Ертеректегі және дамыған ортағасырлық мәдениет

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ертеректегі және дамыған ортағасырлық мәдениет
1. Ұлы Жібек жолы және қалалық мәдениет
2. Сәулет өнері
3. Рухани мәдениет және дін
1. Ұлы Жібек жолы және қалалық мәдениет
Ұлы Жібек жолы Жетісуда, жалпы қазақ даласында көптеген қалалардың пайда болуына себеп болды. Жібек жолының тарихы туралы алғашқы жазба дерек VІІ ғасырда өмір сүрген будда дінін зерттеуші Сюань-Цзянь жолжазбалары болып табылады. Оның қол жазбаларында көпестердің керуені Қытайдың астанасы Чаньаннан шығып, Тянь-Шаньды жағалай отырып, "Қайнаған көлге" дейін жеткен. Сюань-Цзянь еңбегіндегі "Қайнаған көл" немесе "Мөлдіреген көгілдір көл" деген атауларды тарихшылар Ыстықкөл туралы айтылады дейді. Жібек жолы негізінің қалануы тым арыдан басталды. Оны "лазурит" (көктас), "нефрит" жолдарынан бастау керек. Бадахшанда (Орта Азия) өндірілген көктас (лазурит) Иранға, Мысырға, Сирияға, Қытайға жетті, дәл сол кеніштер Орта Азияны, Үндістанмен, Мысырмен, Қытаймен байланыстырды.
Б.з.б. І мыңжылдықта "Дала жолы" қызмет ете бастады. "Дала жолы" қымбат бағалы маталарды, аң терілерін, кілемдерді тасымалдауда үлкен сауда жолына айналды. Жібек матаның Қытайдан батыс елдеріне жеткізіле бастауы б.з.д. VІ-V ғасырларда басталған. Жібек тоқу кәсібі бұдан бес мың жыл бұрын іске асқандығын археологиялық қазбалар дәлелдейді.
Ұлы Жібек жолы тек сауда қызметін ғана атқарып қойған жоқ сонымен қатар мәдениетті, дінді тасымалдаушы да болды. Шайырлар (ақындар), суретшілер, бишілер, сиқыршылар т.б өнер адамдары үнемі жол үстінде жүретін болған. Демек, Ұлы Жібек жолы жер-жерлерде мәдениеттің негізгі мазмұнын таратушы-дәнекер бола алды. Шығыс мәдениеті мен Батыс мәдениетінің үйлесуінің жаршысы болды. Жібек жолы ХІV ғасырға дейін қызмет етті. Ең бастысы - Қытай теңіз жолының ашылуы, оның үстіне дүркін-дүркін болып жатқан соғыстар Ұлы Жібек жолын істен шығарды. Бұдан былай құрлықтағы керун сауда жолына қарағанда қауіпсіздеу әрі арзан түскен су жолы қолданылды.
Ертеректегі және дамыған орта ғасырда Қазақстанда отырықшы, көшпелі және қалалық мәдениет қалыптасты. Қазақстан аумағында ортағасырлық кезеңде орын алған әрбір мемлекет тұсында қалыптасқан әртүрлі этникалық салт-дәстүрлер мәдениетке үлес қосты. Әсіресе, мәдениет нышандары Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерінде нақты орнықты. Оныңөзіндік бірнеше себептері бар, біріншіден, Ұлы Жібек жолының негізгі тармақтарының сол аймақ арқылы өтуі, екіншіден көршілес отырықшы Орта Азия елдерінің әсері. Жібек жолының бойынды Сырдарияның бай қалалары тұрды. ХVІ ғасырда өмір сүрген Рузбихан: "Ходжент (Сырдария) өзені Түркістан бекіністерінің арасынан ағп өтеді. Сейхун өзенінен қызып шығарылған арналардың жағасында сондай асқақ көрінетін аса биік замоктар сияқты биік бекіністер ортасынан ағып жатқан өзен жұмақтың қуаныш-шаттығын айтып тұрғандай" деп жазады.
Сауданың дамуы VІІ ғасырда қалалардың санының көбеюіне ықпал етті. Олардың ішінде сол кездің өзінде маңызы бар саяси әрі сауда орталығына айналған Суяб, Тараз, "Ақ өзендегі қала" кейін барып, Испиджаб (Сайрам) атанған қалалар. Әсіресе, олардың қанат жаюы Кореядан Қара теңізге дейінгі аймақты алып жатқан - Түрік қағандығының тұсына келді. Оның бірнеше тармақтары орын алды. Ең ірі тармағы батыстан шығыста қарағанда Шаштан (Ташкент) Испиджабқа беттеді. Ол жерге Мерв, Балх, Бұхара, Самардқан, Хорезм, Бағдаттан керуендер келді. Екінші тармақ Испиджабтан Бірнеше кіші-гірім қалаларды басып өтіп, Таразға жеткен.
ІХ-ХІІ ғасырларда қалалық мәдениеттің үшінші ауданы пайда болды. Қалалардың көлемі жаңа рабадтар салыну есебінен ұлғая түсті. Көшпенділіктердің отырықшылдыққа көшуінің бір дәлелі - табылған тұрғын үй орындары мен қыш ыдыстар. ХІ ғасырда тұрғын үйлердің жаңа түрлері - анфиладалы - айқышты бөлмелі және қатарластырыла салынған үй-жайлар пайда болды. Отырықшылдыққа көшу қала мен дала арасындағықарымқатынасты нығайтты. Қалаларда ашылған шеберханалар тұрмыс-тіршілікке қажетті заттар әзірледі. Бұл сауданы, оның ішінде айырбас сауданы күшейтті.
ІХ-ХІІІ ғғ. тауар - ақша қатынасы өсіп, айырбас сауданы ығыстыра бастаған кез. Бұл тұста Испиджаб, Отырар, Тараз өз теңгелерін шығара бастады.
Ертеректегі орта ғасырларда VІ-VІІІ ғғ. теңгелерді белді тайпалардың атақты адамдары шығарып, оған өз таңбаларын бастырды. Таңба дегеніміз - ру атының өзіндік идеограммасы, оған қарап исінің қай әулеттен екендігін, руын, сол руы жайлы мәліметтерді білуге болады. Қала қолөнершілерінің өнімдері алыс және жақын маңда сатылды. Ақша айналымы іске қосылды, оның ең алғашқысына мыс, екінші түрлеріне қола теңгелер жатады. Әсіресе, түркештер тұсында теңге жаңа бейнеге ие бола бастады. Бұл теңгенін оң бетінде түркештердің таңбасы - садақ, ал екінші бетінде - "Түркеш - қаған ақша" деп оқылатын түсініктемесі болды.
Қарахандықтардың ақша жүйесінде "қара дирхемдердің" барлық түрі, оның ішінде гитрифи тектес мыс тәріздестері ұзақ уақыт айналымда жүрді. Бұл самани әсерінің көп болғандығының белгісі. Жібек жолының бойымен тек заттар, теңгелер ғана емес өнер де тасымалданды.
Қорта келе, ортағасырдағы (VІ-ХІІІ ғғ.) Ұлы жібек жолы бойндағы қалалар өзінің мәні және көлемі жағынан үшке бөлінді.
1. Бірінші топқа көлемі 30 гектардан асатын қалалар жатты. Олардың қатарына - Cайрам, Отырар, Сауран, Жанкент, Жа__нқала,Құмкент кірді.
2. Екінші топтағы қалаларға көлемі 15-30 гектарды алып жатқан қалалар жатты. Қалалардың барлығына сай келетін ортақ белгі - күмбнзді мешіттердің орын алуы. Бурух, Хурлуг, Жумишлагу, Кенжек, Буджикент, Телек т.б.
3. Үшінші топтағы қалалар - шағын қалалар, бірақ халық тығыз орналасқан. Оларға Шарапхана, Газгирд, Манкент, Бесрукет, Будухкет жатады. Қалалардың саны барлық аймақтарда бірте-бірте өсті. Отырықшылдық пен қала өмірінің дамығандығын астаналық қалалар санының өсуінен де байқауға болады.
2. Сәулет өнері
Қазақ даласында қола дәуірден бастап, соңғы ортағасырлар дәуіріне деін тастан, күдірілген тастан құрылыстар орын алған. Сәулет өнерінен дәстүрлі шаруашылыққа бейімделуді байқаймыз. Археолог ғалымдар көшіп-қонуға байланысты құрылыста мәрмәр тас пайдаланылмаған болса керек деген ой тастайды. Соған қарамай, тастан жасалған тұрақты қоныс жайларының және жерленген адамдардың бастарына тұрғызылған құрылыстарының жүиелері табылған. Тағы бір көзге түсетін жағдай - кез келген салынған құрылыс есткерткішінен оның иесінің әулеттік тегін ажыратуға болатындығы. Әсіресе, сақ дәуірінен бұл қатты байқалады. Патша қорғандары әулеттік тегі туралы хабар берсе, мұртты обалар тайпалық-рулық қарым-қатынастың орын алғандығын мәлімдейді.
Сәулет өнерінің келесі сатысы үйсін, қаңлы заманына келеді. Жазбаша деректер олардың нақты астаналық қалаларының болғандығын мәлімдейді, бірақ ол қалалардың нақты орындары табылмаған. Оның да өзіндік себептері бар, біріншіден, қалалық құрылыс саз балшықтан құйылған, күйдірілмеген кірпіштен соғылған, екіншіден, тайпаларар асындағы қанды соғыстар деп тұжырымдауға болады. Себебі, кейбір соғыстар нәтижесінде тіпті қалалар қаңырап бос қалған жағдайлар да кездескен.
Түркілер заманында өркендеу жалғасты. Алғашқы тас мүсіндер қатарына балбалдарды жатқызуға болады, бірақ тас мүсінді қою мұсылман дінінің енуіне байланысты тоқтады. Бұл кезде Оңтүстік Қазақстанда және Жетісу жерінде түркі тілдес тайпалардың отырықшылана бастауының арқасында, қалалық өмір дамып, қолөнер де, егін шаруашылығы да өркендейді. Алғашқы Батыс түрік қағанатының орталығы - Суяб қаласы болған деген дерек болса, ал түгеш, қарлұқ қағанаттығының кезіндегі мәліметтерден, түркітілдес елдердің Баласағұн, Қаялық, Янгикент, Исфиджаб (Сайрам), Талас (Жамбыл), Атлах, Жамукет, Құлан, Мерке, т.б. көптеген қалаларының болғандығын білеміз. Сәулет өнеріндегі келесі өзгеріс, әсіресе ІХ-Х ғасырдан былай қарай айқындала түседі. Оның негізгі себебі мұсылман дінінің енуімен байланысты. Ортағасырлық кезеңдегі сәулет өнерінің басты белгісі - мешіттер болып саналады. Мешіттердің мұнаралы болуы Орта Азия стиліменөте ұқсас. Сәулет өнерінің беделді нұсқалары ретінде Бабаджа- қатын кесенесі күйдірілген кірпіштен салынған күмбезді ғимарат. Ішіне шығыс жақтағы есіктен кіреді. Кесене Х-ХІ ғасырға жатады.
Айша бибі кесеңесінің салынуы өзгешелеу. Ондағы қабырғалардың бұрыштары төрт ширектік бағандармен безендірілген. Қабырғаларға терең арқалы қуыстар орналастырылған. Қабырғалардың үстіңгі жағында ою-өрнектер көп: ромба сияқты әртүрлі ұсақ құймалармен, ал бағаналары геометриялық әсемдік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.