Көл туралы түсінік

Жоспар.

Кіріспе .

1 . Көл туралы түсінік

1 . 1 Көлдердің пайда болуы

1 . 2 Жер шарындағы ірі көлдер

1 . 3 Қазақстандағы ірі көлдер

2 . Көл қазаншұңқырлары

2 . 1 Көл түрлеріне анықтама, және олардың кезеңдері

2 . 2 Көл қазаншұңқырларының геологиялық әрекеті

2 . 3 Көлдердің қоректенуі, тіршілігі

3 . Су балансы, көл динамикасы

Қорытынды .

Кіріспе

Дүние жүзінде көлдер өте көп, бірақ олар территориясы бойынша

әркелкі орналасқан. Көлдердің пайда болуы үшін жер бедерінің

қолайлы және климаттық ылғалды болатындығынан мысалы:

қалып қоятын тұйық көлдер көп ол, Балқаш, сондықтан олардың суы

бірте-бірте тұзды немесе тұзы өте көп суға айналады. Көлдер жер

асты және жер беті ағынымен, атмосфералық жауын-шашын суы-

мен қоректенеді дей отырып, көл суында газдар, суспензиялар, көл

лиодтар, тұздар, йодтар болады.

Көлдер балық аулау, су транспорт, жер суару, электр стансия-

ларды сумен қамтамасыз етуге, шипалық пайдаланылады.

Кейде бұндай жағдай экологиялық апатқа әкеледі.

Ұзамай-ақ, Арал теңізінің тартылып маңайындағы аудандардың

экологиялық жағдайлары себеп. Ең басты себеп- Аралға құятын

Сырдария мен Әмудария өзендерінің аңғарларында суармалы егіс

көлемінің жөнсіз ұлғайтылуы, су режимін дұрыс сақтамау.

Атмасфераға зиянды заттардың шамадан тыс таралуы климат-

қада өз әсерін тигізуде, балалар өлім імен ересектер арасында

сырқаттану. Арал теңізінің экологиялық жағдайы бұл ғаламдық

проблема. Балқаш- Балқашқа құятын Іле өзенін Қапшағай су

қоймасына бұрынан бері көл суының деңгейі 2 метрге төмендеген.

Балқаш ластануда оған Балқаш комбинатының өндірістік қалдық-

тары көп зиян келтіруде. Әрбір пайдаланылған 59 миллион м

су тазартылмай қайта көлге ағызылуда. Көлдегі балық ауруға

ұшырап, жеуге жарамсыз болып отыр. Балқаш экологиясы

өзекті мәселе. Қазір де Арал- Балқаш қоры ашылды.

1. Көл туралы түсінік

Көл деп-жер бетіндегі жан-жағы тұйық үнемі және ауық-ауық суға

толы ойыстарды айтады. .

Көлдерді жан-жақты зерттейтін ғылым тарауын (көл тану) немесе

мемнология ( грекше “мемнэ”-көл, логос -ғылым ) дейді. Зерттеу объек-

тісі мен бағыты жағынан Көлтану географиялық ғылымдарға жата-

ды. Ол гидрохимиялық, гидробиологиялық, гидрофизикалық, геология-

лық байланыстармен тығыз байланысты.

Қазіргі көлтануда электрометрлік, фотолитрлік және аэрофото

түсіру сияқты дәл әдістер қолданылады.

Ғылыми көлтанудың алғашқы негізін қалаушы Щвейцария ғалымы

Ф. А. Фодель.

Көлдердің қазақша атаулары: көл, қақ, тақыр, сор, бидайық, томар,

тұз. Көлдер көбінесе ылғалы мол кең ойпаттарда тарайды. Дүние

жүзіндегі барлық көлдердің ауданы 2, 7млн км: Ең шалқар көлдердің

(Каспий теңізін ойпатында ) : Солтүстік Америкада жоғары

(82400км), Африкада Виктория (69000 км ) Азияда Арал бұрын( 5 км)

бұл күнде 1700 км - ден аспайды. Көлдер биік жерлерде, ойпаттардар да,

кездеседі. Айдыны аумақты көлдер арасындағы ең биікте (3*12 м)

орналасқан. Алды жоталарындағы Титикака көлі, ал Өлі теңізі

мұхит деңгейінен 35 м төменде жатыр.

1. 1 Көлдердің пайда болуы.

Қазақстанда көл- Қостанай маңында неолит қонысы. Осы жерден

неолит дәуіріне жататын заттар, әсіресе шақпақ тастардан, квар-

циттерден, орговиктерден, халцедоннан және қайраң тастардан

істелген садақ оғының ұшы, әр түрлі қырғыштар, призмалы және

қарындаш сияқты өзек тастар, кішкентай ұзынша пышақтар,

дән үккіштер, саз балшықтан күйдіріліп істелген әр түрлі ыдыс-

тардың сынықтары табылды.

Қазақстан көлдерінің негізгі ерекшеліктеріне: таралуының өзіндік

сипаты, әр кезеңде пайда болуы ( әр жақтылығы ) деңгейінің шұғыл

ауытқып тұруы, типологиялық жағынан сан алуан түрлі болуы

және олардың көпшілігінің ағынсыз болып келуі жатады. Көлдер

Каспий бойы Тұран және Батыс Сібір ойпаттарында, сондай-ақ

аласа таулы орталық Қазақстан және оңтүстік-шығысындағы

биік таулы аймақтарда да көп.

Көлдердің тереңдігі әр түрлі- көбінесе ондаған, жүздеген метр

болып келеді. Дүниедегі ең терең көл Байкал- 1620 метр Байкал

көлі сонымен бірге жер бетіндегі тұшы судың ең мол қоры, атап

айтқанда, қоры- 23000 км . Суының еөлемі жағынан Байкал Каспий

теңізімен тең. Айта кетейік, бұл көл жер бетіндегі көлдердің ең

кәрісі -25 миллион жылдан бері жасап келеді. Жайшылықта көлдер

жүз мыңдаған жыл ғана “ өмір сүреді” .

Көлдердер көбінесе аймақта топталып кездеседі. Мысалы “Көлдер

елі ” аталған Финляндияда 6 көл бар. Солтүстік Американың

Ұлы көлдер аталған бес көлінің жалпы ауданы-245000 км . Бурабай

маңын “ бауырында 80 көл ” деп әнге қосамыз ғой.

Қазақстанда ауданы -45 мың км 48 262 көл бар. Сонымен Көл деп--

жер бетіндегі суға толған, теңізбен тікелей байланысы жоқ, су ал-

масуы шабан болатын қазаншұңқырлар мен ойыстарды айтады.

Бұл анықтамаға сүйенсек, Каспий, Арал секілді ірі су көздері де, со-

нымен бірге көктемгі қар суына толған сәл-пәл ойыстарды да көл-

дер қатарына жатқызуға болады. Жасанды түрде жасалған көлді

бөген (су қоймасы) деп атайды. Шағын бөгендерді және су өсім-

діктері өсіп кеткен, саяз табиғи көлдерді тоғандар, әуіттер деп

атайды.

Көлдердің пайда болуы қазан шұңқырға келіп құйылған судың болуы

мөлшері жер үсті және ( жер асты жолымен ) адам шығатын су

шығынынан (сіңу және булану) көп болған жағдайда жүзеге асады.

1. 2 Жер шарындағы ірі көлдер.

Каспий теңізі-- Қазақстанның батыс бөлігінде орналасқан дүние

жүзіндегі ең үлкен болғандықтан, теңіз деп аталады. Қара теңізбен

Жерорта теңізі арқылы дүние жүзілік мұхитпен жалғасқан.

Қысы суық, жазы құрғақ континентті өсімдіктердің 600 түрі,

балдырлардың жасыл, қызыл және қоңыр түрлері өседі. Дүние жү-

зінде ауланатын бағалы бекіре тұқымдас балықтардың 82% ау-

ланады. Итбалықтың кәсіптік маңызы зор. Теңізден натрий сульфа-

ты, мирабилит, псолит тұздары өнделеді. Жүктер Ақтау, Атырау,

Батутино, Ералиев порттары арқылы тасмалданады.

Виктория -- көлемі жағынан Африкадағы ең үлкен көл. Оның қа-

заншұңқыры жарықта емес, платформаның түйетайлы иінінде жа-

тыр. Сондықтан көл онша терең емес орташа тереңдігі ( 40 метр )

Найзағайдың жарқылдауына ұштаса соғатын дауылды желдер көл

бетінде күшті толқындар туғызады.

Танганьика-көлінің ұзындығы 650 километрге созылады. Тұщы суы

көлдердің ішіндегі ең ұзыны. Танганьика тереңдігі (1435) жөнінен тек

Байкалдан кейін қалады.

Жер шарындағы ірі көлдер.

1. 3 Қазақстандағы ірі көлдер.

Балқаш көлі-Қазақстанның оңтүстік-- шығысында орналасқан

көл. Көлдің ауданы - 18, 2 мың киллометр. Ұзындығы - 605 км, ең

тар жерінің ені -8 км. Суының деңгейі жыл мезгіліне байланысты

өзгеріп отырады. Ең терең жері-27 км. Балқаш көліне Іле, Қаратал,

Ақсу, Лепсі, Аягөз өзендері құяды. Көлдің солтүстік жағалауы тік

сай - жыралар көп тілімденген, ал оңтүстік жағалауы жайпақ.

Ірі шығанақтары-- Алакөл, Қарақамыс, Кеңтүбек, аралдары--

Басарал, Тасарал. Көл әр түрлі моллюска, шаян, ұсақ жәндіктер мен

плактонға бай. Балықтың 20-дан аса түрі бар. Көлде кеме қатына-

сы үзілмейді.

Алакөл-Балқаштың шығыс жағалауында жатқан көлдер тобының

ең ірісі. Алакөлге 15-тен астам шағын өзендер келіп құяды. Жаға-

лауының ұзындығы-384 метр. Көл балыққа бай, онда балдырдың --

58 түрі кездеседі. Жағалауында өсетін қамыс пен шалғындық ара-

сын жабайы аңдар құстар мекендейді.

Еліміздің солтүстік аймағында ең ірі көлдер-солтүстік Қазақстан-

да сілеті теңіз, орталық Қазақстандағы Теңіз және Қорқал жыл

көлдері.

Сілетітеңіз көлі-теңіз деңгейінен 64, 7 метр биікте жатыр.

Көлдің ауданы-150 км, ұзындығы-65 км, ені-22 км, орташа тереңдігі-

-2 метр, жағасы шағын шығанақты және түбекті келеді. Солтүс--

тік -шығыс жағасы тік жарлы, оңтүстік-батыс жағалауы, ала-

са болып келеді. Көлге үлкенді-- кішілі 19 өзен құяды.

Теңіз көлі дүние жүзілік теңіз деңгейінен 304 метр биіктікте ор--

наласқан. Көлдің ауданы-1161, 5 километр, ұзындығы-14 киллометр,

ені-32 км. Көл тектоникалық жолмен қалыптасқан. Жағасы жай--

паң. Нұра, Құланөтпес өзендері құяды. Суының деңгейі көктемде жо-

ғары болады. Теңіз бен Қорғалжын көлдерінің шаралары төрттік

дәуірде қалыптасып суға толған. Көлдің аймағында жауын-шашын

мөлшері 250-350 миллиметр.

Қазақстанның көптеген көлдері әсем табиғаты мен таза ауасына

байланысты демалыс және туристік орындар болып есептеледі.

Кейбір көлдердің табиғи қалпын сақтау үшін қорықтар ұйымдас--

тырылған. Мысалы : Теңіз, Қорғалжын, Марқакөл.

Қазақстандағы ірі көлдер.

Көл қазаншұңқырлары.

Көл қазаншұңқырларының қалыптасу сипаты қарай бөгелген немесе

тоғандаған, қазаншұңқырлы және аралас сипаты көлдер болып

табылады.

Бөгелген көлдер өзен аңғарларын тау көшкіндер, сырғымалары, мұз--

дықтар, шөгінділер басып қалған жағдайда пайда болады. Мысалы

Памирдегі Ескендір көл, Кавказдағы Рица көлі. Бұл көлдер өзен аң--

ғарларының сұлбасын толық қайталаумен сипатталады. Бұл топ--

қа тадиғи бөгелген көлдерден өзге жасанды көлдер-Рыбинск, Цим--

лян, Бұқтырма көлдері жатады.

Қазаншұңқырлы көлдердің пайда болуының себептері көп. Бұл

топқа мореналық тектоникалық, вулкандық, дефляциялық немесе

эолдық және карстық көлдер жатады. Мореналық ( мұздық)

көлдер мұздықтардың эрозиялық жұмысының әсерінен, әсіресе

төрттік дәуірде, пайда болған. Мұздықтардың шегінісі (еруі)

кезінде көп мөлшерде тау жыныстарын (саз балшық, малта тас,

құм және қойтастар ) тасымалданған. Және морена түрінде шөгін-

лер қалдырып отырған.

Мореналық көлдер мұздық шөгінділердің біркелкі болмауы себепті

пайда болған ойыстарда қалыптасқан. Олар әр түрлі сұлбада кез--

деседі ( дөңгелек, созылыңқы, сопақ т . б ) Қазан шұңқырлы көлдер

әсіресе ежелгі мұздық дәуір дамыған жердерде көп тараған (Карел,

Кола түбегі) .

2. 1 Көл түрлеріне анықтама, және кезеңдері.

Тектоникалық көлдер жер қыртысының опырынды ойыстарда зіл-

зала және басқа да тектоникалық құбылыстар кезінде пайда болады.

Әдетте, бұл көлдер терең, созылыңқы және ауданы үлкен болып

келеді . Бұл топқа Каспий, Арал, Ладога, Онега, Байкал, Ыстық--

көл, Севан, Виктория, Танганика, Эри, Онтарио, Мичиган және

тағы басқа да көлдер жатады .

Вулкандық көлдер өшкен вулкандардың өңешіне (кратер) су толуы

арқылы қалыптасқан, сондықтанда сұлбасы дөңгелек, воронка тә--

різді болып келеді . Камчаткада, Курил аралдарында тауларында

кездеседі.

Дефляциялық көлдер (эолдық) көлдер жер қыртысының ұсақ бөл-

шектерін желмен суырып әкетуінен пайда болған қазан шұңқырларда

қалыптасады. Әдетте олар көлемі кішігірім, саяз болып келеді.

Арал-Каспий үстіртіндегі бархандар мен құм төбелерінің арасында

кездеседі.

Карстық көлдер әк тас тау жыныстары тараған аумақтарда

қалыптасады, себебі әк тастар суда ериді . Бұл көлдердің қазан-

шұңқырлары, кішігірім кейде сұлбасы дөңгелек, кейде терең болып

келеді . Көптеген карстық көлдер Солтүстік Даугава алабында,

Еділ-Онега су айрығында, Нижний Новгород аймағында, Морий

Башқұрт Республикасында территорияларында кездеседі .

Мәңгі тоң таралған аудандарда термокорстық көлдер кездеседі.

Олар мәңгі тоң қабатының немесе көмілген мұздық еруінен пайда

болған шұңқыр, ойыстарда қалыптасады . Мұндай көлдер Якут--

Саха елінде көп . Суффозиялық-грунттық су шайған қабатындағы,

өзендік-көлге айналған ескі арна, қарасу, теңіздік-теңізден бөлі-

ніп қалған шығанақтар, лагуналар, көлтабандар эолдық -жел үрлеу--

ден пайда болған шұңқырлар, бөгендер - жасанды көлдер.

Аралас текті көлдер жер бетінде көптеген факторлардың әсерінен

пайда болып отырады. Мысалы, көптеген тектоникалық қазан--

шұңқырлар кезінде мұздықтардың әсерінен айтарлықтай өзгеріске

ұшыраған . Ладога, Онега және Теле көлдерінің тегі аралас .

Табиғаттағы басқа да комбинациядағы қазаншұңқырлар

қалыптастыруға қатысқан процестер болуы мүмкін .

Жасанды түрде жасалған бөген немесе су қоймасының көле-

мі шағын болған жағдайда әуіт, тоған деп аталады .

Әдетте бөген өзен аңғарларында бөгеттердің көмегімен жа--

салынады. Бұлар арналық өзен су қоймалары . Бұл бөгендер

созылыңқы, жіңішке болып келеді .

Көл қазаншұңқырының бөліктерінің арасын бөлетін шекара әр

кез айқын бола бермейді . Көлде өтіп жатқан химиялық, биоло--

гиялық процестер, толқындар, өзендер әкелетін қатты ағынды

көлдің табанының бедерін, қазан шұңқырдың беткейлерін және

сонымен бірге оның пландағы көрінісін біртіндеп өзгертіп отырады.

Яғни, уақыт өткен сайын көл қазаншұңқырының алғашқы беде--

рі тегістеледі, көп саязданады, ал одан кейін өсімдік басып өледі .

Геологиялық тұрғыдан алып қарағанда барлық көлдер уақытша

ғұмыр кешеді, олар ерте ме, кеш пе құриды .

Көлдердің даму келесі кезеңдерден тұрады : 1 ) Жастық кезеңі --

қазаншұңқырдың алғашқы бедері өзгеріссіз сақталады . 2 ) есею

кезеңі - көлдің айналасында жағалық қайраң пайда болады, ал өзен

құйғандардың ( саға ) атыраулар қалыптасады, бірақ қазаншұңқырдың

табанының кейбір кедір-бұдырлықтары сақталады, су өсімдіктері

дамиды . 3) Кәрілік кезеңі - көл атырау беткейлермен және жағалық

қайраң шөгінділермен қоршалып жатады, көлдің барлық бөлігінде

аллювиалдық шөгінділер таралады, тереңдігі азаяды, жоғары шека--

расында орналасқан : біртіндеп бұзылуының арқасында жаға жарқа--

бақпен бітеді, яғни беткейлердің қоршаған ортамен бөліп тұратын

сызықпен аяқталады .

Жағалық қайраң - су асты террасосы түрінде болады . Ол көлге

қарай құлама беткей болып келеді . Қайраң түпкілікті тау жыныс--

тарын жуып-шаю ( абразия ) нәтижесінде де немесе толқындар

әкелген бос борпылдақ тау жыныстарының шөгуі нәтижесінде

(жинақталу ) пайда болады . Жағалау мен жағалық қайраңды қосып

жағаға жақын белдем немесе литораль деп аталады .

Көлдің терең бөлігін профундаль дейді, ол көп табанының ең те-

рең, толқын әсері жетпейтін бөлігінде орналасқан . Литораль мен

профундаль арасында өтпелі аймақты сублитораль деп атайды .

Сонымен бірге, көл тәріздес бөген өзен, ағындысын реттеуші су

қоймасының жүйесіне табиғи көлдерді бөгет салу жолымен қосқан

жағдайда пайда болады . Оған Бұқтырма бөгені мысал болады.

Бөгендер үшін деңгейлік режим шұғыл құбылмалығымен судың кі--

рісі мен бөген суды шығындау ара қаттынасымен айқындалады .

Бұл құбылмалылық судың кірісі мен бөгендегі суды шығындау ара--

қатынасымен айқындалады .

Су қоймаларын салу барысында халық шарушылық объектілерінің

( ауыл шарушылық елді мекендер, жолдар т . б . ) су астында қалу ай-

тарлықтай . Ең жоғары деңгейге дейін суға толған көл қазан шұң--

қырының бір бөлігін көлдің табаны немесе көл табақшасы деп ат--

айды. Көл табанында жағалау және тереңдік бөліктері ерекшеленеді.

Жағалау аймағында 3 зонадан тұрады : жаға, жағалау, және жаға--

лық қайраң .

Жаға-- көлді қоршай орналасқан, әр түрлі құламалығымен сипат--

талатын беткей түрінде құрлықтың бір бөлігі . 4) Жағаның етегі

толқын әрекетінің біртіндеп сану мен ( құру өлу ) кезеңі -- бұл ке--

зеңде көлдің саяздығы соншалықты, оның орталық табаны жаға--

лық қайраң мен деңгейлес жатады және оған тікелей өтеді . Су

өсімдіктері су асты жағдайынан су бетілік ( батпақтық ) жағдайда

көшеді, яғни көл батпаққа айналады .

Ылғалды климаттық жағдайда орналасқан және едеуір мол су мас--

сасы бар көлдер шабан батпақтарды әрі өсімдіктер басады, әсіресе

олардың қазаншұңқырлары жуып-- шаюға шыдамды тау жыныстары-

нан болса . Ал, суы аз, шөлейт аймақтарда орналасқан орналасқан

әрі жағалары бос тау жыныстарынан тұратын көлдер жылдам ба--

тпақтанып, жайылады . Мысалы, есептеулер нәтижесінде теле көл

36000 жылдан кейін, Женева -3 жылдан кейін, ал Балатан(Маж-

арстан ) -8000 жылдан кейін шөгінділерге толатыны анықталды.

2. 2 Көл қазаншұңқырның геологиялық әрекеті .

Көл шұңқырлары әр түрлі экзогендік және эндогендік геологиялық про-

цестердің пайда болады (8, 1-кесте)

Топтар мен типтердің атаулары шұңқырдың пайда болуына себеп-

ші геологиялық факторды көрсетеді. Көп шұңқыры не көрсетілген

факторлардан үңгіленіп не алдынан тосқауыл бөгет түруынан пайда

болады. Кейде әр шүңқыр екі фактордың әсерінен таралуы мүмкін .

Сонымен қоса адамның шаруашылық әрекетінен де бөгетті көлдер .

жасалады . Оларды анторопегенді бөгетті көлдер(су қоймалары) деп

атаймыз .

Көп шүңқырлары өзен, еріген мұз, жауын-шашын, жер асты сулары --

мен толысады . Кейбір Каспий, Арал сияқталары бір кездегі теңіз--

дік қалдық сулармен толады .

Көл суының ащы-тұщылығы алдымен оның маңындағы аймақтық

климатына тікелей байланысты . Ылғалы мол, булануы шамалы

өңірлерде көл апаны өзен, мұздық, атмасфера ылғалымен толады

да минералдануы литріне 5 гр-нан аз келеді .

8. 1-кесте.

Көл шұңқырының пайда болуына байланысты

жіктелуі .

Шөлейт өлкелерде буланудан судың минералдануы артып, көл суы

қышқылтым (5-25 г/л) , ащы болады . Мысалы, Эльтон көлінің тұз

мөлшері бір литр суда 280 граммға, Өлі теңізде 260-310 граммға

жетеді .

Ащы көлдер тұз құрамына сай хлоридті, сульфатты, карбонат-

ты түрлерге бөлінеді де шөгінділерінің бейімі соларға тығыз байла--

нысты . Суда тұздармен қоса ағын сумен, желмен, жерасты суымен

жеткен әр түрлі механикалық қосындылар, құмайт, темірдің сулы

... жалғасы

Жүйелеу және оның түрлері

Алғашқы әскери дайындық оқу бағдарламасы

Өзін-өзі тану пәні туралы ақпарат

ҚҰҚЫҚТЫҚ НОРМАЛАРДЫ ІСКЕ АСЫРУ ЖӘНЕ ОЛАРҒА ТҮСІНІК БЕРУ ТУРАЛЫ

ҚҰҚЫҚТЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУДЫҢ ТҮСІНІГІ

Құқықтық нормаларды іске асыру және оларға түсінік беру

Табиғатқа аялы қарым - қатынастарын дамыту

Қазіргі әлемдік үрдісті реттеу және жаңа әлемдік саясат

Анатомия пәнінің даму тарихы. Анатомияның түрлері мен зерттеу әдістері

Мектеп оқушыларына өзін-өзі тану пәнін оқытудың ерекшеліктері

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс