Қазақ тіліндегі балағат лексикасы
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі балағат лексикасы
(көркем әдебиет және газет материалдары негізінде)
Орындаған: 1 курс магистранты Ұзақбайқызы С.
Ғылыми жетекші: Сүлейменова Э.Д.
Норма бақылаушы: Уматова Ж.М.
Қорғауға жіберілді
___ _____________ 2012 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д. профессор Мәдиева Г.Б.
Алматы, 2012
РЕФЕРАТ
Курс жұмысының тақырыбы. Қазақ тіліндегі балағат лексикасы (көркем әдебиет және газет материалдары негізінде)
Курс жұмысының көлемі. 40 бет
Курс жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны. 25
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны. Жұмыстың алғашқы бөлімінде қазақ тіліндегі балағат және бейтарап лексикасы, олардың құрылымдық сипаты, стилдік қолданысы, стилдік ерекшіеліктері және обсцен лексика, инвектива, эвфемизм, дисфемизм, вулгаризм сөздер туралы қарастырылды. Екінші бөлімінде әдеби нормаға жатпайтын сөздер мен сөз тіркестерінің көркем әдебиеттегі қолданысы нақты мысалдармен көрсетіледі. Жалпы көркем әдебиет тіліндегі маңыздылығы туралы айтылады. Үшінші бөлімде газет материалдары бойынша балағат лексикалары көрсетіліп, олардың қолданысы, ерекшеліктері, түрлері, жасалу жолдары айтылады.
Жұмыстың нысаны. Көркем шығарма, газет материалдары бойынша балағат сөздер.
Курс жұмысында қолданылған тірек сөздер. Лексика, балағат сөздер, инвектива, бейинвектива, обсцен (тыйым) сөздер, қорлау, жағымсыз ақпарат, сөз мәдениеті, ауызекі сөйлеу тілінің стилі.
Курс жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі балағат лексикасының жасалуын, қолданысын, өзіндік ерекшеліктерін, стиларалық қолданысын, оны құраушы бірліктерді, көркем әдебиет және газет беттеріндегі нақты мысалдармен көрсету.
Курс жұмысының міндеттері. Балағат лексикасына көркем әдебиет пен газет материалдарынан нақты мысалдар жинау, олардың ерекшеліктерін көрсету.
Курс жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, жасалу жолдарын талдау, мысалдарды өзара салыстыру, ерекшеліктерін шығару. Нәтижені саралап талдау және сараптама жасау.
Курс жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, көркем шығармалар, баспасөз материалдары.
Жұмыс нәтижелілігі: Жалпы жұмыс барысында балағат лексикасына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
Газет беттеріндегі балағат лексикасы:
көркем әдебиет мәтіндеріне қарағанда жиі қолданылмайды;
көп жағдайда бейресми мәлімдемелерде, сұхбат, пікір білдірулерде, газет беттеріндегі көркем шығармаларда қолданылады;
көп жағдайда нақты адресаты аталмай, жасырын көпшіліке қаратыла айтылады,
кекесін, әжуа мағынасында;
адресаттың кемшіліктерін атап өтуде, салыстыруда кемшіліктерін бетіне басуда;
саяси тұлғаларға айтылатын қалыптасқан балағаттарда;
балағат сөздердің көпшілікке бағытталуында;
саяси қарым-қатынаста қалыптасқан балағат, дөрекі мәндегі метафоралар, фразелогизмдер, бағалауыштық категориялар;
балағат мәнін жұмсарту мағынасындағы сөздер;
газет беттеріндегі қалыптасқан балағат сөздер;
оқырман назарын аудару мақсатындағы газет айдарларындағы балағаттар.
Көркем шығармалардағы балағаттар:
көптеп қолданылады;
шығарманың көркемдейді;
кейіпкердің психологиялық күйін, эмоциясын білдіруде жиі қолданылады;
Көп жағдайда қаратпа, одағай, қарғыс сөздермен тіркесіп келеді;
шығарманың шиеленісу сәттерінде көптеп байқалады;
кейде кекесін, әжуа мәнінде де келеді;
сатиралық шығармаларда көптеп кездеседі;
мақал, фразеологизм түрінде жиі кездеседі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Негізгі бөлім.
1. Қазақ тіліндегі балағат лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Балағат лексикасының стилдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Инвективті, бейинвективті, обсценная (тыйым), бейәдеби, вульгаризм, дисфемизм сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Әдеби нормаға жатпайтан сөздер мен сөз тіркестерінің көркем әдебиеттегі қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. Газет материалдары бойынша балағат сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ГЛОССАРИЙ
Лексика - (грек. лексикос -- сөздік) -- тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады.
Балағат лексика адресатты немесе үшінші бір тұлғаны қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздейді.
Инвектива (лат.invectivus балағат, бейпіл) - бейнорма сөз, дөрекі, тұрпайы, адамның ар-намысын қорлайтын сөз, обсцен (тыйым) лексика, боғауыз сөз. Балағат сөздің кең мағынасы - жаргон, арго, диалект қатарынан алынған бейәдеби сөздер мен тіркестер, кейбір дөрекі балағат сөздер мен тіркестер.
Бейинвективті лексика - экспрессивті, яғни өз мазмұнында теріс бағалауды немесе эмоционалды-экспрессивті мәнді қамтиды, бірақ адресатты қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздемейді.
Обсцен (тыйым) лексика (лат. Obscenus ұят, әдепсіз) ағыл. Obscene - табуланған (тыйым салынған) айтуға ыңғайсыз, әдепсіз, әдеби емес дөрекі сөз немесе сөз тіркесі, боғауыз сөз.
Ауызекі сөйлеу тілінің стилі -- 1. Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау қызметінің жүзеге асуына байланысты.
Бұл өте кең таралған функционалды стиль. Тұрмыста, отбасында, өндірістегі бейресми қатынастарда адамдардың еркін қарым-қатынас жасау саласын қамтамасыз етеді.
Сөз мәдениеті - орыс. культура речи -- әдеби тілдің ауызша түрлеріне тән нормаларын игеру, тілдік амал-тәсілдерді айтылатын ойдың мақсатына сай орнымен қолдана білу, сөйлеуде мәдениеттілік, әдептілік таныту. Сөз мәдениеті қазіргі әдеби тілдің жұртшылык таныған, үлгі тұтқан нормаларын жеке адамдардың сақтауын талап етеді. Сөйлеуде диалектизмдерді, қарапайым, дөрекі сөздерді, варваризмдерді қолдану, орынсыз көп сөйлеу, бір пікірді қайталау беру, өзіне өзі сілтеме жасау, асқақтап сөйлеу, дене қимылдарын араластыра беру.
Жағымсыз ақпарат - мораль, салауаттық көзқарас тұрғысынан немесе құқықтық тұрғыдан жеке я заңды тұлғаның бет-бейнесіне, әрекеттеріне қатысты жағымсыз мінездеме қамтылған ақпарат. Егер жағымсыз ақпарат шындыққа сәйкес келмесе, онда мұндай мәлімет өзі қатысты субьектіні қорлау болып табылады.
Қорлау - бұл тұлғаға қатысты ерсі түрде айтылған және тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін жағымсыз баға. Бұл орайда жағымсыз бағалауыштық ақпарат әдеби тіл құралдарымен, сондай-ақ тұрпайы лексика ретінде танылатын сөздер арқылы білдірілуі мүмкін.
КІРІСПЕ
Курс жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында тілдердің, ең алдымен, мемлекеттік тілдің еліміздің қоғамдық өмірінде қызмет ету аясын кеңейту, әсіресе, тідің қолданбалы аспектісінің зерттелуін ерекше атап көрсетілуі - тіл білімі саласында әлі де шешуін таппай жатқан мәселелердің бар екендігінің айғағы.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінің, қазақ тіл білімінің қарқынды дамуына байланысты тілдік ұғымдардың, лексикалардың барлық түрлері, жалпы тіл теориясы жиі зерттеліп келеді.
Қазақ тілі лексикасында балағат сөздерді зерттеу аса қажет-ақ. Өйткені қазақ тілінде олардың мазмұндық ерекшеліктері, адамды сипаттаудағы аксиологиялық шекаралары нақты ажыратылмаған. Қазақ тілінде көптеген балағат сөздері бар, тіптім жыл өткен сайын тілімізге қаншама жаргон, өзге тілден кірме балағат сөздер еніп жатыр. Оларды зерттеп, жалпы сөз экологиясын бір жолға қойып, халықтың сөйлеу әдебін реттеу ісі - филологтардың еншісіндегі іс. Балағат сөздерді зерттеп, олардың балағат мәнінің шекараларын ажырату - бүгінде сараптама жасағанда керек-ақ. Заң мен тіл білімі ғылымдарының тоғысындағы жаңа бағыттардың бірі болып табылатын лингвокриминалистика немесе юрислингвистикада даулы мәтіндерге сараптама жасауда балағаттардың мазмұны мен сөйлеу актісіндегі адамның ниетін білдіруі, осының барлығын зерттеу - жаңа бағыт үшін қажет-ақ. Өйткені даулы мәтіндердің басты зерттеу нысаны - осы балағат, дөрекі сөздер болып табылады. Соның негізінде қорлау, жаза, адамның ар-ождан абыройына нұқсан келтіру секілді істер қарастырылады.
Мейлі балағат мағынасы болса да, қарапайым лексика құрамына енсе де балағат сөздерді зерттеу қажет. Өйткені ол да біздің сөйлеуде тұтынатын материалымыз, сөзіміз. Тіптім адамның психологиялық жай-күйі мен бағауыштық ниетін білдіретін бірден-бір лексикалық бірлік балағат сөздер болып табылады. Сондықтан да қазақ тіліндегі барлық балағат сөздерді жинап олардың сөздігін жасау ісін қолға алу керек деп ойлаймыз.
Курс жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі балағат лексикасының жасалуын, қолданысын, өзіндік ерекшеліктерін, стиларалық қолданысын, оны құраушы бірліктерді, көркем әдебиет және газет беттеріндегі нақты мысалдармен көрсету.
Курс жұмысының міндеттері. Балағат лексикасына көркем әдебиет пен газет материалдарынан нақты мысалдар жинау, олардың ерекшеліктерін көрсету.
Курс жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, салыстыру, жасалу жолдарын талдау, мысалдарды өзара салыстыру, ерекшеліктерін шығару. Нәтижені саралап талдау және сараптама жасау.
Курс жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, көркемшығармалар, баспасөз материалдары.
Зерттеудің нысаны. Көркем шығарма, газет материалдары бойынша балағат сөздер.
Жұмыс нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында балағат лесикасына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
Газет беттеріндегі балағат лексикасы:
көркем әдебиет мәтіндеріне қарағанда жиі қолданылмайды;
көп жағдайда бейресми мәлімдемелерде, сұхбат, пікір білдірулерде, газет беттеріндегі көркем шығармаларда қолданылады;
көп жағдайда нақты адресаты аталмай, жасырын көпшіліке қаратыла айтылады,
кекесін, әжуа мағынасында;
адресаттың кемшіліктерін атап өтуде, салыстыруда кемшіліктерін бетіне басуда;
саяси тұлғаларға айтылатын қалыптасқан балағаттарда;
балағат сөздердің көпшілікке бағытталуында;
саяси қарым-қатынаста қалыптасқан балағат, дөрекі мәндегі метафоралар, фразелогизмдер, бағалауыштық категориялар;
балағат мәнін жұмсарту мағынасындағы сөздер;
газет беттеріндегі қалыптасқан балағат сөздер;
оқырман назарын аудару мақсатындағы газет айдарларындағы балағаттар.
Көркем шығармалардағы балағаттар:
көптеп қолданылады;
шығарманың көркемдейді;
кейіпкердің психологиялық күйін, эмоциясын білдіруде жиі қолданылады;
Көп жағдайда қаратпа, одағай, қарғыс сөздермен тіркесіп келеді;
шығарманың шиеленісу сәттерінде көптеп байқалады;
кейде кекесін, әжуа мәнінде де келеді;
сатиралық шығармаларда көптеп кездеседі;
мақал, фразеологизм түрінде жиі кездеседі.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАЛАҒАТ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 БАЛАҒАТ ЛЕКСИКАСЫНЫҢ СТИЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тілдегі сөздердің көпшілігінен белгілі бір стильдік бояу аңғарылады. Соған байланысты өздерінің қолданылу аясына, ерекшеліктеріне қарай бірнеше лексикалық топқа бөлінеді. Лингвистикалық әдебиеттерде лексикалық топтар саны әр түрлі қаралып жүр. Мысалы, жалпы қолды тұрмыстық лексика, сөйлеу тілі, әскери, кітаби, поэтикалық, диалектілік, ресми-іс қағаздар лексикасы, т. б. Сондай-ақ бұдан өзгерек, яғни әлгі аталған салаларды топтап, жинақтап беру әдісі де бар. Бұл әдіс бойынша лексика үш салаға бөлінеді: сөйлеу тілі, бейтарап және кітаби лексика.
Тілде стиль түрлерінің (ғылыми, ресми-кеңсе, публицистикалық, көркем әдебиет) екеуінде не үшеуінде бірдей қолданылатын сөздер де, немесе барлығында кездесетіндері де бар. Аталмыш стиль түрлері сөз мәдениетінде ерекше айықындалады.
Сөз мәдениеті орыс. культура речи -- әдеби тілдің ауызша түрлеріне тән нормаларын игеру, тілдік амал-тәсілдерді айтылатын ойдың мақсатына сай орнымен қолдана білу, сөйлеуде мәдениеттілік, әдептілік таныту. Сөз мәдениеті қазіргі әдеби тілдің жұртшылык таныған, үлгі тұтқан нормаларын жеке адамдардың сақтауын талап етеді. Сөйлеуде диалектизмдерді, қарапайым, дөрекі сөздерді, варваризмдерді қолдану, орынсыз көп сөйлеу, бір пікірді қайталау беру, өзіне өзі сілтеме жасау, асқақтап сөйлеу, дене қимылдарын араластыра беру Сөз мәдениетіне жатпайды. Кірме сөздерді орынсыз жұмсай беру, сіреспе құрылымдарды қолдану сөз мәдениетіне нұқсан келтіреді. Сөз мәдениеті сөйлеу әдебі деген ұғыммен ұштасып жатыр. Сөз мәдениеті теориясының дамуында лексикография, әсіресе нормативті түсіндірме сөздіктер, орфоэпиялық, орфографиялық, синонимдік т. б. арнаулы сөздіктер манызды орын алады. Қазақ тіліндегі Сөз мәдениетінің дамуына ауыз әдебиетінің өкілдері және Абай, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, т.б. шығармаларының ықпалы зор болды. Қазақ тіл білімінде Сөз мәдениетінің мәселелерін А. Байтұрсынұлы, М. Балақаев, Р. Сыздықова т. б. ғалымдар зерттеді. Кенестік орыс тіл білімінде Сөз мәдениетінің теориялық мәселелерін Л.В. Щерба, В.В. Виноградов, Г. О. Винокур, Р. И. Аванесов, С И. Ожегов, Ф.П. Филин т. б. зерттеді. [1,99]
Қазақ тілінің лексикасында да стилдік жағынан әртүрлі, қолданысы мен мағыналық реңкі сан алуан түрлі сөздер бар. Мұндай сөздердің мол қоры бірігіп сол сөздердің лексикасын құрайды.
Жоғарыда аталып өткен негізгі лексика түрлерінің ішінде ауызекі сөйлеу стилі мен тұрмыстық лексиканың негізін құрайтын бейтарап лексика мен балағат лексикасы болып табылады. Балағат және бейтарап лексикасының табиғатын тану үшін алдымен олардың өзара қарым-қатынасын анықтау керек.
Орыс ғалымдары бейтарап лексикасы туралы: В оценочно-экспрессивном плане межстиливая лексика вне контекстуального употребления считается стилистически нейтральной, или немаркированной. Однако это не значит, что она вовсе лишена эмоционально-экспрессивных элементов.[2,122]
Бейтарап және балағат лексикасы да барлық стилде қолданылады. Қызметі мен қолданысы жағынан кейбір стилдерде бәсеңдеу, кейбіреулерінде тұрақты қолданылады.
Ауызекі сөйлеу тілінің стилі 1. Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау қызметінің жүзеге асуына байланысты. [1,64]
Бұл өте кең таралған функционалды стиль. Тұрмыста, отбасында, өндірістегі бейресми қатынастарда адамдардың еркін қарым-қатынас жасау саласын қамтамасыз етеді. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі өзге функционалды стильдерге, әсіресе олардың ауызекі түрлеріне ықпал жасайды: баяндама, дәріс, пікірталас т.б.
2. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі өзіндік ерекшеліктерін жасайтын айрықша белгісі жағдайға байланысты сөйлеу мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерін қолдану өзгешелігі болады. Бұл ерекшелігі ең алдымен, ондағы лексика-фразеология байқалады;
а) ауызекі сөйлеу тілі диалогқа құрылады. Қатысушы екі адам. Интонация ерекше қызмет атқарады. Сөйлеу тілінің тағы бір ерекшелігі монолог (бір кісінің сөзі көпшілік алдында сөйлеу, баяндама, дәріс, консультация);
ә) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ерекшеліктерінің екінші түрі онын эмоциялылығы, өйткені айтушы өз эмоциясын сол сөздің аясына сыйғызуға тырысады. Мыс., "Көбірек сөйлеп кетті" (бәсендеу түрі, бірақ эмоция сезіледі), "Мылжыңдап кеттің ғой!" (эмоцияның катаң түрі);
б) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі әдеби кейіпкердің сөйлеу ерекшелігі мен мінезін таныту үшін ол өмір сүрген ортадағы жергілікті диалект сөздерді стилдік мақсатта әдеби қолданады;
в) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі тілінде қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі қолданылады. Мыс., "Айналайын-ау, сені түсінеді деп айтып отырмын". Сондай-ақ, сыйлау, құрметтеу, кішірейту, еркелету амал-тәсілдері көбірек пайдаланылады;
г) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі тілдің көркемдегіш бейнелеуші тәсілдері де қолданылады (теңеу, эпитет, гипербола). Мыс., "Өгіздей біреу алдымнан шыға келді";
т) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі басқа стильдерден өзгешелігі мен ерекшелігі, ең алдымен синтаксистен сөйлем құрылысынан байқалады. Стильдің бұл түрінде сұраулы, лепті сөйлемдер катысады. Диалогке құрылады. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ой көбіне автоматты түрде (аяқастынан) дайындықсыз айтылады. [1,64]
Десе де балағат және бейтарап лексика тек қана аталмыш стильдер мен лексика да ғана қолданылмайды, көркем әдебиет стилі, публицистикалық стилдерде де қолданылады.
Балағат лексикасының табиғатын тану үшін бейтар лексикага тоқталу жөн-ақ.
Мысалы: Аспан әлемінен жер бетіне келіп жатқан сан миллион сәулелер, космос сәулелері деп аталатын сәулелердіц табиғаты... (Физика). Бақанастың өз өңірінде өспейді. Өзге қай жерде бар (М. Әуезов). Ауадан гөрі таза оттекте заттардың тотығу процесі күшті жүреді (Химия).
Бұл үзіндіден аспан, ауа, жер, су, өзен, тау аттарының ғылыми стильде де, сондай-ақ көркем әдебиет тілінде де қолданыла беретінін көреміз. Олар өзге стильдерде де жұмсалады. Міне, мұндай сөздерді, яғни стиль түрлерінің қай-кайсысында да қолданылатын тілдік құбылыстарды бейтарап немесе стильаралық лексика деп атайды. Мұның кейбір үлгісін әр түрлі еңбектерден, ғылыми әдебиеттерден, оқулықтардан, көркем шығармадан, жоғарыдағы мысалдардан аңғаруға болады. Оны сондай-ақ мына бір жолдардан да байқау қиын емес. Таудан соққан салқын ызғар қатал мінездердің ызғары сияқты (М. Әуезов). Өзен жағасына келсе Оспан, Смағұл бастаған көп кішілеу балалар мөлдір суда асыр салып... (сонда). Тау беткейінің горизонт жазықтығымен жасайтын бұрышы (Тригонометрия). Өзеннің енін анықтау үшін оның бір жақ жағасына... (сонда). Гидросульфидтер суда әжептәуір жақсы ериді. (Химия).
Бейтарап лексикаға жататын сөздер қай тілде де сан жағынан біраз бар. Орыс тіл білімі сөздігіне жүгінсек бейтарап лексика туралы төмендегідей анықтама аламыз.
Нейтральная лексика - это слова, лишенные стилистической окраски. Они могут указывать на эмоции, выражать оценку явлений (радость, любить, хороший, плохой), но в данном случае выражение эмоций или оценка составляют само значение слова, а не наслаиваются на него. [2, 145]
Оған ең алдымен жоғарыда аталған аспан, жер, су, ауа, жел, өзен, тау тәрізді табиғат құбылыстары жатады. Осы сөздер көркем әдебиет стилінде де; ғылыми, ресми-кеңсе, публицистикалық стильде де қолданыла береді.
Сондай-ақ абстракт мағыналы сөздер де бейтарап лексикаға жатады. Өйткені олар да белгілі бір ғана стильде емес, әр түрлі стильде жұмсалып отырады. Мысалға қасиет деген сөзді алып көрейік. Бұл ресми-кеңсе стилінде де, ғылыми және публицистикалық стильде де қолданылады. Дәл осындай ерекшелік анықтау деген етістіктен де аңғарылады. Ол да ресми-кеңсе және ғылыми стильдің екеуінде бірдей келе береді.
Бейтарап лексикаға жататын, яғни стиль түрлерінің жалпы қай-қайсысында да келе беретін мұндай сөздер қазақ тілінде осылар ғана емес. Олар көп және әр тарап болып келеді. Біз солардың тек кейбіріне тоқталдық.
Сондай-ақ, стиль түрлерінің бәрінде емес, кейбірінде ғана қол-данылатын сөздер де бар. Мысалы, лексиканың белгілі бір тобы өзінің стильдік бояуына байланысты көбінесе сөйлеу стиліне тән болып келеді де, сонда жиірек қолданылады. Ондай сөздер сөйлеу тілі лексикасы деп аталады.
Адамдардың күнделікті қарым-қатынасында, қызмет бабында (баяндамада, лекцияда, неше алуан сұрақ-жауапта, жарыс сөзде, басқа да ретте) стильдік бояуы әр түрлі сөздердің қай-қайсысы да жалпы айтылады. Бірақ оның бәрі сөйлеу тілі лексикасына жатпайды. Мысалы қай тілде де ғылыми стильде, ресми-кеңсе стилінде негізінен қолданылмайтын, тіпті көркем әдебиет пен публицистикалық стильдердін, өздерінде де онша көп кездеспейтін, қайта бұ-ларға қарағанда сөйлеу стилінде жиірек айтылатын белгілі бір сөздер тобы болады. Сөйлеу тілі лексикасы міне осындай сөздерді қамтиды. Алайда мына жағдай есте болуы керек. Сөйлеу стиліне тән бұл сөздер басқа стильдерде қолданылады деуге болмайды. Бірақ сөйлеу стиліндегідей дәрежеде емес. Олардың өз алдына сөйлеу тілі лексикасы деп аталуы міне осы жағдайға -- қолданылу аясына байланысты. Қөбіне-көп сөйлеу стиліне, яғни сөйлеу тілі лексикасына тән ондай сөздерге қарапайым сөздер, табу , эвфемизм, диалектизмдер, балағат лексикасы, бейәдеби сөздер, тыйым сөздер жатады. Аталмыш сөйлеу тілінің лексикасына енетін сөздерді басқа стильдерде қолданылмайды деп айта алмаймыз. Мысалы сөйлеу тілінің лексикасына жататын балағат лексиканы алатын болсақ, балағат лексика көркем әдебиет стилінде, тіпті бүгінде публицистикалық стилде де көбірек қолданылады. Яғни балағат лексикасы бүгінде стиларалық қасиетке ие болып отыр.
Жалпы балағат лексикасын бірнеше сөз бірліктері құрайды. Олардың қызметі мен жасалу жолы және мағыналық ерекшеліктері бар. Осы қасиеттерін ескере отырып оларды өзара жіктеуге болады. Балағат лексикасын құрайтын сөздердің қазақ тілінде бірнеше атауы бар. Біреулер бейәдеби, балағат, дөрекі сөздер десе, енді қайсібіреулері боқтық сөздер, бейнормативті сөздер, экспрессивті сөздер деп атайды. Яғни бұл сөздердің өзіндік ерекшеліктері, қызметі өзара ажыратылмаған. Ендеше балағат лексикасын құрайтын сөздерді өзара топтастырып көрелік.
Балағат сөзіне қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде төмендегідей анықтама беріледі. Балағат - біреудің ар-ұятына тиетін былапыт сөз. Балағат сөз - біреудің намысына тиетін жағымсыз сөз [4, 33]
1.2 ИНВЕКТИВТІ, БЕЙИНВЕКТИВТІ, ОБСЦЕННАЯ (ТЫЙЫМ), ЖАРГОН, АРГО, БЕЙӘДЕБИ, ВУЛЬГАРИЗМ, ДИСФЕМИЗМ СӨЗДЕР
Балағат cөз БоқтауБоқтық cөз - күнделікгі тіршілікте қолдануға қатаң тыйым салынатын жаман сөз.
Мұндай әдептен тыс жағымсыз сөздің жат көрінетіндігі соншалықты, оны адамның үлкен дәретінің атымен атайды. Мұндай сөз орамдарын дәстүрлі ортада шару сөз, боғауыз сөз, әбес сөз деп те атайды. Біреуге боғауыз сөз немесе балағаттау ащы, зәрлі, тұрпайы сөздермен қатар, ұятты іске және адам денесінің ұятты жерлеріне қатысты сөздермен де жеткізіледі. Халық балағат сөзді зиянды әсері бар деп есептейді. Дәстүрлі ортада орныққан әлеуметтік қатынастардың қағидаларына сәйкес балағат сөздің да өзіндік тәртібі қалыптасқан. [3, 89]
Обсцен (тыйым) лексика (лат. Obscenus ұят, әдепсіз) ағыл. Obscene - табуланған (тыйым салынған) айтуға ыңғайсыз, әдепсіз, әдеби емес дөрекі сөз немесе сөз тіркесі, боғауыз сөз. Обсцен (тыйым) лексикасының жұртшылық алдында қолданылуына қатаң тыйым салынуы әдетте секс, сексуалды сала, тән тақырыптарына байланысты. [1,180]
Инвектива (лат.invectivus балағат, бейпіл) - бейнорма сөз, дөрекі, тұрпайы, адамның ар-намысын қорлайтын сөз, обсцен (тыйым) лексика, боғауыз сөз. Балағат сөздің кең мағынасы - жаргон, арго, диалект қатарынан алынған бейәдеби сөздер мен тіркестер, кейбір дөрекі балағат сөздер мен тіркестер. Балағат сөздің тар мағынасы - нақты бір жағдаятта белгілі бір адамға қарата айтылып, мораль нормаларына елеулі түрде қайшы келетін, адамды қорлау, ар-намысына тию, төмендету, адамның сыртқы келбеті мен мінез-құлқына жағымсыз баға беру үшін қолднылатын бейнорма сөздер мен тіркестер. Инвективаларға ұрыс-керісті білдіретін бейәдеби лексика, мәдени құндылығы жоқ лексика, боғауыз сөз, әдеби тілде бар, бірақ дөрекі қарапайым сөздер, әдеби, алайда бейнорма сөздер жатады. [1, 110]
Ерсі форма (неприличная форма) - жәбірленуші тұлға туралы теріс баға, шүбәсіз кекесінді; қоғамда адамдар арасында қабылданған қарым-қатынас мәнерінде мүлде қайшылықты форма, көркем әдебиеттегі жағымсыз кейіпкерлермен және тарихтағы белгілі сүйкімсіз тұлғалармен салыстыру, балағат сөйленістер.
Нормаға жат лексика мен фразеологияның, яғни әдеби тілден тыс сөздер мен сөйленістердің қарым-қатынаста қолданылуы қоғамдық моральнормаларын бұзады. Олар жаргондардан, диалектілерден алынған сөздер де я әдеби сөз де болуы мүмкін. Нақты бір қарым-қатынас жағдайында нақты адамға қарата оңбаған ясұмырай сияқты әдеби тілдегі сөздің қолданылуы да қоғамдық мораль нормаларына нормаға түспеген лексикадан кем қайшылық тудырмайды. Сөйтіп нормативтік емес лексикаға байланысты орыс тіл білімі ғалымдары бұл терминнің екімәнділігін, әлі толықанықталмағандығын сөз етеді және әдеби тіл саласына жататын инвективті лексика мен фразеологияның 8 түрін бөледі:
1. О бастан қоғамға жат, әлеуметтік тұрғыдан айыпталатын әрекеттерді білдіретін сөздер мен сөйленістер: қарақшы (бандит), жүлік, алаяқ;
2. Қолданылуы барысында негізгі мәнінен теріс реңкі айқын білдірілген сөздер: халық жауы, нәсілшіл;
3. Ауыспалы мағынада қолданылатын кәсіп-мамандықтар атауы: қасапшы, баскесер;
4. Жануарлар атауына сілтейтін зоосемантикалық метафоралар: маймыл, шошқа, ит;
5. Айыптау мәніндегі немесе тікелей теріс бағалы етістіктер: жымқыру, түгімен жұту т.б.;
6. Өзінің негізгі мағынасында теріс және бір тұлға туралы соншалық экспрессивті бағалауды қамтитын сөздер: жексұрын, сұмпайы;
7. I топтағы теріс, жағымсыз бағалауыш сипатты сөздердің мағынасын сақтай отырып, солардың орнын ауыстыратын эвфемизмдер: жеңіл жүрісті әйел, түнгі көбелек;
8. Адресатты қорлау немесе кемсіту үшін бағытталған окказионалды (арнайы жасалған) каламбурлық жасалымдар: шатақхана, істеп жүреді, істеп жүрген жерінде тістеп жүреді, жемократия (дерьмократы, прихватизация).
Балағат лексикасының жағымсыз коннатация тудырып, даулы мәтіндер тудыруы мүмкін. Және балағаттың мазмұны да, эмоционалды-экспрессивтілігі де басты назарға алынады.
Көпшілікте қолданылған балағаттың барлық жағдайларын моралдық тұрғыдан айтыптауға болады. Ал заң тұрғысынан келгенде әрбір жеке жағдайға негізделіп ажыратылуы, түсінілуі керек. Қорлау ұғымы ерсі сөздерді қолдану деген ұғыммен сәйкес, орайлас келмейді: қорлау ұғымы нақты адресатқа бағытталып, қасақана деген негіздемемен ғана қорлау үшін айыптауға болмайды. Ол үшін оның талапкерге қатысты айтылғанын және талапкерді қорлау, кемсіту ниеті болғанын дәлелдеу керек.
Заңгерелік көзқарас тұрғысынан балағат лексикасы - бұл өз семантикасының экспрессивті реңкі мен бағалауыштық қабаты мазмұнында сөйлеушінің немесе жазушының тілдік актіде адресатты не ушінші бір тұлғаны қорлау, абыройын төгу, кемсіту ниетін қамтитын өте дөрекі, кекесін түрінде жеткізілетін сөздер мен сөйленістеринвективті лексикаға көбінесе жаргондар мен диалектілерден алынған әдеби емес ұрыс, балағат сөздер, әдеби тіл құрамына енетін қарапайым тілдік дөрекі лексика ; әдеби, бірақ нормативті емес, 1), 2), 3), 4) топтағы сөздер жатқызылады.
Тілдік қарым-қатынаста балағат сөздердің қызметі бірнешеу. Бастысы - тілдік актінің адресатын қорлау, кемсіту, намысын таптау. Сөйлеушінің қайй әлеуметтік топтан екенін дабыра ету; хабардар ету; сөйлеушінің қандай дөкей, еркін екенін көрсету; тілді барынша эмоционалды ету, сөйлеуші өзін психологиялық зорығудан босаңсытуы; сұхбаттасушыға өзінің тоталитарлық шектеу жүйесіне қатынасын әйгілеу.
Балағат лексика адресатты немесе үшінші бір тұлғаны қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздейді.
Бейинвективті лексика экспрессивті, яғни өз мазмұнында теріс бағалауды немесе эмоционалды-экспрессивті мәнді қамтиды, бірақ адресатты қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздемейді. [5, 110]
Балағат лексика аясында әр түрлі топтар бар:
1. Балағат мағыналы кітаби лексика (алаяқ, жезөкше). Бұл сөздерді қолдануда жала жабу жағдайы да болуы мүмкін: адамды осы сияқты сөздермен атау арқылы оны заңды бұзғаны немесе қоғамдық мораль нормаларын бұзғаны үшін айыптаймыз, шындығында бұл мәселенің шындықпен жанаспауы да әбден мүмкін.
2. Жоғарыда аталғандай дөрекі инвективті мағыналы сөздерді ауыстыратын эвфемизмдер. Олар адресатты біртүрлі аяйтындай көрінгенімен, бәрібір сол инвективті лексика мәнін жеткізеді: жеңіл жүрісті әйел.т.с.с.
3. Балағат сөздердің метафоралары, ауыспалы мағынада қолданылуы: саяси жолбике, түнгі көбелек.
4. Қорлаумен бірмәнді байланысты балағат семантикалы әдеби сөздер: (сұмпайы, оңбаған).
Сондай-ақ анықталған әлеуметтік топ адамдары аузынан айтылған академик, профессор сөздері де кекесін мәнінде инвективті сипат алуы мімкін. Алайда біз оның балағат сипатын түйсікпен сезсек те, оны дәлелдеу мүмкін емес.
Орыс ғалымдары инвективті лексиканың қолданысы мен стилистикалық қызметіне бірнеше зерттеулер жасаған. Мысалы В.И. Жельвис балағат лексикасының 27 қызметін атап көрсетеді:
1. как средство выражения профанного начала, противопоставленного началу сакральному,
2. катартическая,
3. средство понижения социального статуса адресата,
4. средство установления контакта между равными людьми,
5. средство дружеского подтрунивания или подбадривания,
6. дуэльное средство,
7. выражает отношение двух к третьему как козлу отпущения,
8. криптолалическая функция (как пароль),
9. для самоподбадривания,
10. для самоуничижения,
11. представить себя человеком без предрассудков,
12. реализация элитарности культурной позиции через её отрицание,
13. символ сочувствия угнетённым классам,
14. нарративная группа -- привлечение внимания,
15. апотропаическая функция -- сбить с толку,
16. передача оппонента во власть злых сил,
17. магическая функция,
18. ощущение власти над демоном сексуальности,
19. демонстрация половой принадлежности говорящего,
20. эсхрологическая функция (ритуальная инвективизация речи),
21. в психоанализе применяется для лечения нервных расстройств,
22. патологическое сквернословие,
23. инвектива как искусство,
24. инвектива как бунт,
25. как средство вербальной агрессии,
26. деление на разрешенные и неразрешенные группы,
27. как междометие. [5, 44]
Орыс ғалымы Жильвис балағат лексикасы туралы төмендегідей пікір білдіреді: Среди инвективной лексики есть и известная часть бранных слов и словосочетаний, входящих в литературный язык. Они относятся к разговорной речи, к разным ее пластам. В основном это слова и словосочетания, принадлежащие периферийным пластам разговорной речи, граничащим с просторечием и жаргонами. Такого рода слова и словосочетания в своем большинстве образуют так называемую грубо просторечную лексику - "нижний" разряд разговорной лексики литературного языка. Например: девка (о распутной женщине, проститутке), гад (перен.), гаденыш (перен.), гадина, гнида (перен.), подлый, подлюга, сволочь, скотина (перен.), стерва, сукин сын, старый хрен, хамово отродье... Все эти и подобные слова в современных толковых словарях характеризуются как "бранные", "грубые" или "презрительные".
Есть и слова, относящиеся к разговорно-обиходной лексике, например грабеж (перен.), мерзавец (-ка), поганый, сброд, свинья (перен.) и т.д. [5, 46]
А. В. Чернышев балағат лексикасының кілт терминдерін 3 топқа бөледі.
- ер және әйел жыныс мүшелері мен қарым-қатынасын анықтайтын; жыныс мүшелерінің және қарым-қатынастың адамнан белгелі бір затқа ауысуы ;
- Мәдени сөйленістен енген дөрекі түрдегі сөздер (кондом, педераст).
В. М. Мокиенко бұл топтастыруды толық емес деп өзінің толық топтастыруын ұсынады. Оның ойынша орыс тілінің балағат лексикасы және обсценная лексика өзара бірлікте қарастырылады. Бірақ олардың қызметі тұрғысына өзара айырмашылықтарын көрсетеді. балағат - біреуді жаман сөзбен ұрысу, ал обсценная лексика - дөрекі табуланған сөздер. Басты белгісі - бұл екі лексиканың эмоционалды-экспрессивтілігі және жағымсыз жағдай, сөз, іс-әрекет және т.б. ғалым орыс тілінің балағат лексикасын қызметі мен тақырыптық жағынан төмендегідей топтарға бөледі:
Наименования лиц с подчеркнуто отрицательными характеристиками типа:
- глупый, непонятливый человек;
- подлый, низкий человек;
- ничтожный человек, ничтожество;
- проститутка, продажная женщина.
Наименования неприличных, социально табуированных частей тела -- срамные слова.
Наименования процесса совершения полового акта.
Наименования физиологических функций (отправлений).
Наименования результатов физиологических отправлений.
Сонымен қатар В. М. Мокиенко бұл балағат лексикасының топтастырылуы барлық тілдерге ортақ деген ойды айтады. Осы топтастыруды негізге ала отырып еуроап тілдері балағат лексикасының негізгі екі типін көрсетеді.
- Анально-экскрементальный тип (Scheiss-культура);
-Сексуальный тип (Sex-культура). [5, 50]
Балағат лексикасын құрайтын сөздердің бірі дисфемизим, вулгаризм сөздер.
Дисфемизм (грек.dis-бірақ мағыналық қосымша+pheme айтамын) ағыл.disfemism - дәстүр, сыпайы дағды тарапынан тыйым салынған сөз; оның орнына эвфемизм қолданылады. [1.93]
Вулгаризм (лат.vulgaris жай, қарапайым) ағыл. Vulgarism - әдеби тілде сөйлеу үдерісінде қолданылған оспадар, тұрпайы сөз. [1, 56]
Жоғарыда топтастырылып өткен балағат лексикасына енетін сөздер қызметі мен мазмұны жағынан аз-кем ерекшеліктері болса да балағат лексикасын құрайды . балағат лексикасына тән бұл сөздер немесе сөздік қорлар қазақ тілінде аталуына байланысты тұрақты атау алмаған. Олар әртүрлі атаулармен аталып келеді. Нақты атау беру мәселесі де бүгінде өзекті болып отыр. Және олардың қызметі, мағынасы, қолданысы, стилистикалық реңкі жағынан өзара айырмашылықтары нақтылап көрсетуде аса қажет. Орыс тілі лингвистикасында аталмыш атаулар өзінің нақты атауы мен өзіндік айырмашылықтарының ара жігі ажыратылған.
Балағат лексикасын құрайтын сөз қорларын төмендегідей тірек сызбамен көрсетуге болады.
Балағат лексикасы
дисфемизмдер
диалекттілер
Бейәдеби сөздер
вулгаризмдер
инвектива
жаргондар
Балағат мәнді им-ишара амалдары
Обсцен (тыйым) лексикасы
эвфемизмдер
Бейтарап және балағат лексикасы стилдік жағынан өзара айырмашылықтары бар, қызметі мен стилистикалық реңкі өзара ерекшеліктермен ажыратылатын, қолдану аясы әртүрлі сөздердер қорынан құрылатындығын жоғарыда атап көрсеткен болатынбыз. Әртүрлі стилдік қолданыстардағы бейтарап және балағат лексикасын ажыратып көрсету - олардың ерекшеліктерін көрсетуге көмектеседі.
2. ӘДЕБИ НОРМАҒА ЖАТПАЙТАН СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕГІ ҚОЛДАНЫСЫ
Көркем әдебиет тілін зерттеу - филология ғылымдарының алдында тұрған бүгінгі таңдағы қажетті міндеттердің бірі. Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп жеткізетіні белгілі. Сол әсерлілік пен бейнелілік түрлі амал-тәсілдермен жүзеге асырылады. Шығарма тілін талдау әдеби шығарманың көркемдік әрі эстетикалық қасиетін танып-білуге көмектеседі, кейіпкерлер тілінің өзіндік болмысын анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге көмегін тигізеді.
Көркем әдебиет тілін зерттеу түркологияда өткен ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап қолға алынды. Соның өзінде жекелеген жазушылардың немесе олардың белгілі бір шығармаларының тілін талдау түрінде қалыптасты. Мұндай зерттеулер әзірбайжан, татар, қырғыз, өзбек тағы басқа түркі тіл білімдерінде пайда бола бастады.
Оларда ұлттық әдебиетті дамытуға зор үлес қосқан ақын, жазушылар тілінің сөздік құрамы, грамматикалық құрылысы, бейнелеу құралдары жан-жақты талдау нысаны болды. Түркологияда осы аралықта көркем әдебиет тілі мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан да қарастырған еңбектер жарық көрді. Және проза тіліне қарағанда, өлең тілі анағұрлым терең де жан-жақты зерттелді
Р.Сыздықова жазушы тілінің көркемдігі, шеберлігі туралы мәселені оның мәнері (стилі) деген ұғыммен байланыстыра қарайды [6,319] Ал "жазушы тілі дегенге келсек, ол - қаламгердің жалпыға ортақ тіл қазынасына алып көпшілікше қолданған, көптеген жазушыға тән сөздік байлық пен грамматикалық тұлға - тәсілдер, орысша айтқанда первоэлемент, яғни жазушы тілінің сүйегі" [6, 319].
Тілдік-стильдік талдау арқылы көркем әдебиет тілінде экспрессивтік-эмоциялық жүк көтеріп, өзіне соншалықты міндет артып тұрған сөздер, сөз оралымдары, сөйлемдердің үлкен маңызы мәні бар екенін байқаймыз. Осындай талдаулардың көмегі арқылы ғана жазушының сөз қолдану ерекшелігі жан-жақты ашылады. Талдау барысында жазушы қолданған сөздердің мағыналары ашылып, олардың эмоциялық бояуын түсінуге ерекше көңіл бөлінеді. Тілдік амал-тәсілдер образ жасау құралы ретінде оқырманның сезіміне әсер етіп, олар эстетикалық-көркемдік қызметте жұмсалады.
Көркем әдебиет тілінде қолданылатын сөздер мен сөз оралымдарының стильдік қызметі тіл мамандары мен сөз зергерлерінің назарын ерекше аударып келеді. Бұл назар аудару өте орынды, әрі маңызды.
Көңілімізге әр жағдайда әртүрлі сезім беріп, жүрегімізді бірде қуанышқа бөлеп, бірде қайғыға, мұңға батыратын сөздің қызметі ерекше.
Тілімізде әдеби тіл нормасына сіңісіп, қоғамдық өмірдің барлық саласында бірдей қызмет ете қоймағанымен, коммуникативтік қызметте берік орныққан, соған орай ауызекі сөйлеу тілі стилінде жиі қолданылатын сөздердің біршама қалың қабаты бір екені белгілі. Оның қатарына біреулер қарапайым сөздер, табу мен эвфемизмдерді жатқызса, енді біреулері бұған дисфемизм (какофемизм) сөздерді де қосады. Шындап келгенде бұларда мағыналық айырма болғанымен (бірі-қарадүрсіндеу, бірі-сыпайы, бірі-дөрекі), қызметтері жағынан, стильдерге қатысы жағынан бірдей сөздер, соған орай оларды қарапайым сөздерң деп ортақ атауға алғанды дұрыс санадық. Бұл топтағы сөздердің изогласы (таралу шегі) жоқ болғандықтан да және эмоционалдық әсерінің күштілігінен де қаламгерлер өз туындыларында оларды қолданудан тартына қоймайды. Бірақ оның өзі де білікті, талғамды қажет етеді, соған орай оларды пайдалану өрісі әр жазушыда әртүрлі ауқымда, алатын нәтиже де әрқилы.
Сөйтіп, өз туындыларында дарынды суреткерлер кейіпкер тұлғасын сомдауға, оны жан-жақты ашуға тілдегі амал-тәсілдерді кеңінен пайдаланады.
Кейіпкердің сөйлеу мәнерін көрсетуде жазушы оның аузына сөйлеу тілі элементтерін салады.
Шебер суреткердің стиль даралығы кейіпкер аузына сөз, сөз оралымдарын белгілі мақсат көздеп салуынан байқалады. Ол тілдің лексикалық қабатына тереңнен бойлай, татымды керегін ұтымды тәсілмен ала білген, сөз қазынасын молынан игеріп, оны айтпақ идеясымен қиюластыра білген суреткердің қаламымен өрнектеледі.
Көбінесе жазушылар өз кейіпкерлерінің бейнесін диалог, полилогтердегі сөйлеу үрдісімен толықтыра түседі.
Сөйлеу тілі лексикасының құрамына көбінесе қарапайым, тұрпайы, дөрекі сөздер, жаргон сөздер және диалектизмдер мен кәсіби сөздер енеді. Бұлар алдын-ала дайындықсыз, кенеттен сөйлегенде қолданылады. Көркем шығармада жазушы мұндай сөздерді кейіпкер аузына белгілі бір мақсат көздеп салады.
Көркем шығармада кейіпкер сөзі ауызекі сөйлеу тіліне жақын келеді. Бірақ көркем әдебиеттегі диалогтің өзіндік ерекшелігі бар. Көркем диалог - жазушының қаламымен өңделген, автор идеясына бағынған тілдік кесте.
Кейіпкер тіліндегі дөрекі, қарапайым сөздер оның мінезінің бір қырын аша түседі. Қарапайым сөздер - жазушы үшін кейіпкер бейнесін жасауға қажет тілдік-стильдік элемент. Мұндай сөздердің кейіпкер аузында экспрессиясы арта түседі. Сөздердің мұндай қасиетін байқаған тілші-зерттеушілеріміз бұл сөздерді эмационалды-экспрессивті лексика құрамына кіргізіп қарастырып келеді.
Бір топ ғалымдар эмоционалды-экспрессивтікті кең түсініп, оны стилистикалық бояумен байланыстырса, екінші топ ғалымдар стильдік бояу жеке сөздерде де эмоциялық мағына элементтерінің дербес болатындығын көрсетеді.
Бұл тұжырымдардың, осы құбылыстың қазақ тіліне де тікелей қатысы бар. Эмоционалдық және экспрессивтілік мәселелерінің кейбір аспектілері М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, Ә.Қайдаров, Ш.Сарыбаев еңбектерінде көрініс тапты. Соңғы жылдары А.Абдуллаев, Х.Нұрмаханов, Ш.Нұрғожина сынды зерттеушілердің еңбектерінде аталмыш мәселе кеңінен зерттеле бастады. Тіліміздегі эмоционалды-экспрессивті сөздерді зерттеген еңбектерді басшылыққа ала отырып, зерттеуші Ш.Нұрғожина сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы алты түрге жіктейді. Олар:
Жалпы қолданыстағы лексика;
Қарапайым сөздер;
Тұрмыстық лексика;
Әдепсіз, балағат сөздер;
Диалогтілер;
Варваризмдер;
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың алты түріне де жеке-жеке тоқталған Ш.Нұрғожина алтауына да тілдік фактілер ұсынады және халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі қарапайым сөздердің экспрессиясы күшті болып келеді. Сондықтан олар ешбір өзгеріссіз сол қалпында кейіпкерлер тілінде беріледі (5, 60) деп, оған мысалдар келтіреді: Ана сорлы таздың жамандығы ғой. Әшейінде адамсып, шәңгірлеп сөйлер еді, енді қайда қалды екен? (Б.Майлин. Раушан-коммунист) немесе мынадай мысал, Жалап-жұқтау деген сөз бе екен, - дейді Қайрақбай кейіп, - сіміріп жұтқаныңң деп неге айтпайсыңдар? (С.Мұқанов. Мөлдір махаббат).
Эмоционалды-экспрессивті лексикада сөйлеу тіліндегі қарапайым сөздердің өзіндік орны бар. Бұл жөнінде Ш.Нұрғожина: ... семантически емкие и потенциально способные выразить объективно-субъективную экспрессию, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ, ӘДЕБИЕТТАНУ ЖӘНЕ ӘЛЕМ ТІЛДЕРІ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
ШЕТЕЛ ФИЛОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЖАЛПЫ ТІЛ БІЛІМІ КАФЕДРАСЫ
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Қазақ тіліндегі балағат лексикасы
(көркем әдебиет және газет материалдары негізінде)
Орындаған: 1 курс магистранты Ұзақбайқызы С.
Ғылыми жетекші: Сүлейменова Э.Д.
Норма бақылаушы: Уматова Ж.М.
Қорғауға жіберілді
___ _____________ 2012 ж.
Кафедра меңгерушісі:
ф.ғ.д. профессор Мәдиева Г.Б.
Алматы, 2012
РЕФЕРАТ
Курс жұмысының тақырыбы. Қазақ тіліндегі балағат лексикасы (көркем әдебиет және газет материалдары негізінде)
Курс жұмысының көлемі. 40 бет
Курс жұмысында пайдаланылған әдебиеттер саны. 25
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Жұмыстың негізгі мазмұны. Жұмыстың алғашқы бөлімінде қазақ тіліндегі балағат және бейтарап лексикасы, олардың құрылымдық сипаты, стилдік қолданысы, стилдік ерекшіеліктері және обсцен лексика, инвектива, эвфемизм, дисфемизм, вулгаризм сөздер туралы қарастырылды. Екінші бөлімінде әдеби нормаға жатпайтын сөздер мен сөз тіркестерінің көркем әдебиеттегі қолданысы нақты мысалдармен көрсетіледі. Жалпы көркем әдебиет тіліндегі маңыздылығы туралы айтылады. Үшінші бөлімде газет материалдары бойынша балағат лексикалары көрсетіліп, олардың қолданысы, ерекшеліктері, түрлері, жасалу жолдары айтылады.
Жұмыстың нысаны. Көркем шығарма, газет материалдары бойынша балағат сөздер.
Курс жұмысында қолданылған тірек сөздер. Лексика, балағат сөздер, инвектива, бейинвектива, обсцен (тыйым) сөздер, қорлау, жағымсыз ақпарат, сөз мәдениеті, ауызекі сөйлеу тілінің стилі.
Курс жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі балағат лексикасының жасалуын, қолданысын, өзіндік ерекшеліктерін, стиларалық қолданысын, оны құраушы бірліктерді, көркем әдебиет және газет беттеріндегі нақты мысалдармен көрсету.
Курс жұмысының міндеттері. Балағат лексикасына көркем әдебиет пен газет материалдарынан нақты мысалдар жинау, олардың ерекшеліктерін көрсету.
Курс жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, жасалу жолдарын талдау, мысалдарды өзара салыстыру, ерекшеліктерін шығару. Нәтижені саралап талдау және сараптама жасау.
Курс жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, көркем шығармалар, баспасөз материалдары.
Жұмыс нәтижелілігі: Жалпы жұмыс барысында балағат лексикасына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
Газет беттеріндегі балағат лексикасы:
көркем әдебиет мәтіндеріне қарағанда жиі қолданылмайды;
көп жағдайда бейресми мәлімдемелерде, сұхбат, пікір білдірулерде, газет беттеріндегі көркем шығармаларда қолданылады;
көп жағдайда нақты адресаты аталмай, жасырын көпшіліке қаратыла айтылады,
кекесін, әжуа мағынасында;
адресаттың кемшіліктерін атап өтуде, салыстыруда кемшіліктерін бетіне басуда;
саяси тұлғаларға айтылатын қалыптасқан балағаттарда;
балағат сөздердің көпшілікке бағытталуында;
саяси қарым-қатынаста қалыптасқан балағат, дөрекі мәндегі метафоралар, фразелогизмдер, бағалауыштық категориялар;
балағат мәнін жұмсарту мағынасындағы сөздер;
газет беттеріндегі қалыптасқан балағат сөздер;
оқырман назарын аудару мақсатындағы газет айдарларындағы балағаттар.
Көркем шығармалардағы балағаттар:
көптеп қолданылады;
шығарманың көркемдейді;
кейіпкердің психологиялық күйін, эмоциясын білдіруде жиі қолданылады;
Көп жағдайда қаратпа, одағай, қарғыс сөздермен тіркесіп келеді;
шығарманың шиеленісу сәттерінде көптеп байқалады;
кейде кекесін, әжуа мәнінде де келеді;
сатиралық шығармаларда көптеп кездеседі;
мақал, фразеологизм түрінде жиі кездеседі.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
Негізгі бөлім.
1. Қазақ тіліндегі балағат лексикасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1 Балағат лексикасының стилдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Инвективті, бейинвективті, обсценная (тыйым), бейәдеби, вульгаризм, дисфемизм сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2. Әдеби нормаға жатпайтан сөздер мен сөз тіркестерінің көркем әдебиеттегі қолданысы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
3. Газет материалдары бойынша балағат сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...35
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ГЛОССАРИЙ
Лексика - (грек. лексикос -- сөздік) -- тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады.
Балағат лексика адресатты немесе үшінші бір тұлғаны қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздейді.
Инвектива (лат.invectivus балағат, бейпіл) - бейнорма сөз, дөрекі, тұрпайы, адамның ар-намысын қорлайтын сөз, обсцен (тыйым) лексика, боғауыз сөз. Балағат сөздің кең мағынасы - жаргон, арго, диалект қатарынан алынған бейәдеби сөздер мен тіркестер, кейбір дөрекі балағат сөздер мен тіркестер.
Бейинвективті лексика - экспрессивті, яғни өз мазмұнында теріс бағалауды немесе эмоционалды-экспрессивті мәнді қамтиды, бірақ адресатты қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздемейді.
Обсцен (тыйым) лексика (лат. Obscenus ұят, әдепсіз) ағыл. Obscene - табуланған (тыйым салынған) айтуға ыңғайсыз, әдепсіз, әдеби емес дөрекі сөз немесе сөз тіркесі, боғауыз сөз.
Ауызекі сөйлеу тілінің стилі -- 1. Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау қызметінің жүзеге асуына байланысты.
Бұл өте кең таралған функционалды стиль. Тұрмыста, отбасында, өндірістегі бейресми қатынастарда адамдардың еркін қарым-қатынас жасау саласын қамтамасыз етеді.
Сөз мәдениеті - орыс. культура речи -- әдеби тілдің ауызша түрлеріне тән нормаларын игеру, тілдік амал-тәсілдерді айтылатын ойдың мақсатына сай орнымен қолдана білу, сөйлеуде мәдениеттілік, әдептілік таныту. Сөз мәдениеті қазіргі әдеби тілдің жұртшылык таныған, үлгі тұтқан нормаларын жеке адамдардың сақтауын талап етеді. Сөйлеуде диалектизмдерді, қарапайым, дөрекі сөздерді, варваризмдерді қолдану, орынсыз көп сөйлеу, бір пікірді қайталау беру, өзіне өзі сілтеме жасау, асқақтап сөйлеу, дене қимылдарын араластыра беру.
Жағымсыз ақпарат - мораль, салауаттық көзқарас тұрғысынан немесе құқықтық тұрғыдан жеке я заңды тұлғаның бет-бейнесіне, әрекеттеріне қатысты жағымсыз мінездеме қамтылған ақпарат. Егер жағымсыз ақпарат шындыққа сәйкес келмесе, онда мұндай мәлімет өзі қатысты субьектіні қорлау болып табылады.
Қорлау - бұл тұлғаға қатысты ерсі түрде айтылған және тұлғаның ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін жағымсыз баға. Бұл орайда жағымсыз бағалауыштық ақпарат әдеби тіл құралдарымен, сондай-ақ тұрпайы лексика ретінде танылатын сөздер арқылы білдірілуі мүмкін.
КІРІСПЕ
Курс жұмысы тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасында тілдердің, ең алдымен, мемлекеттік тілдің еліміздің қоғамдық өмірінде қызмет ету аясын кеңейту, әсіресе, тідің қолданбалы аспектісінің зерттелуін ерекше атап көрсетілуі - тіл білімі саласында әлі де шешуін таппай жатқан мәселелердің бар екендігінің айғағы.
Соңғы жылдары жалпы тіл білімінің, қазақ тіл білімінің қарқынды дамуына байланысты тілдік ұғымдардың, лексикалардың барлық түрлері, жалпы тіл теориясы жиі зерттеліп келеді.
Қазақ тілі лексикасында балағат сөздерді зерттеу аса қажет-ақ. Өйткені қазақ тілінде олардың мазмұндық ерекшеліктері, адамды сипаттаудағы аксиологиялық шекаралары нақты ажыратылмаған. Қазақ тілінде көптеген балағат сөздері бар, тіптім жыл өткен сайын тілімізге қаншама жаргон, өзге тілден кірме балағат сөздер еніп жатыр. Оларды зерттеп, жалпы сөз экологиясын бір жолға қойып, халықтың сөйлеу әдебін реттеу ісі - филологтардың еншісіндегі іс. Балағат сөздерді зерттеп, олардың балағат мәнінің шекараларын ажырату - бүгінде сараптама жасағанда керек-ақ. Заң мен тіл білімі ғылымдарының тоғысындағы жаңа бағыттардың бірі болып табылатын лингвокриминалистика немесе юрислингвистикада даулы мәтіндерге сараптама жасауда балағаттардың мазмұны мен сөйлеу актісіндегі адамның ниетін білдіруі, осының барлығын зерттеу - жаңа бағыт үшін қажет-ақ. Өйткені даулы мәтіндердің басты зерттеу нысаны - осы балағат, дөрекі сөздер болып табылады. Соның негізінде қорлау, жаза, адамның ар-ождан абыройына нұқсан келтіру секілді істер қарастырылады.
Мейлі балағат мағынасы болса да, қарапайым лексика құрамына енсе де балағат сөздерді зерттеу қажет. Өйткені ол да біздің сөйлеуде тұтынатын материалымыз, сөзіміз. Тіптім адамның психологиялық жай-күйі мен бағауыштық ниетін білдіретін бірден-бір лексикалық бірлік балағат сөздер болып табылады. Сондықтан да қазақ тіліндегі барлық балағат сөздерді жинап олардың сөздігін жасау ісін қолға алу керек деп ойлаймыз.
Курс жұмысының мақсаты. Қазақ тіліндегі балағат лексикасының жасалуын, қолданысын, өзіндік ерекшеліктерін, стиларалық қолданысын, оны құраушы бірліктерді, көркем әдебиет және газет беттеріндегі нақты мысалдармен көрсету.
Курс жұмысының міндеттері. Балағат лексикасына көркем әдебиет пен газет материалдарынан нақты мысалдар жинау, олардың ерекшеліктерін көрсету.
Курс жұмысында қолданылған әдіс-тәсілдер. Зерттеу, салыстыру, жасалу жолдарын талдау, мысалдарды өзара салыстыру, ерекшеліктерін шығару. Нәтижені саралап талдау және сараптама жасау.
Курс жұмысының дереккөздері. Терминологиялық, лингвистикалық, сөздіктер, зерттеу еңбектері, отандық диссертациялық зерттеулер, оқу құралдары, ғылыми мақалалар, көркемшығармалар, баспасөз материалдары.
Зерттеудің нысаны. Көркем шығарма, газет материалдары бойынша балағат сөздер.
Жұмыс нәтижелілігі. Жалпы жұмыс барысында балағат лесикасына талдау жасай келе, келесі мәселелер анықталды:
Газет беттеріндегі балағат лексикасы:
көркем әдебиет мәтіндеріне қарағанда жиі қолданылмайды;
көп жағдайда бейресми мәлімдемелерде, сұхбат, пікір білдірулерде, газет беттеріндегі көркем шығармаларда қолданылады;
көп жағдайда нақты адресаты аталмай, жасырын көпшіліке қаратыла айтылады,
кекесін, әжуа мағынасында;
адресаттың кемшіліктерін атап өтуде, салыстыруда кемшіліктерін бетіне басуда;
саяси тұлғаларға айтылатын қалыптасқан балағаттарда;
балағат сөздердің көпшілікке бағытталуында;
саяси қарым-қатынаста қалыптасқан балағат, дөрекі мәндегі метафоралар, фразелогизмдер, бағалауыштық категориялар;
балағат мәнін жұмсарту мағынасындағы сөздер;
газет беттеріндегі қалыптасқан балағат сөздер;
оқырман назарын аудару мақсатындағы газет айдарларындағы балағаттар.
Көркем шығармалардағы балағаттар:
көптеп қолданылады;
шығарманың көркемдейді;
кейіпкердің психологиялық күйін, эмоциясын білдіруде жиі қолданылады;
Көп жағдайда қаратпа, одағай, қарғыс сөздермен тіркесіп келеді;
шығарманың шиеленісу сәттерінде көптеп байқалады;
кейде кекесін, әжуа мәнінде де келеді;
сатиралық шығармаларда көптеп кездеседі;
мақал, фразеологизм түрінде жиі кездеседі.
1. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ БАЛАҒАТ ЛЕКСИКАСЫ
1.1 БАЛАҒАТ ЛЕКСИКАСЫНЫҢ СТИЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Тілдегі сөздердің көпшілігінен белгілі бір стильдік бояу аңғарылады. Соған байланысты өздерінің қолданылу аясына, ерекшеліктеріне қарай бірнеше лексикалық топқа бөлінеді. Лингвистикалық әдебиеттерде лексикалық топтар саны әр түрлі қаралып жүр. Мысалы, жалпы қолды тұрмыстық лексика, сөйлеу тілі, әскери, кітаби, поэтикалық, диалектілік, ресми-іс қағаздар лексикасы, т. б. Сондай-ақ бұдан өзгерек, яғни әлгі аталған салаларды топтап, жинақтап беру әдісі де бар. Бұл әдіс бойынша лексика үш салаға бөлінеді: сөйлеу тілі, бейтарап және кітаби лексика.
Тілде стиль түрлерінің (ғылыми, ресми-кеңсе, публицистикалық, көркем әдебиет) екеуінде не үшеуінде бірдей қолданылатын сөздер де, немесе барлығында кездесетіндері де бар. Аталмыш стиль түрлері сөз мәдениетінде ерекше айықындалады.
Сөз мәдениеті орыс. культура речи -- әдеби тілдің ауызша түрлеріне тән нормаларын игеру, тілдік амал-тәсілдерді айтылатын ойдың мақсатына сай орнымен қолдана білу, сөйлеуде мәдениеттілік, әдептілік таныту. Сөз мәдениеті қазіргі әдеби тілдің жұртшылык таныған, үлгі тұтқан нормаларын жеке адамдардың сақтауын талап етеді. Сөйлеуде диалектизмдерді, қарапайым, дөрекі сөздерді, варваризмдерді қолдану, орынсыз көп сөйлеу, бір пікірді қайталау беру, өзіне өзі сілтеме жасау, асқақтап сөйлеу, дене қимылдарын араластыра беру Сөз мәдениетіне жатпайды. Кірме сөздерді орынсыз жұмсай беру, сіреспе құрылымдарды қолдану сөз мәдениетіне нұқсан келтіреді. Сөз мәдениеті сөйлеу әдебі деген ұғыммен ұштасып жатыр. Сөз мәдениеті теориясының дамуында лексикография, әсіресе нормативті түсіндірме сөздіктер, орфоэпиялық, орфографиялық, синонимдік т. б. арнаулы сөздіктер манызды орын алады. Қазақ тіліндегі Сөз мәдениетінің дамуына ауыз әдебиетінің өкілдері және Абай, М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, т.б. шығармаларының ықпалы зор болды. Қазақ тіл білімінде Сөз мәдениетінің мәселелерін А. Байтұрсынұлы, М. Балақаев, Р. Сыздықова т. б. ғалымдар зерттеді. Кенестік орыс тіл білімінде Сөз мәдениетінің теориялық мәселелерін Л.В. Щерба, В.В. Виноградов, Г. О. Винокур, Р. И. Аванесов, С И. Ожегов, Ф.П. Филин т. б. зерттеді. [1,99]
Қазақ тілінің лексикасында да стилдік жағынан әртүрлі, қолданысы мен мағыналық реңкі сан алуан түрлі сөздер бар. Мұндай сөздердің мол қоры бірігіп сол сөздердің лексикасын құрайды.
Жоғарыда аталып өткен негізгі лексика түрлерінің ішінде ауызекі сөйлеу стилі мен тұрмыстық лексиканың негізін құрайтын бейтарап лексика мен балағат лексикасы болып табылады. Балағат және бейтарап лексикасының табиғатын тану үшін алдымен олардың өзара қарым-қатынасын анықтау керек.
Орыс ғалымдары бейтарап лексикасы туралы: В оценочно-экспрессивном плане межстиливая лексика вне контекстуального употребления считается стилистически нейтральной, или немаркированной. Однако это не значит, что она вовсе лишена эмоционально-экспрессивных элементов.[2,122]
Бейтарап және балағат лексикасы да барлық стилде қолданылады. Қызметі мен қолданысы жағынан кейбір стилдерде бәсеңдеу, кейбіреулерінде тұрақты қолданылады.
Ауызекі сөйлеу тілінің стилі 1. Тілдің негізгі қызметі қарым-қатынас жасау қызметінің жүзеге асуына байланысты. [1,64]
Бұл өте кең таралған функционалды стиль. Тұрмыста, отбасында, өндірістегі бейресми қатынастарда адамдардың еркін қарым-қатынас жасау саласын қамтамасыз етеді. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі өзге функционалды стильдерге, әсіресе олардың ауызекі түрлеріне ықпал жасайды: баяндама, дәріс, пікірталас т.б.
2. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі өзіндік ерекшеліктерін жасайтын айрықша белгісі жағдайға байланысты сөйлеу мәнері, эмоцияға қарай тілдік бірліктерін қолдану өзгешелігі болады. Бұл ерекшелігі ең алдымен, ондағы лексика-фразеология байқалады;
а) ауызекі сөйлеу тілі диалогқа құрылады. Қатысушы екі адам. Интонация ерекше қызмет атқарады. Сөйлеу тілінің тағы бір ерекшелігі монолог (бір кісінің сөзі көпшілік алдында сөйлеу, баяндама, дәріс, консультация);
ә) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ерекшеліктерінің екінші түрі онын эмоциялылығы, өйткені айтушы өз эмоциясын сол сөздің аясына сыйғызуға тырысады. Мыс., "Көбірек сөйлеп кетті" (бәсендеу түрі, бірақ эмоция сезіледі), "Мылжыңдап кеттің ғой!" (эмоцияның катаң түрі);
б) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі әдеби кейіпкердің сөйлеу ерекшелігі мен мінезін таныту үшін ол өмір сүрген ортадағы жергілікті диалект сөздерді стилдік мақсатта әдеби қолданады;
в) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі тілінде қыстырма, қаратпа, одағай сөздер жиі қолданылады. Мыс., "Айналайын-ау, сені түсінеді деп айтып отырмын". Сондай-ақ, сыйлау, құрметтеу, кішірейту, еркелету амал-тәсілдері көбірек пайдаланылады;
г) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі тілдің көркемдегіш бейнелеуші тәсілдері де қолданылады (теңеу, эпитет, гипербола). Мыс., "Өгіздей біреу алдымнан шыға келді";
т) Ауызекі сөйлеу тілінің стилі басқа стильдерден өзгешелігі мен ерекшелігі, ең алдымен синтаксистен сөйлем құрылысынан байқалады. Стильдің бұл түрінде сұраулы, лепті сөйлемдер катысады. Диалогке құрылады. Ауызекі сөйлеу тілінің стилі ой көбіне автоматты түрде (аяқастынан) дайындықсыз айтылады. [1,64]
Десе де балағат және бейтарап лексика тек қана аталмыш стильдер мен лексика да ғана қолданылмайды, көркем әдебиет стилі, публицистикалық стилдерде де қолданылады.
Балағат лексикасының табиғатын тану үшін бейтар лексикага тоқталу жөн-ақ.
Мысалы: Аспан әлемінен жер бетіне келіп жатқан сан миллион сәулелер, космос сәулелері деп аталатын сәулелердіц табиғаты... (Физика). Бақанастың өз өңірінде өспейді. Өзге қай жерде бар (М. Әуезов). Ауадан гөрі таза оттекте заттардың тотығу процесі күшті жүреді (Химия).
Бұл үзіндіден аспан, ауа, жер, су, өзен, тау аттарының ғылыми стильде де, сондай-ақ көркем әдебиет тілінде де қолданыла беретінін көреміз. Олар өзге стильдерде де жұмсалады. Міне, мұндай сөздерді, яғни стиль түрлерінің қай-кайсысында да қолданылатын тілдік құбылыстарды бейтарап немесе стильаралық лексика деп атайды. Мұның кейбір үлгісін әр түрлі еңбектерден, ғылыми әдебиеттерден, оқулықтардан, көркем шығармадан, жоғарыдағы мысалдардан аңғаруға болады. Оны сондай-ақ мына бір жолдардан да байқау қиын емес. Таудан соққан салқын ызғар қатал мінездердің ызғары сияқты (М. Әуезов). Өзен жағасына келсе Оспан, Смағұл бастаған көп кішілеу балалар мөлдір суда асыр салып... (сонда). Тау беткейінің горизонт жазықтығымен жасайтын бұрышы (Тригонометрия). Өзеннің енін анықтау үшін оның бір жақ жағасына... (сонда). Гидросульфидтер суда әжептәуір жақсы ериді. (Химия).
Бейтарап лексикаға жататын сөздер қай тілде де сан жағынан біраз бар. Орыс тіл білімі сөздігіне жүгінсек бейтарап лексика туралы төмендегідей анықтама аламыз.
Нейтральная лексика - это слова, лишенные стилистической окраски. Они могут указывать на эмоции, выражать оценку явлений (радость, любить, хороший, плохой), но в данном случае выражение эмоций или оценка составляют само значение слова, а не наслаиваются на него. [2, 145]
Оған ең алдымен жоғарыда аталған аспан, жер, су, ауа, жел, өзен, тау тәрізді табиғат құбылыстары жатады. Осы сөздер көркем әдебиет стилінде де; ғылыми, ресми-кеңсе, публицистикалық стильде де қолданыла береді.
Сондай-ақ абстракт мағыналы сөздер де бейтарап лексикаға жатады. Өйткені олар да белгілі бір ғана стильде емес, әр түрлі стильде жұмсалып отырады. Мысалға қасиет деген сөзді алып көрейік. Бұл ресми-кеңсе стилінде де, ғылыми және публицистикалық стильде де қолданылады. Дәл осындай ерекшелік анықтау деген етістіктен де аңғарылады. Ол да ресми-кеңсе және ғылыми стильдің екеуінде бірдей келе береді.
Бейтарап лексикаға жататын, яғни стиль түрлерінің жалпы қай-қайсысында да келе беретін мұндай сөздер қазақ тілінде осылар ғана емес. Олар көп және әр тарап болып келеді. Біз солардың тек кейбіріне тоқталдық.
Сондай-ақ, стиль түрлерінің бәрінде емес, кейбірінде ғана қол-данылатын сөздер де бар. Мысалы, лексиканың белгілі бір тобы өзінің стильдік бояуына байланысты көбінесе сөйлеу стиліне тән болып келеді де, сонда жиірек қолданылады. Ондай сөздер сөйлеу тілі лексикасы деп аталады.
Адамдардың күнделікті қарым-қатынасында, қызмет бабында (баяндамада, лекцияда, неше алуан сұрақ-жауапта, жарыс сөзде, басқа да ретте) стильдік бояуы әр түрлі сөздердің қай-қайсысы да жалпы айтылады. Бірақ оның бәрі сөйлеу тілі лексикасына жатпайды. Мысалы қай тілде де ғылыми стильде, ресми-кеңсе стилінде негізінен қолданылмайтын, тіпті көркем әдебиет пен публицистикалық стильдердін, өздерінде де онша көп кездеспейтін, қайта бұ-ларға қарағанда сөйлеу стилінде жиірек айтылатын белгілі бір сөздер тобы болады. Сөйлеу тілі лексикасы міне осындай сөздерді қамтиды. Алайда мына жағдай есте болуы керек. Сөйлеу стиліне тән бұл сөздер басқа стильдерде қолданылады деуге болмайды. Бірақ сөйлеу стиліндегідей дәрежеде емес. Олардың өз алдына сөйлеу тілі лексикасы деп аталуы міне осы жағдайға -- қолданылу аясына байланысты. Қөбіне-көп сөйлеу стиліне, яғни сөйлеу тілі лексикасына тән ондай сөздерге қарапайым сөздер, табу , эвфемизм, диалектизмдер, балағат лексикасы, бейәдеби сөздер, тыйым сөздер жатады. Аталмыш сөйлеу тілінің лексикасына енетін сөздерді басқа стильдерде қолданылмайды деп айта алмаймыз. Мысалы сөйлеу тілінің лексикасына жататын балағат лексиканы алатын болсақ, балағат лексика көркем әдебиет стилінде, тіпті бүгінде публицистикалық стилде де көбірек қолданылады. Яғни балағат лексикасы бүгінде стиларалық қасиетке ие болып отыр.
Жалпы балағат лексикасын бірнеше сөз бірліктері құрайды. Олардың қызметі мен жасалу жолы және мағыналық ерекшеліктері бар. Осы қасиеттерін ескере отырып оларды өзара жіктеуге болады. Балағат лексикасын құрайтын сөздердің қазақ тілінде бірнеше атауы бар. Біреулер бейәдеби, балағат, дөрекі сөздер десе, енді қайсібіреулері боқтық сөздер, бейнормативті сөздер, экспрессивті сөздер деп атайды. Яғни бұл сөздердің өзіндік ерекшеліктері, қызметі өзара ажыратылмаған. Ендеше балағат лексикасын құрайтын сөздерді өзара топтастырып көрелік.
Балағат сөзіне қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігінде төмендегідей анықтама беріледі. Балағат - біреудің ар-ұятына тиетін былапыт сөз. Балағат сөз - біреудің намысына тиетін жағымсыз сөз [4, 33]
1.2 ИНВЕКТИВТІ, БЕЙИНВЕКТИВТІ, ОБСЦЕННАЯ (ТЫЙЫМ), ЖАРГОН, АРГО, БЕЙӘДЕБИ, ВУЛЬГАРИЗМ, ДИСФЕМИЗМ СӨЗДЕР
Балағат cөз БоқтауБоқтық cөз - күнделікгі тіршілікте қолдануға қатаң тыйым салынатын жаман сөз.
Мұндай әдептен тыс жағымсыз сөздің жат көрінетіндігі соншалықты, оны адамның үлкен дәретінің атымен атайды. Мұндай сөз орамдарын дәстүрлі ортада шару сөз, боғауыз сөз, әбес сөз деп те атайды. Біреуге боғауыз сөз немесе балағаттау ащы, зәрлі, тұрпайы сөздермен қатар, ұятты іске және адам денесінің ұятты жерлеріне қатысты сөздермен де жеткізіледі. Халық балағат сөзді зиянды әсері бар деп есептейді. Дәстүрлі ортада орныққан әлеуметтік қатынастардың қағидаларына сәйкес балағат сөздің да өзіндік тәртібі қалыптасқан. [3, 89]
Обсцен (тыйым) лексика (лат. Obscenus ұят, әдепсіз) ағыл. Obscene - табуланған (тыйым салынған) айтуға ыңғайсыз, әдепсіз, әдеби емес дөрекі сөз немесе сөз тіркесі, боғауыз сөз. Обсцен (тыйым) лексикасының жұртшылық алдында қолданылуына қатаң тыйым салынуы әдетте секс, сексуалды сала, тән тақырыптарына байланысты. [1,180]
Инвектива (лат.invectivus балағат, бейпіл) - бейнорма сөз, дөрекі, тұрпайы, адамның ар-намысын қорлайтын сөз, обсцен (тыйым) лексика, боғауыз сөз. Балағат сөздің кең мағынасы - жаргон, арго, диалект қатарынан алынған бейәдеби сөздер мен тіркестер, кейбір дөрекі балағат сөздер мен тіркестер. Балағат сөздің тар мағынасы - нақты бір жағдаятта белгілі бір адамға қарата айтылып, мораль нормаларына елеулі түрде қайшы келетін, адамды қорлау, ар-намысына тию, төмендету, адамның сыртқы келбеті мен мінез-құлқына жағымсыз баға беру үшін қолднылатын бейнорма сөздер мен тіркестер. Инвективаларға ұрыс-керісті білдіретін бейәдеби лексика, мәдени құндылығы жоқ лексика, боғауыз сөз, әдеби тілде бар, бірақ дөрекі қарапайым сөздер, әдеби, алайда бейнорма сөздер жатады. [1, 110]
Ерсі форма (неприличная форма) - жәбірленуші тұлға туралы теріс баға, шүбәсіз кекесінді; қоғамда адамдар арасында қабылданған қарым-қатынас мәнерінде мүлде қайшылықты форма, көркем әдебиеттегі жағымсыз кейіпкерлермен және тарихтағы белгілі сүйкімсіз тұлғалармен салыстыру, балағат сөйленістер.
Нормаға жат лексика мен фразеологияның, яғни әдеби тілден тыс сөздер мен сөйленістердің қарым-қатынаста қолданылуы қоғамдық моральнормаларын бұзады. Олар жаргондардан, диалектілерден алынған сөздер де я әдеби сөз де болуы мүмкін. Нақты бір қарым-қатынас жағдайында нақты адамға қарата оңбаған ясұмырай сияқты әдеби тілдегі сөздің қолданылуы да қоғамдық мораль нормаларына нормаға түспеген лексикадан кем қайшылық тудырмайды. Сөйтіп нормативтік емес лексикаға байланысты орыс тіл білімі ғалымдары бұл терминнің екімәнділігін, әлі толықанықталмағандығын сөз етеді және әдеби тіл саласына жататын инвективті лексика мен фразеологияның 8 түрін бөледі:
1. О бастан қоғамға жат, әлеуметтік тұрғыдан айыпталатын әрекеттерді білдіретін сөздер мен сөйленістер: қарақшы (бандит), жүлік, алаяқ;
2. Қолданылуы барысында негізгі мәнінен теріс реңкі айқын білдірілген сөздер: халық жауы, нәсілшіл;
3. Ауыспалы мағынада қолданылатын кәсіп-мамандықтар атауы: қасапшы, баскесер;
4. Жануарлар атауына сілтейтін зоосемантикалық метафоралар: маймыл, шошқа, ит;
5. Айыптау мәніндегі немесе тікелей теріс бағалы етістіктер: жымқыру, түгімен жұту т.б.;
6. Өзінің негізгі мағынасында теріс және бір тұлға туралы соншалық экспрессивті бағалауды қамтитын сөздер: жексұрын, сұмпайы;
7. I топтағы теріс, жағымсыз бағалауыш сипатты сөздердің мағынасын сақтай отырып, солардың орнын ауыстыратын эвфемизмдер: жеңіл жүрісті әйел, түнгі көбелек;
8. Адресатты қорлау немесе кемсіту үшін бағытталған окказионалды (арнайы жасалған) каламбурлық жасалымдар: шатақхана, істеп жүреді, істеп жүрген жерінде тістеп жүреді, жемократия (дерьмократы, прихватизация).
Балағат лексикасының жағымсыз коннатация тудырып, даулы мәтіндер тудыруы мүмкін. Және балағаттың мазмұны да, эмоционалды-экспрессивтілігі де басты назарға алынады.
Көпшілікте қолданылған балағаттың барлық жағдайларын моралдық тұрғыдан айтыптауға болады. Ал заң тұрғысынан келгенде әрбір жеке жағдайға негізделіп ажыратылуы, түсінілуі керек. Қорлау ұғымы ерсі сөздерді қолдану деген ұғыммен сәйкес, орайлас келмейді: қорлау ұғымы нақты адресатқа бағытталып, қасақана деген негіздемемен ғана қорлау үшін айыптауға болмайды. Ол үшін оның талапкерге қатысты айтылғанын және талапкерді қорлау, кемсіту ниеті болғанын дәлелдеу керек.
Заңгерелік көзқарас тұрғысынан балағат лексикасы - бұл өз семантикасының экспрессивті реңкі мен бағалауыштық қабаты мазмұнында сөйлеушінің немесе жазушының тілдік актіде адресатты не ушінші бір тұлғаны қорлау, абыройын төгу, кемсіту ниетін қамтитын өте дөрекі, кекесін түрінде жеткізілетін сөздер мен сөйленістеринвективті лексикаға көбінесе жаргондар мен диалектілерден алынған әдеби емес ұрыс, балағат сөздер, әдеби тіл құрамына енетін қарапайым тілдік дөрекі лексика ; әдеби, бірақ нормативті емес, 1), 2), 3), 4) топтағы сөздер жатқызылады.
Тілдік қарым-қатынаста балағат сөздердің қызметі бірнешеу. Бастысы - тілдік актінің адресатын қорлау, кемсіту, намысын таптау. Сөйлеушінің қайй әлеуметтік топтан екенін дабыра ету; хабардар ету; сөйлеушінің қандай дөкей, еркін екенін көрсету; тілді барынша эмоционалды ету, сөйлеуші өзін психологиялық зорығудан босаңсытуы; сұхбаттасушыға өзінің тоталитарлық шектеу жүйесіне қатынасын әйгілеу.
Балағат лексика адресатты немесе үшінші бір тұлғаны қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздейді.
Бейинвективті лексика экспрессивті, яғни өз мазмұнында теріс бағалауды немесе эмоционалды-экспрессивті мәнді қамтиды, бірақ адресатты қорлау, намысына тию, кемсіту ниетін көздемейді. [5, 110]
Балағат лексика аясында әр түрлі топтар бар:
1. Балағат мағыналы кітаби лексика (алаяқ, жезөкше). Бұл сөздерді қолдануда жала жабу жағдайы да болуы мүмкін: адамды осы сияқты сөздермен атау арқылы оны заңды бұзғаны немесе қоғамдық мораль нормаларын бұзғаны үшін айыптаймыз, шындығында бұл мәселенің шындықпен жанаспауы да әбден мүмкін.
2. Жоғарыда аталғандай дөрекі инвективті мағыналы сөздерді ауыстыратын эвфемизмдер. Олар адресатты біртүрлі аяйтындай көрінгенімен, бәрібір сол инвективті лексика мәнін жеткізеді: жеңіл жүрісті әйел.т.с.с.
3. Балағат сөздердің метафоралары, ауыспалы мағынада қолданылуы: саяси жолбике, түнгі көбелек.
4. Қорлаумен бірмәнді байланысты балағат семантикалы әдеби сөздер: (сұмпайы, оңбаған).
Сондай-ақ анықталған әлеуметтік топ адамдары аузынан айтылған академик, профессор сөздері де кекесін мәнінде инвективті сипат алуы мімкін. Алайда біз оның балағат сипатын түйсікпен сезсек те, оны дәлелдеу мүмкін емес.
Орыс ғалымдары инвективті лексиканың қолданысы мен стилистикалық қызметіне бірнеше зерттеулер жасаған. Мысалы В.И. Жельвис балағат лексикасының 27 қызметін атап көрсетеді:
1. как средство выражения профанного начала, противопоставленного началу сакральному,
2. катартическая,
3. средство понижения социального статуса адресата,
4. средство установления контакта между равными людьми,
5. средство дружеского подтрунивания или подбадривания,
6. дуэльное средство,
7. выражает отношение двух к третьему как козлу отпущения,
8. криптолалическая функция (как пароль),
9. для самоподбадривания,
10. для самоуничижения,
11. представить себя человеком без предрассудков,
12. реализация элитарности культурной позиции через её отрицание,
13. символ сочувствия угнетённым классам,
14. нарративная группа -- привлечение внимания,
15. апотропаическая функция -- сбить с толку,
16. передача оппонента во власть злых сил,
17. магическая функция,
18. ощущение власти над демоном сексуальности,
19. демонстрация половой принадлежности говорящего,
20. эсхрологическая функция (ритуальная инвективизация речи),
21. в психоанализе применяется для лечения нервных расстройств,
22. патологическое сквернословие,
23. инвектива как искусство,
24. инвектива как бунт,
25. как средство вербальной агрессии,
26. деление на разрешенные и неразрешенные группы,
27. как междометие. [5, 44]
Орыс ғалымы Жильвис балағат лексикасы туралы төмендегідей пікір білдіреді: Среди инвективной лексики есть и известная часть бранных слов и словосочетаний, входящих в литературный язык. Они относятся к разговорной речи, к разным ее пластам. В основном это слова и словосочетания, принадлежащие периферийным пластам разговорной речи, граничащим с просторечием и жаргонами. Такого рода слова и словосочетания в своем большинстве образуют так называемую грубо просторечную лексику - "нижний" разряд разговорной лексики литературного языка. Например: девка (о распутной женщине, проститутке), гад (перен.), гаденыш (перен.), гадина, гнида (перен.), подлый, подлюга, сволочь, скотина (перен.), стерва, сукин сын, старый хрен, хамово отродье... Все эти и подобные слова в современных толковых словарях характеризуются как "бранные", "грубые" или "презрительные".
Есть и слова, относящиеся к разговорно-обиходной лексике, например грабеж (перен.), мерзавец (-ка), поганый, сброд, свинья (перен.) и т.д. [5, 46]
А. В. Чернышев балағат лексикасының кілт терминдерін 3 топқа бөледі.
- ер және әйел жыныс мүшелері мен қарым-қатынасын анықтайтын; жыныс мүшелерінің және қарым-қатынастың адамнан белгелі бір затқа ауысуы ;
- Мәдени сөйленістен енген дөрекі түрдегі сөздер (кондом, педераст).
В. М. Мокиенко бұл топтастыруды толық емес деп өзінің толық топтастыруын ұсынады. Оның ойынша орыс тілінің балағат лексикасы және обсценная лексика өзара бірлікте қарастырылады. Бірақ олардың қызметі тұрғысына өзара айырмашылықтарын көрсетеді. балағат - біреуді жаман сөзбен ұрысу, ал обсценная лексика - дөрекі табуланған сөздер. Басты белгісі - бұл екі лексиканың эмоционалды-экспрессивтілігі және жағымсыз жағдай, сөз, іс-әрекет және т.б. ғалым орыс тілінің балағат лексикасын қызметі мен тақырыптық жағынан төмендегідей топтарға бөледі:
Наименования лиц с подчеркнуто отрицательными характеристиками типа:
- глупый, непонятливый человек;
- подлый, низкий человек;
- ничтожный человек, ничтожество;
- проститутка, продажная женщина.
Наименования неприличных, социально табуированных частей тела -- срамные слова.
Наименования процесса совершения полового акта.
Наименования физиологических функций (отправлений).
Наименования результатов физиологических отправлений.
Сонымен қатар В. М. Мокиенко бұл балағат лексикасының топтастырылуы барлық тілдерге ортақ деген ойды айтады. Осы топтастыруды негізге ала отырып еуроап тілдері балағат лексикасының негізгі екі типін көрсетеді.
- Анально-экскрементальный тип (Scheiss-культура);
-Сексуальный тип (Sex-культура). [5, 50]
Балағат лексикасын құрайтын сөздердің бірі дисфемизим, вулгаризм сөздер.
Дисфемизм (грек.dis-бірақ мағыналық қосымша+pheme айтамын) ағыл.disfemism - дәстүр, сыпайы дағды тарапынан тыйым салынған сөз; оның орнына эвфемизм қолданылады. [1.93]
Вулгаризм (лат.vulgaris жай, қарапайым) ағыл. Vulgarism - әдеби тілде сөйлеу үдерісінде қолданылған оспадар, тұрпайы сөз. [1, 56]
Жоғарыда топтастырылып өткен балағат лексикасына енетін сөздер қызметі мен мазмұны жағынан аз-кем ерекшеліктері болса да балағат лексикасын құрайды . балағат лексикасына тән бұл сөздер немесе сөздік қорлар қазақ тілінде аталуына байланысты тұрақты атау алмаған. Олар әртүрлі атаулармен аталып келеді. Нақты атау беру мәселесі де бүгінде өзекті болып отыр. Және олардың қызметі, мағынасы, қолданысы, стилистикалық реңкі жағынан өзара айырмашылықтары нақтылап көрсетуде аса қажет. Орыс тілі лингвистикасында аталмыш атаулар өзінің нақты атауы мен өзіндік айырмашылықтарының ара жігі ажыратылған.
Балағат лексикасын құрайтын сөз қорларын төмендегідей тірек сызбамен көрсетуге болады.
Балағат лексикасы
дисфемизмдер
диалекттілер
Бейәдеби сөздер
вулгаризмдер
инвектива
жаргондар
Балағат мәнді им-ишара амалдары
Обсцен (тыйым) лексикасы
эвфемизмдер
Бейтарап және балағат лексикасы стилдік жағынан өзара айырмашылықтары бар, қызметі мен стилистикалық реңкі өзара ерекшеліктермен ажыратылатын, қолдану аясы әртүрлі сөздердер қорынан құрылатындығын жоғарыда атап көрсеткен болатынбыз. Әртүрлі стилдік қолданыстардағы бейтарап және балағат лексикасын ажыратып көрсету - олардың ерекшеліктерін көрсетуге көмектеседі.
2. ӘДЕБИ НОРМАҒА ЖАТПАЙТАН СӨЗДЕР МЕН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТЕГІ ҚОЛДАНЫСЫ
Көркем әдебиет тілін зерттеу - филология ғылымдарының алдында тұрған бүгінгі таңдағы қажетті міндеттердің бірі. Көркем туынды белгілі бір оқиғаны оқырман сезіміне әсерлі, бейнелі етіп жеткізетіні белгілі. Сол әсерлілік пен бейнелілік түрлі амал-тәсілдермен жүзеге асырылады. Шығарма тілін талдау әдеби шығарманың көркемдік әрі эстетикалық қасиетін танып-білуге көмектеседі, кейіпкерлер тілінің өзіндік болмысын анықтауға мүмкіндік туғызады және стилистиканың көптеген мәселелерін шешуге көмегін тигізеді.
Көркем әдебиет тілін зерттеу түркологияда өткен ғасырдың 50-60 жылдарынан бастап қолға алынды. Соның өзінде жекелеген жазушылардың немесе олардың белгілі бір шығармаларының тілін талдау түрінде қалыптасты. Мұндай зерттеулер әзірбайжан, татар, қырғыз, өзбек тағы басқа түркі тіл білімдерінде пайда бола бастады.
Оларда ұлттық әдебиетті дамытуға зор үлес қосқан ақын, жазушылар тілінің сөздік құрамы, грамматикалық құрылысы, бейнелеу құралдары жан-жақты талдау нысаны болды. Түркологияда осы аралықта көркем әдебиет тілі мәселесін жалпы теориялық тұрғыдан да қарастырған еңбектер жарық көрді. Және проза тіліне қарағанда, өлең тілі анағұрлым терең де жан-жақты зерттелді
Р.Сыздықова жазушы тілінің көркемдігі, шеберлігі туралы мәселені оның мәнері (стилі) деген ұғыммен байланыстыра қарайды [6,319] Ал "жазушы тілі дегенге келсек, ол - қаламгердің жалпыға ортақ тіл қазынасына алып көпшілікше қолданған, көптеген жазушыға тән сөздік байлық пен грамматикалық тұлға - тәсілдер, орысша айтқанда первоэлемент, яғни жазушы тілінің сүйегі" [6, 319].
Тілдік-стильдік талдау арқылы көркем әдебиет тілінде экспрессивтік-эмоциялық жүк көтеріп, өзіне соншалықты міндет артып тұрған сөздер, сөз оралымдары, сөйлемдердің үлкен маңызы мәні бар екенін байқаймыз. Осындай талдаулардың көмегі арқылы ғана жазушының сөз қолдану ерекшелігі жан-жақты ашылады. Талдау барысында жазушы қолданған сөздердің мағыналары ашылып, олардың эмоциялық бояуын түсінуге ерекше көңіл бөлінеді. Тілдік амал-тәсілдер образ жасау құралы ретінде оқырманның сезіміне әсер етіп, олар эстетикалық-көркемдік қызметте жұмсалады.
Көркем әдебиет тілінде қолданылатын сөздер мен сөз оралымдарының стильдік қызметі тіл мамандары мен сөз зергерлерінің назарын ерекше аударып келеді. Бұл назар аудару өте орынды, әрі маңызды.
Көңілімізге әр жағдайда әртүрлі сезім беріп, жүрегімізді бірде қуанышқа бөлеп, бірде қайғыға, мұңға батыратын сөздің қызметі ерекше.
Тілімізде әдеби тіл нормасына сіңісіп, қоғамдық өмірдің барлық саласында бірдей қызмет ете қоймағанымен, коммуникативтік қызметте берік орныққан, соған орай ауызекі сөйлеу тілі стилінде жиі қолданылатын сөздердің біршама қалың қабаты бір екені белгілі. Оның қатарына біреулер қарапайым сөздер, табу мен эвфемизмдерді жатқызса, енді біреулері бұған дисфемизм (какофемизм) сөздерді де қосады. Шындап келгенде бұларда мағыналық айырма болғанымен (бірі-қарадүрсіндеу, бірі-сыпайы, бірі-дөрекі), қызметтері жағынан, стильдерге қатысы жағынан бірдей сөздер, соған орай оларды қарапайым сөздерң деп ортақ атауға алғанды дұрыс санадық. Бұл топтағы сөздердің изогласы (таралу шегі) жоқ болғандықтан да және эмоционалдық әсерінің күштілігінен де қаламгерлер өз туындыларында оларды қолданудан тартына қоймайды. Бірақ оның өзі де білікті, талғамды қажет етеді, соған орай оларды пайдалану өрісі әр жазушыда әртүрлі ауқымда, алатын нәтиже де әрқилы.
Сөйтіп, өз туындыларында дарынды суреткерлер кейіпкер тұлғасын сомдауға, оны жан-жақты ашуға тілдегі амал-тәсілдерді кеңінен пайдаланады.
Кейіпкердің сөйлеу мәнерін көрсетуде жазушы оның аузына сөйлеу тілі элементтерін салады.
Шебер суреткердің стиль даралығы кейіпкер аузына сөз, сөз оралымдарын белгілі мақсат көздеп салуынан байқалады. Ол тілдің лексикалық қабатына тереңнен бойлай, татымды керегін ұтымды тәсілмен ала білген, сөз қазынасын молынан игеріп, оны айтпақ идеясымен қиюластыра білген суреткердің қаламымен өрнектеледі.
Көбінесе жазушылар өз кейіпкерлерінің бейнесін диалог, полилогтердегі сөйлеу үрдісімен толықтыра түседі.
Сөйлеу тілі лексикасының құрамына көбінесе қарапайым, тұрпайы, дөрекі сөздер, жаргон сөздер және диалектизмдер мен кәсіби сөздер енеді. Бұлар алдын-ала дайындықсыз, кенеттен сөйлегенде қолданылады. Көркем шығармада жазушы мұндай сөздерді кейіпкер аузына белгілі бір мақсат көздеп салады.
Көркем шығармада кейіпкер сөзі ауызекі сөйлеу тіліне жақын келеді. Бірақ көркем әдебиеттегі диалогтің өзіндік ерекшелігі бар. Көркем диалог - жазушының қаламымен өңделген, автор идеясына бағынған тілдік кесте.
Кейіпкер тіліндегі дөрекі, қарапайым сөздер оның мінезінің бір қырын аша түседі. Қарапайым сөздер - жазушы үшін кейіпкер бейнесін жасауға қажет тілдік-стильдік элемент. Мұндай сөздердің кейіпкер аузында экспрессиясы арта түседі. Сөздердің мұндай қасиетін байқаған тілші-зерттеушілеріміз бұл сөздерді эмационалды-экспрессивті лексика құрамына кіргізіп қарастырып келеді.
Бір топ ғалымдар эмоционалды-экспрессивтікті кең түсініп, оны стилистикалық бояумен байланыстырса, екінші топ ғалымдар стильдік бояу жеке сөздерде де эмоциялық мағына элементтерінің дербес болатындығын көрсетеді.
Бұл тұжырымдардың, осы құбылыстың қазақ тіліне де тікелей қатысы бар. Эмоционалдық және экспрессивтілік мәселелерінің кейбір аспектілері М.Балақаев, Ғ.Мұсабаев, Ә.Қайдаров, Ш.Сарыбаев еңбектерінде көрініс тапты. Соңғы жылдары А.Абдуллаев, Х.Нұрмаханов, Ш.Нұрғожина сынды зерттеушілердің еңбектерінде аталмыш мәселе кеңінен зерттеле бастады. Тіліміздегі эмоционалды-экспрессивті сөздерді зерттеген еңбектерді басшылыққа ала отырып, зерттеуші Ш.Нұрғожина сөйлеу тіліндегі эмоционалды-экспрессивті лексиканы алты түрге жіктейді. Олар:
Жалпы қолданыстағы лексика;
Қарапайым сөздер;
Тұрмыстық лексика;
Әдепсіз, балағат сөздер;
Диалогтілер;
Варваризмдер;
Эмоционалды-экспрессивті лексиканың алты түріне де жеке-жеке тоқталған Ш.Нұрғожина алтауына да тілдік фактілер ұсынады және халықтың ауызекі сөйлеу тіліндегі қарапайым сөздердің экспрессиясы күшті болып келеді. Сондықтан олар ешбір өзгеріссіз сол қалпында кейіпкерлер тілінде беріледі (5, 60) деп, оған мысалдар келтіреді: Ана сорлы таздың жамандығы ғой. Әшейінде адамсып, шәңгірлеп сөйлер еді, енді қайда қалды екен? (Б.Майлин. Раушан-коммунист) немесе мынадай мысал, Жалап-жұқтау деген сөз бе екен, - дейді Қайрақбай кейіп, - сіміріп жұтқаныңң деп неге айтпайсыңдар? (С.Мұқанов. Мөлдір махаббат).
Эмоционалды-экспрессивті лексикада сөйлеу тіліндегі қарапайым сөздердің өзіндік орны бар. Бұл жөнінде Ш.Нұрғожина: ... семантически емкие и потенциально способные выразить объективно-субъективную экспрессию, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz