Бұқаралық коммуникация тілі ұғымының қалыптасуы
Теледидар тілінің лингвопрагматикалық аспектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу
тарихы және теориялық түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Тіл біліміндегі прагматикалық
зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Теледидардың пайда болу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 БАҚ тілінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 16
1.4 БАҚ тіліндегі тірек терминдердің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4.1 Ақпарат ұғымының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.4.2 Бұқаралық коммуникация. Бұқаралық коммуникация
тілі ұғымының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
1.4.3 Медиа, масс-медиум
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 34
1.5 Тіл білімі мен телехабарлардағы жанр
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 37
2 Теледидардағы тіл бірліктерінің
прагматикалық мақсатта жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.1 Телебағдарлама тақырыптарын функционалды-прагматикалық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Ақпараттық бағдарламалардың ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
2.3 Спорт хабарлары тілінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
2.4 Ток-шоу тілінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 83
2.5 Тележарнаманың тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
118
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы теледидар тіліндегі тілдік бірліктердің прагматикалық
мақсатта жұмсалуын қарастыруға арналып отыр.
Тіл білімінде соңғы жылдары БАҚ-тың тілін ғылыми тұрғыда қарастыруға
ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, мерзімді басылымдар тілі тіл
білімінің әртүрлі деңгейлерінің нысаны болып, жан-жақты зерттелуде. Ал
теледидар тілін зерттеуге бетбұрыс жасалып, баспасөз беттерінде түрлі
мақалалар жарияланып, арнайы конференцияларда баяндамалар жасалғанымен, бұл
салаға қатысты жазылған ғылыми зерттеу жұмысы әзірге біреу ғана.
Д.З. Ғаббасованың (1( ток-шоудағы теледидарлық
диалогты қазақ және неміс тілдерінде салыстырмалы түрде талдап, теледидар
тілін бір ғана жанр аясында қарастыруы теледидар тілін зерттеудің алғашқы
қадамы болып табылады.
Теледидар – бүгінгі таңдағы адамзат өмірінің ажырамас бөлшегі. Әрбір
қоғам мүшесі өзіне қажетті ақпаратты қысқа мерзімде ақпараттық құралдардан
алып отырады, екіншіден, мемлекеттің қоғамда жүргізіп отырған саясатын,
идеологиясын таратуда теледидардың маңызы зор.
Бүгінгі күні халықтың мәдени, рухани өмірінен үлкен орын алып отырған,
қоғамның жетекшілік нұсқауларын насихаттайтын ең пәрменді бұқаралық құрал –
теледидар хабарларының міндеті сан алуан. Күніне бірнеше рет берілетін
соңғы хабарлардан бастап, әдеби, мәдени, саяси, оқу-ағарту, сан салалы
өндіріс пен шаруашылыққа байланысты, спорт, т.б. тақырыптарға арналған
мәселелер теледидарда дәстүрлі жүргізілетін хабарлардың негізгілері болып
саналады. Демек, теледидар қамтымайтын, оның көп салалы жоспарларына
ілінбейтін өмірдің еш саласы жоқ. Осындай ел өмірін жан-жақты қамтитын
теледидар хабарларында қазақ тілінің қолданылу аясы да кең, коммуникативтік
қызметі де маңызды.
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдері тұрғысынан саралағанда
теледидар тілі әдеби тілдің публицистика саласына жататыны дау туғызбайтын
мәселе. Бұл жөнінде ғылыми әдебиеттерде де бұрыннан айтылып жүр. Зерттеу
еңбектерінде теледидар тілінде көркем әдеби тіл стилі, оның жанрлары,
ғылыми стильдің, тіпті кеңсе, іс-қағаздары стилінің де, бұларға қоса ауызша
сөйлеу стилінің, оның да әртүрлі жанрларының белгілері бар екендігі аталып,
қазіргі кезеңдегі радио, теледидар тілінің стилі - тек қана публицистика
стилімен шектеліп қоймайды, онда қазақ әдеби тілінің бүгінгі даму
сатысындағы басқа да функционалдық стильдерінің, ауызша сөйлеу тілі
стилінің, олардың әртүрлі жанрларының сипаты бар, - деген қорытынды
жасалады [2].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде теледидар тілін
зерттеуге әлі де аз көңіл бөлініп келеді. Бұл тақырыпты қарастыруға
арналған арнайы, жүйелі теориялық еңбектердің аз болуы зерттеу жұмысын
жасауға кедергі жасайды. Қазақ тілінде теледидарға қатысты берілген
мақалалардың көпшілігі тіл тазалығына байланысты. Қазақ тіліндегі теледидар
тілінің стиліне, тіл тазалығына, тіл нормаларын сақтау ерекшеліктеріне
байланысты мәселелерді Р. Сыздықова, М. Серғалиев, Ш. Құрманбайұлы, Н.
Уәлиев, Б. Омарұлы, Г. Смағұлова сынды ғалымдар мен қоғам
қайраткерлері ғылыми мақалаларына арқау етті.
Зерттеудің мақсаты – әртүрлі жанрдағы теледидар хабарларын таратудағы
диктор, тележурналистердің, комментаторлардың жиі қолданатын тіл
бірліктерін анықтап, теледидар тілінің арнайы лексикасын бір жүйеге
келтіруге ұмтылу, яғни теледидар тілінде көрерменге ақпаратты пәрменді әрі
жылдам жеткізу, уақыт үнемдеу, т.б. тілдік үрдістерді нақтылау мақсатындағы
тележурналистердің ұдайы қолданатын тілдік бірліктерін анықтау. Осыған
байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
• БАҚ тілінің орыс және қазақ тіліндегі зерттеулерінің түрлі
жетістіктеріне сүйене отырып, еңбекте басшылыққа алынатын теориялық
ұстанымдарды негіздеу;
● БАҚ-та қолданылатын тірек терминдердің пайда болу және жасалу
жолдарына, мағыналық құрылымдарына талдау жүргізу;
● БАҚ тіліндегі жиі қайталанатын модельдерді, стандарттарды, қалыптарды
айқындау;
● телебағдарламалардың жанрларына салыстырмалы тілдік талдаулар жасау,
теледидарға қатысты арнайы лексиканы топтастыру, жүйеге келтіру;
● БАҚ-тың аудиалды, визуалды және аудио-визуалды түрлерінің тілдік
ерекшеліктерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына салыстыру арқылы тілдік
сипаттама беру.
Зерттеу нысаны. Телебағдарлама тақырыптары, ақпараттық, спорттық, ойын-
сауықтық бағдарламалар және тележарнамалар тілі.
Бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде теледидар бағдарламаларының
тілдік ерекшеліктерінің лингвистикалық тұрғыдан талдануы зерттеу пәні болып
табылады.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыста тілдік факторларды белгілеудегі негізге
алынған сипаттамалы әдіс, салыстырмалы әдіс, контрастивті-компоненттік
талдау, материалдарды жаппай іріктеп жинақтау, топтастыру тәсілдері
қолданылды.
Зерттеу материалдары ретінде теледидар арналарында берілетін түрлі
бағдарламалардан (ақпараттық, спорттық, ойын-сауықтық, жарнама) алынған
материалдар қолданылды. Жұмысты жазу барысында 3000-ға тарта мысалдар
жинақталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының нәтижесінде мынадай
мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
– Бұқаралық коммуникация және бұқаралық ақпарат ұғымдары, сонымен бірге
БАҚ-тың дәстүрлі және жаңа түрлеріне қатысты тірек терминдердің қазақ
тіліндегі қалыптасуы сараланды;
– теледидар тілі арқылы (өзге де БАҚ секілді) қоғамдық пікір
стереотиптерін қалыптастыратын тілдік бірліктер, модельдер, қалыптар,
стандарттар болатындығы жанр түрлеріне қарай анықталды;
– БАҚ-тың аудиалды, визуалды және аудио-визуалды түрлерінің бір-бірімен
ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырыла көрсетілді;
– жарнама мәтініндегі бағалауыштық категориясын анықтайтын тілдік
құралдар белгіленіп, жіктелді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу барысында алынған нәтижелер
мен тұжырымдар теледидар тілінің лексикасымен, оның өзіндік ерекшелігімен
жақынырақ танысуға, тіл білімінің лексика саласының теориялық тұрғыдан
толыға түсуіне үлесін қосады. Диссертациялық жұмыс бұқаралық ақпарат
құралдарының ішіндегі ең күрделісі теледидар тілін зерттеуге негіз болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер
мен қорытындыларды жоғары оқу орындарының қазақ тілі, қазақ тілінің
лексикологиясы, стилистикасы сияқты іргелі пәндерді оқытуда қосымша
материал ретінде, БАҚ бойынша арнаулы курстарда, қазақ әдеби тілінің оқу-
әдістемелік материалдарын құрастыруда, салалық сөздіктер жасауда
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
● Тележурналистердің күнделікті бағдарламаларда уақыт үнемдеу,
көрерменге ақпаратты түсінікті етіп беру мақсатында қайталап қолданатын
тілдік бірліктері арнайы қалыптар болып қалыптасады. БАҚ тіліндегі арнайы
қолданылатын бірліктер арқылы теледидар тілінің сөздік жадын құрайтыны
сараланды.
● Өзге мәдениеттің теледидар арқылы трансформациялануы алдымен
қабылдаушы топтың лексикасына әсер етеді. Лексикалық өзгешеліктер теледидар
тілінің негізгі сөздік қорын құрайтыны айқындалды.
● Публицистикалық стильдің бір құрамдас бөлігі теледидар тілі –
коммуникацияның вербалды және бейвербалды тілдік құралдары араласқан ерекше
функционалдық түрі. Теледидарда тілдің функционалдық стильдері арасында
болатын жаңалану үрдісі тіл нормасының өзгеруіне әкелетіні дәлелденді.
● Теледидар арналарында болатын бағдарламалардың жанрына қарай өзіндік
арнайы лексикасы қалыптасады. Теледидар тілінің ең басты ерекшелігінің бірі
– тілдік бірліктердің тұрақты қайталанып берілу, бағалауыштығы екені
анықталды.
● Ақпараттық бағдарламаларда қоғамда болып жатқан шытырман оқиғалар
(қылмыстық жағдайлар, саясаттағы олқылықтар, т.б.) саяси эвфемизмдермен
бүркемеленіп берілетіні, спорттық бағдарламалар тілі көбіне қимылға қатысты
лексикамен құрылатындығы, ал жарнамалық, ойын-сауықтық мәтіндердің
прагматикалық құрылымы тілдік құралдардың тиімді, үнемді қолданылуына қарай
жүзеге асатындығы нақтыланды.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен бағыттары лингвистикалық бірлестікте, университетте жыл сайын өтетін
ғылыми-әдістемелік және әр деңгейдегі конференцияларда баяндалды. Зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері ҚазҰУ хабаршысы (Алматы, 2003;
2004; 2006), С. Аманжолов және қазақ тілі теориясының негіздері (Алматы,
2003), С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері
(Алматы, 2004), Түркі сөз әлемі (Алматы, 2004) атты ғылыми-республикалық
және халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды. Республикалық
ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу жұмысы бойынша 6 мақала
жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу
тарихы және теориялық түсініктері
1.1 Тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулер
Тіл білімі саласы өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін тарихи және
құрылымдық тұрғыдан зерттелініп келді. Лингвистика ғылымының зерттеу
бағытындағы жаңа арнаға түсуіне прагматика мәселесі септігін тигізді. Яғни,
70-жылдардан бастап қолға алынып, зерттеле бастаған прагматика лингвистика
ғылымында басқаша зерттеу бағытын туындатты.
Тілдік материалды бірегей ұғымда сипаттау үшін біздің зерттеу
жұмысымызда ең алдымен прагматика терминінің мәнін ашып алу қажет. Ғылымның
таңбалар туралы – синтаксис, семантика және прагматика сияқты дәстүрлі
бөлімдерінің ішінде прагматика ұғымына қазіргі уақытқа дейін біртұтас
анықтама берілген жоқ, дегенмен осы пәндік саланың көптеген аспектілері
лингвистикалық зерттеудің шеңберінде бірнеше рет қарастырылды.
Прагматика (грек сөзі) – іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Бұл
терминді өткен ғасырдың 30-шы жылдары семиотиканың негізін салушы
Ч. Пирс пен Ч. Моррис енгізген болатын (3, 201 б.]. Бұл термин
таңбалардың семиозисы мен оның функционалдық аспектісі, яғни
интерпретаторлар аралығындағы қарым-қатынастарды айқындау мақсатында
қолданылады. Прагматика теориясын дамытып, оны көп аспектілі ғылым ретінде
дәлелдеген ғалымдар: Ч. Стивенсон, Р. Стольникер, Ф. Кифер, Н.Д. Аруланова,
Е.В. Падучева, В.Г. Гайа, т.б.
Конверсационалдық прагматика, яғни әңгіме прагматикасы адамзаттық
қызметтерді зерттеудің жалпы тұжырымдамаларына сүйенеді. Бұл тұжырымдағы
прагматика тілдің адамзат қызметіндегі қолданысының мақсаттары мен
нәтижелерін, ал семантика ойды жеткізудің мағынасы қандай болатындығын
айқындайды. Прагматикалық-әдістемелік зерттеулер тілдік таңбалардың, сөйлеу
қарым-қатынасының барлық деңгейлерін, сонымен қатар таңба мен қолданушы
адам арасындағы қарым-қатынасты зерттейді.
Тіл мен сөз - адамның ақылының айнасы, көңілінің көрінісі. Қазақ
ғалымдары өз еңбектерінде сөздік таңба, ой бірлігі адамның танымдық ұғымы
мен сезім әрекеті арқылы берілуінің мәнін жан-жақты етіп ашты, олар
категориялардың бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты
екендігін айқын көрсете білді.
Прагматика сөйлеу әрекеттерін оқып-үйретуді және оның жүзеге асу
шарттарын зерттейді. Прагматика – коммуниканттардың бір-біріне және
мәтіннің мазмұнына (жазбаша және ауызша түрде) олардың коммуникативтік
пиғылымен және сұқбаттасу мән-жаймен санасқан жеке қарым-қатынасы.
Лингвистикалық прагматиканың ең басты ерекшелігі – оның белгілі бір
деңгейдегі шектеулі шеңбері болмайды, осыған орай ол көптеген мәселелерді
қамтиды. Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы
болғандықтан, тіл ғылымының басқа салаларынан бөлшектенбейді, тілдің барлық
аспектілерінің қызметіне тікелей қатыса алады.
Прагмалингвистика шындыққа негізделген коммуникация бағытында тілдің
субстанционалдық-функционалдық ерекшеліктерін, қарым-қатынасын оқып
үйрететін сала, сонымен қатар ол белгілі тұлғалардың нақтылы сөйлеу
барысында вербалды және бейвербалды тілдік тәсілдерді пайдалана отырып,
пікір алысып, ой бөлісуін үйретеді. Ақиқатқа құрылған өмір жағдайларында
адам кез келген уақытта таңбалар арқылы өзінің ой-пікірін тыңдаушыларына
немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді мақсат етеді.
Бүгінгі таңда орыс тіл білімінде, сонымен бірге қазақ тіл ғылымында
стилистиканың прагматикамен тығыз байланыстылығы туралы зерттеу еңбектері
кеңінен өріс алып келеді. Орыс ғалымдары прагматиканы әр қырынан, әр
аспектіде зерттей отырып, тілдің құрылымындағы прагматиканың мақсатына
басты назар аударды. Мәселен, Н.П. Ульянова (4] лексикалық бірліктердің
мағыналық ішкі формасын прагматикалық компонент ретінде, Л.А. Уралова (5]
жалпы коммуникативтік сөйлеу формасындағы прагматикалық бағытты қарастырса,
Н.К. Шорабаева (6] фразеологиялық мағынаның прагматикалық тиімділігін
ғылыми еңбектеріне арқау етті.
Прагматика қатысым әрекетіндегі таңбаның болмыс ерекшеліктерін айқын
көрсетеді. Автордың жеке қолданысындағы кез келген тілдік таңба өзінің іс-
әрекетін ықпал ету, белгілі мақсатқа арнап құру қасиетіне ие болады.
сондай-ақ прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-
қатынасын білдіріп, оған тікелей әсер етеді де, қабылдаушының реакциясын
туындатады. Осыған байланысты прагматиканың табиғатын, оның тіл ғылымының
қай саласында мәні мен мағынасы толық ашылатынын жіті анықтаудың
қажеттілігі орнайды.
Тілдегі таңба мен қабылдаушы арасындағы байланысты, сонымен қатар сол
аралықтағы өзара қарым-қатынастық үздіксіз құбылыстарды айқындаудағы
прагматиканың мәні өте зор. Сөйлеу актілеріндегі қатысушылардың
психологиялық жағдайы, олардың қарым-қатынас аясы, саяси-әлеуметтік
жағдайы, прессуппозициясы, сөзінің шынайылығы, дүниетанымдық көзқарасы
белгілі стилистикалық мәнге ие болатын таңбаларды таңдап ала отырып, өз
мақсатына жетуі сияқты мәселелер прагмастилистиканың зерттеу мағынасына
толық айналады.
Т.В. Булыгина өзінің О границах и содержании прагматики деген
мақаласында: Қазір прагматика деп қабылданып жүргеннің ішіндегі көпшілігі
грек және римдік ғылымда риторика деген атпен негізделіп келді, - деп
тұжырымдайды (7, 243 б.]. Ғылымның прагматикалық аспектісіне түрлі
эксперименталдық зерттеу жүргізген авторлар және интерпретаторлар назар
аударды: Аристотель Об истолковании атты кітабында сөзге барлық
адамдарға да ортақ – ойдың шартты таңбалары деген түсінік берді. Оның
талқылауындағы теория дәстүрлі теорияға айналды. Оның негізі мынадай:
таңбаның интерпретаторы – бұл сана, интерпретант – ой немесе түсінік;
осындай ойлар немесе түсініктер барлық адамзат баласына ортақ және олар
сананың объектілер мен олардың қасиеттерін ұғынуының нәтижесінде туындайды;
сана айтылатын сөздерді осы ұғымдарды және соған сәйкес заттарға жанама
түрдегі көріністерді тікелей қабылдау қызметі арқылы бөледі; қол жеткізу
мағынасында таңдап алынатын осы мақсат айтылуы жағынан туынды болып
саналады және ол бір әлеуметтік топтан екінші топқа өткенде түрленіп
отырады; алайда олардың айтылулары арасындағы байланыс туынды
болмайды, олар түсінік қарым-қатынасы мен сол заттардың өзіне сәйкесіп
айтылады (8, 91 б.(. Сөз бізді қоршаған тіршіліктің түрлі құбылыстарының
атауы ретінде беріледі, осының нәтижесінде сөздердің мағыналары
құбылыстардың жалпыланған бейнелерін, олар туралы мәліметтерді білдіреді.
Өзінің бүкіл тарихи жолында таңба теориясы сана және ойлау теорияларымен
тығыз байланысты болғандығын байқаймыз, бірақ лингвистиканың даму
кезеңдерінде прагматика термині түрлі мағынада қарастырылып келді. Ғылым
көп уақыт бойы тілді өзі суреттейтін табиғи болмыстан бөлек алып зерттеді.
20 ғасырдың басында тілге қатысты семиотикалық бағыт принциптерінің дамуы
Ф.де Соссюрдың ықпалымен қолға алынды. Соссюрдың пікіріне сүйенсек, тілден
тыс болмысты, коммуникация барысы мен оған қатысушыларды қарастыру
мәселелері семиотика табиғатына қарама-қайшылық болып есептеледі. Осыдан
соң структурализмнің постулаттары мен семиотикалық идеялары жасалына
бастады. Алайда тілде кең қолданылатын сөйлеу контекстеріне назар
аудармастан құрылымдық және жүйелік заңдылықтарға балама сипаттама табудың
мүмкін еместігі айқын болды. Тіршіліктің табиғи ортасы – сөйлеу қызметіне
ешқандай ауыртпалықсыз еніп, тілді әлеуметтік және жеке жағдайлардан дербес
етіп, белгісіз бір абстрактілік феномен ретінде қарастыра отырып,
құрылымдық лингвистика саласы жасанды дерексіз, ойша жору құрылымына түсуге
тәуекел еткен еді. Осыған байланысты тіл феноменін екі түрлі көзқарас
тұрғысынан, интерпретацияның жинақталған түрлі тәсілдері мен әдістерінің
нәтижесінде белгілі бір объектінің кейбір белгісіз жақтарын тереңірек
анықтайтын аралас көзқарас тұрғысынан қарау қажеттігі күннен-күнге
айқындала түсті. Зерттеушілер прагматика құбылысын қарастырудың жаңа
міндеттері алға қойылғандығын үлкен жауапкершілікпен қабылдады.
Ф.де Соссюрдың тілдің дәлелденбегендігі туралы теориясы тілдің
таңбаларын олардың өздері белгілейтін заттар әлемінен, бір жағынан, олар
қызмет ететін адамдар әлемінен бөліп алғандығымен келіспей болмайды.
Дегенмен бұл тұста автордың идеясына сүйенсек, ой да, тіл де өз бетімен
жекелеген әлем жасай алмайды, олар тек шынайы өмірдің мәні ғана болып
саналады, олар бізге айқын да негізді болып көрінеді.
М.А. Пробст: Біздің табиғи тіліміз - адамдар арасындағы қарым-қатынас
құралы, тіл әрдайым өз бетімен жүрген адамдарға емес, белгілі бір ұйымға,
белгілі бір қоғамға жататын адамдарға қызмет етеді. Осылайша, тіл үнемі
не адамдардың ұжымын, не бірегей жүйедегі ұйымдар жиынтығы, яғни
қоғаммен байланысты адамдарға қызмет көрсетеді, - деп тұжырымдайды (9, 75
б.(. Тілді қолданатын тұлға немесе тұлғаларға қатысты тіл бірліктерін
бөлетін және қарастыратын тілдің зерттелу жобаларының немесе аспектілерінің
бірі прагматикалық немесе прагматика деп аталатындығы бізге кеңінен
таныс (10, 344 б.(. Дегенмен көптеген зерттеушілер, бұл ғылыми саланың
негізін құрайтын басты мәселелерге сүйене отырып, прагматиканы адамға оның
мінез-құлқының (атап айтсақ, мимика, ым, дыбыс ырғағы және т.б.)
паралингвистикалық құбылыстарын реттеу мақсатында әсер етудің
экстралингвистикалық құралы туралы ғылым деп қабылдауды ұсынады.
Л.А. Киселева прагматика термині өзінің лингвистикалық аспектісін
бүркемелейтін терминдермен табиғи түрде парадигматикалық байланысқа
түседі, - деп нақты анықтама берген (11, 98 б.(. Осыған ұқсас
прагмалингвистика терминін ұсынған зерттеушілердің көзқарасы бойынша
прагмалингвистиканың мазмұны да айқын: прагматика - әрекет,
прагмалингвистика – интеракция, әсер ету құралын зерттейтін ғылым; оның
міндеті – адамзаттың мінез-құлқын вербалды басқаруды, адамдардың сөйлесім
арқылы жеке және әлеуметтік мінез-құлықтарын модельдеуді зерттеу, ал пәні –
атқарушы ақпарат ретінде жинақталған тілдік ақпарат (11, 98 б.]. Бұл, өз
кезегінде, тілдік құралдарды олардың алдын-ала берілген прагматикалық
ерекшеліктері тұрғысынан зерттелуін, прагматикалық ақпараттың пайда болу
жолдарын қарастыру, сонымен қатар коммуникация үрдісіндегі тілдік
бірліктердің прагматикалық қалыптасу заңдылықтарын зерттеумен байланысты.
Басқа сөзбен айтқанда, прагматика жасанды тілдің белгілі бір аспектілерін
білдіреді. Оның аспектілері тілдік ойлардың қызметтік күшін құрайды. Бұл
күштері адамның коммуникацияға сәйкес нақты мақсаттарымен байланысты
құрамында субъективті факторлары бар мақсаттық қызметімен тығыз қарым-
қатынаста болады.
Ч. Моррис cубъектінің коммуникативтік қызметіндегі таңбалық үрдістің
қатынасы үш жақты болатындығын ескере отырып, семиозисті үш өлшемнің
шеңберінде қарастыруды ұсынады: семантикалық – таңбалардың объектілерге
қатынасы; синтаксистік – таңбалардың бір-біріне формалық қатынасы;
прагматикалық – таңбалардың интерпретаторларға қатынасы (12, 192 б.].
Таңбалық үрдісті зерттеуде осы аталған үш өлшемді қолдану тиімді сияқты
және ол, ең алдымен, объектімен, қоршаған орта және т.б. байланысты түрлі
сұрақтар кешенін қамтитын коммуникативтік қызметтің күрделілігіне
негізделген. Сонымен қатар Ч. Моррис семиозис қатарына 1946 жылдан бастап
сигнификат деп аталған, яғни таңбаның нені білдіретіндігіне қатысты және
біркелкі құбылыстар тобының ойлаудың баламасы ретінде түсінілетін
десигнат, бұған қоса объектілер белгісі – денотат ұғымдарын енгізді.
Н.Г. Комлев денотат ұғымына мынадай анықтама береді: Денотат дегеніміз –
бұл шынайы немесе қияли объектілер, олардың тілдік ұстанымда белгісі болуы
да, болмауы да мүмкін. Тіл лексикалық ұғыммен, лексикалық ұғым сөйлеу
барысында денотатпен сәйкесетіндігін еске сала кетейік. Осылайша, денотат,
нақты зат емес, сол зат туралы оқиғалық көрініс (13, 37 б.]. Э.Д.
Сүлейменова атап көрсеткеніндей, денотат ұғымы адамның коммуникативтік
және прагматикалық қажеттіліктеріндегі күрделі байланыста болатын танымдық
құрылымнан пайда болады (13, 39 б.], себебі ол, біздің ойымызша, кез келген
таңба сияқты өзінің қызметінің, яғни тілдің соңғы нәтижесіне бағынады, тіл
дегеніміз – адамның сөйлеу құралы, оның көмегімен адам өзінің сезімін, еркі
мен жігерін білдіреді, ойын жеткізеді, басқа адамдарға әсер етеді, басқалар
оған әсер етеді.
Семиозистің прагматикалық факторына Моррис делдалдық ескеру деген
анықтама береді, мұндағы делдал – таңба; ескерілетін объект немесе оқиға
бұл – десигнат; ескеру үрдісінің өзі – интерпретант, ал ол үрдіске
қатысатын тұлғалар – интерпретаторлар (12, 128-133 бб.]. Осыған байланысты,
әлеуметтік қарым-қатынас барысына болмыс және сол болмысты түйсінетін
субъект жатады.
Тіл білімінде қалыптасқан тілге таңбалық тұрғыдан зерттеу жасау бағыты
өзінің жемісін бергендігін айта кетуіміз жөн, ол форма мен мазмұнның өзара
қатысына негізделген таңбаның жалпы теориясының құрылымын шынайы етті,
сонымен қатар тілдің жүйелік сипатын айқындап, көптеген тілдік факторларды
бағалауға мол мүмкіндік берді. Прагматикалық зерттеу еңбектерінде өмірлік
жағдайлар мен олармен байланысты сөйлеу әрекеттерінің өзара қатынасы
қарастырыла бастады. Прагматиканың басты міндеті – тыңдаушы мен сөйлеуші
субъектінің сөзінде пайда болатын, сонымен бірге коммуниканттардың білімі
мен пікірлерінің қорымен тікелей байланысты, сөйлеу қатынасы болатын
оқиғаға негізделіп жасалған ой бөліктерінің детерминделген контекстерін
жүйелеу.
Біздің ойымызша, тілдің мәні мен мағынасын оны ұдайы қолданатын адамның
бүкіл психологиялық, биологиялық және әлеуметтік болмысын алдын ала
қарастырмай ашу мүмкін емес. Осы тұста И.П. Сусовтың көзқарасын ескеруіміз
қажет, ол прагмалингвистика адамдардың тілді әлеуметтік қызмет және
әлеуметтік жүйе ережелері, постулаттары мен стратегиялары негізіндегі нақты
оқиғаларға қатысты сөйлеу құралы ретінде қолдануын зерттейтін тіл білімі
ғылымының жеке саласы ретінде анықталуы тиіс. Бұл адамның қоғамдағы сөйлеу
мәнерінің грамматикасы болып саналады, - деп жазады (14, 5 б.(.
Р. Карнап прагматика мен семантика – ойдың мағынасын талдаудың екі
іргелі түрлі формалары деп атайды. Бірінші форма, яғни прагматика жасанды
тілдердің эмпирикалық зерттелуіне жатады, екіншісі, яғни семантика,
белгілі бір ережелердің көмегімен берілетін тілдік жүйелерді зерттейді.
Осының нәтижесінде ол, бір жағынан, таза семантика және таза
синтаксисті, ал, екінші жағынан, өзі барлық эмпирикалық тәсілдерді
жатқызуға бейім прагматиканы, яғни нақты лингвистикалық зерттеулерді
ажыратады. Прагматика бұдан әрі қарай индексалды, яғни дейктикалық
сөйлесімге назар аударылған сөйлеу жағдайларын қарастырумен байланысты
еңбектерде дамыды. Дейктика ұғымының мәнін айқындай отырып, біз
Н.Д. Арутюнованың пікіріне сүйенеміз. Ол мағынасының
құрамына – зат, орын, уақыт, жағдай сипаты және тағы да басқа объектілердің
сәйкестіктері кіретін – олардың сөйлеу актісі, оған қатысушылар немесе
контекске қатынасы бар элементті дейктик деп атайды.
Осыған ұқсас элементтер баяндаудың белгілі бір бөлігінде референтті
көрсету үшін қолданылады. Оның денотаты интра және экстралингвистикалық
факторларға негізделген контекспен тікелей байланыс орнату арқылы
айқындалуы мүмкін, себебі контекстен тыс сөздің дербес мағынасы болады
және оның мағынасы мәтіннің өзара байланысты барлық жиынтығы арқылы
түсінілуі ықтимал (15, 101 б.(. Осылайша, сөйлесімдердің семантикалық және
формалды мәселелерінің жалғастығынан гөрі, басқа жоспардағы мәселелер,
ішінара жасалынып отырған бірліктердің бірегей талқылануын қамтамасыз
ететін коммуникациялық мәселелер алдыңғы қатарға шығады. Мұнда, біздің
көзқарасымыз бойынша, зерттеуші С.Р. Столнейкердің пікіріне ерекше назар
аударылады. Ол көптеген әлемдердің барлығы дейктикалық емес, дейктикалық
деп контекспен шектелген сөйлеу актісін, сөйлеушілердің білімі, олардың заң
туралы көзқарастары, мораль, норма, дене мүмкіндіктері және т.б. атауымызға
болады деп тұжырымдайды (16, 51 б.(. Өз кезегінде Ю.Д. Апресян
прагматика ұғымына тілдік бірлікте бекітілген сөйлеушінің өмірге,
хабардың мазмұнына, адресатқа деген қатынасы жатады және ол бұл тұста
тілде тұрақты дәрежесі бар, тілдік бірліктердің мазмұндық қырына тікелей
құрылған дайын локализацияланған немесе грамматикаланған баға туралы сөз
қозғалып отыр, - деп есептейді (17, 136 б.(. Басқа сөзбен айтқанда,
контекспен қатар, контекстің релевантты сипаттамасы да ескеріледі –
сөйлеушітыңдаушы, уақыты, сөйлеу актісінің болу орны, коммуниканттардың
әлеуметтік және тағы басқалары – міне, мұның барлығы сөйлемнің мағынасын
ашатын, оның болмыстық қалпын жасайтын элементтер.
Кез келген сөйлеу актісі коммуниканттардың қатысумен жүзеге асады және
нақты осындай сөйлеу актісінде сөйлеуші тыңдаушыға бағытталған нақты
мағынаны жеткізеді. Белгілі бір тілдік хабар формасында жеткізілгені
қолданыс болып саналады, ол тыңдаушыға бірнеше нұсқаулар қатары арқылы
жетеді, тыңдаушы олардың көмегімен сөйлеушінің коммуникациялық мақсатын,
ойын, оның ырғағын, кейінгі мүмкіндіктерін, одан әрі не болатындығын аша
білуі қажет. Мағынаның осындай жолмен ашылуы түсінік болып саналады, ол
тыңдаушының санасында өзгерістерге ұшырауы ықтимал (18, 16 б.(.
Сөйлемдердің бірізділігінің көбінесе прагматикалық сипаты болады,
өйткені олар сөйлеу актілерінің бірізділігімен тығыз байланысты. Кез келген
жағдайда, сөйлемдердің құрылымын айқындайтын сөйлеу актілерінің
бірізділігін, сөйлемдегі ақпараттарды тарату сөйлеушінің ойымен,
яғни субъектілік фактормен жаңартылады. Өйткені субъект қана
өз сөзі арқылы айтылған әлем немесе кейіпкерлер, объектілер, суреттелген
оқиғаға қатысушылардың жиынтығын өзгерте алады (18, 280 б.(. Ал бұл
сипаттаушы прагматика саласына кіреді. Осылайша, лингвистикалық прагматика
мәтін немесе сөйлем мағынасы мәселесін қарастыра отырып, коммуниканттардың
белгілі бір экстралингвистикалық және лингвистикалық жағдайлардағы өзара
байланысы түріндегі қызметіне назар аударады.
Сөйлеушінің мінез-құлқы мынадай талаптарға сай болады: біз саналы түрде
бір ойды айтқан кезде кейбір дене қимылдарын жасаймыз (жазамыз, сөйлеу
мүшелерін қимылдатамыз, т.б.), осылайша қоршаған денелер ортасында (ауада,
қағазда) және жанама түрде – тыңдарманның қабылдаушы мүшелеріне белгілі бір
өзгерістер ензіземіз (19, 290-291 бб.]. Басқаша айтсақ, сөйлеу актілерін
құрамына дене қимылы кіретін (мысалы, ауыз қимылы) иерархиялық құрылым
түрінде берілген күрделі қызмет ретінде қабылдау қажет. Сөйлеуші
тыңдарманның назарын өзіне аударту мақсатында оған мәнерлі деңгейде ақпарат
беруге талпынады. Бірақ бұл көбінесе оң нәтиже бере алмайды. Себебі кейде
сөйлеуші өзінің дауыс ырғағының, сөзінің мәніне қарай көрерменін жалықтырып
алатын кездерін де жиі байқауымызға болады. Тыңдаушы сөйлеушінің хабарының
мағынасын толық ұққан жағдайда, сөйлеуші өз мақсатына жетті деп санаймыз.
Сөйлеуші белгілі бір қимыл жасайды дедік, яғни ол сұрақ қоюы мүмкін немесе
баяндайды, құттықтайды немесе ескертеді, яғни қызмет, сөйлеу актісін
құрайды (20, 16 б.(. Біздің ойымызша, берілген осы көзқарас сөйлеу актілері
теориясының шеңберінде шешілетін мәселелерге берілген пікірлерге дәлел бола
алады.
Қазақ тілінде прагматика терминін қолданбаса да, стилистиканың көп қырлы
сипатын зерттеп, жалпы прагматикалық мәселелерге стилистиканың негізінде
тоқталған ғалымдар бар. Атап айтсақ, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С.
Аманжолов, Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Н. Аралбеков, Ә. Қайдар,
М. Балақаев, Р. Сыздықова, Р. Әміров, т.б.
Қазақ тіл білімінде тілді прагматикалық тұрғыдан зерттеу өзекті
мәселелердің біріне айналды. З.Ш. Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі
синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері деген еңбегінде
прагматика саласы қарастырылған. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш. Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын
ғылым деп айтуға болады. Мәселен, объектінің ортақтығы стилистика мен
прагматика ұғымдарын шатастыруға әкелуі мүмкін. Сөйлеуші өз мақсатына жету
үшін белгілі стиль түрін таңдайды. Ол коммуникацияда прагматикалық салмаққа
ие болады. Өйткені ұтымды таңдалған стиль түрі өзара ықпалды арттырады.
Сонда стиль мен сөйлеу қағидалары арасындағы байланыс соңғысының алғашқының
түрін айқындайтындығын көрсетеді (21, 246 б.]. Ал Д.А. Әлкебаева Қазақ
тілі стилистикасының прагматикасы еңбегінде: Прагматика сөйлеу
әрекеттеріндегі сөйлеушінің интенциясын (ниет-пиғылын) зерттейді. Интенция
(лат. intentio ұмтылу) – осы әңгіме барысында сөйлеушіге не хабарлау
немесе одан не білу жайындағы сөйлеушінің коммуникативті ниеті.
Прагматиканың анықтамасы мен стилистика ережесінің қағидалары арасында
ұқсастық бар. Екеуі де ықпал ету, әсер ету қызметін көрсетеді. Автор
стилистикалық амал-тәсілдерді таңдап алғанда адресатқа әсер ету мақсатын
көздейді. Автордың тілдік бірліктерді таңдап алуы, оның ақыл-ойы,
санасындағы белгілі прагматикалық мақсатты нәтижелі ұйымдастыра білуіне
тікелей байланысты, - деп жазды (22(.
Сонымен, прагматика саласы мына мәселелерді қарастырады:
а) сөйлеушінің қалай сөйлесетіндігі және не айтатындығының қатынасы:
шынайылық, әділдік, шамамен айтушылық, оның шынайылығы және шынайы
еместігі, әлеуметтік ортаға және тыңдаушының әлеуметтік дәрежесіне
бейімдігі; ә) тыңдаушының сөйлеуімен интерпретация – шынайы, объективті,
шынайырақ немесе жалған. Мұның барлығы да, өзінің түрлі құрамына қарай
белгілі бір байланыстырғыш бүтіндік құрайды, мұны біз субъект факторы деп
есептейміз. Шынында да сөйлеуші жазушыға ұқсап, өзіндік дербес танымын
аяқталған тұтастық ретінде көреді, оның оқиғаларының басталуын да,
аяқталуын да біледі және ол туралы айтуға мүмкіндік алады.
1.2 Теледидардың пайда болу тарихы
Әрбір ғасырдың өзіндік ірі жетістігі болады. Сондай ірі жетістіктің
бірі, ХХ ғасырдың ең үлкен жаңалығы - теледидар. Халық арасына сиқырлы
қорапша, көгілдір қорапша, көгілдір экран деген атпен тараған
теледидар бірнеше даму кезеңдерін басынан өткерді.
Теледидар дегеніміз - әрбір адам үшін бүкіл ғаламшарымызда болып жатқан
ең елеулі оқиға, ел құлағын елең еткізетіндей ерекше маңызы бар
жаңалықтарды жеткізетін, адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен
тарататын аса пәрменді насихат құралы, өнер мен әдебиеттің небір үздік
үлгілерін қалың көпшіліктің игілігіне айналдыратын, қажетіне асыратын
дәнекер.
Көгілдір экран жөнінде тележурналистика саласын зерттеуші ғалым
С. Масғұтов былай деп жазған: Телевизия арқылы асқар биік шыңдардың ақ
қар, көк мұзын, Ай мен алыс планеталардың бедер-бейнесін,
микроорганизмдердің тіршілік тынысын – бәрі-бәрін көруге болады. Ол үшін
атқа мініп, алыс сапарға аттанып, айшылық жол жүрудің қажеті жоқ. Небір
кереметтің бәрі өз-өзінен алдыңа келіп, алақаныңа қонғандай болып жатады.
Көгілдір экранның сиқырлы сыры осындай. Оның өсу, даму қарқыны да өзгелерге
ұқсамайды.
Алуан түрлі телевизор программаларын алақанға сыйып кететіндей
микроқоймаларға сақтау, лазер сәулелерін кеңінен қолдану, жүздеген миллион
шақырым планетааралық қашықтықтарға телевизия хабарларын жеткізу – қазіргі
заманғы телевизияның алдында тұрған аса маңызды міндеттер. Мұндай
проблемаларды тізе берсек, тіпті көп әрі бірінен бірі өтетін күрделі де
ғажайып. Олардың кейбіреуі тіпті шындық түгіл, қиялдың ауқымына сыюы да
қиын сияқты. Алайда осыдан жүз жыл бұрын адамзаттың ең ұлы қиялшылдарының
бірі Жюль Верн ХХ ғасырда телевизия өмірге келеді дегенге де сенген жоқ
емес пе еді!.. (23, 130 б.(.
Теледидардың заттардың суреті мен адам бейнесін алысқа жеткізу жолындағы
алғашқы тәжірибе жұмыстарынан, жиырмасыншы ғасырдың керемет жаңалығы
атануына, өмірден өз орнын алуы бірнеше кезеңдерді басынан өткерді. Ең
алдымен өмірімізде революция жасаған – электр, одан соң телеграфтың пайда
болуы. Содан көп ұзамай-ақ алыс қашықтыққа хабар жеткізу мүмкіндігі туды.
Араға біраз уақыт салып адам мен адам көз көрмейтін жерде тұрып, ауызба-
ауыз сөйлесе алатын деңгейге жетті. Алайда телеграф және телефон байланысы
үшін қымбат сымдар, кабель жүйесі қажет болды.
Орыс ғалымы А. Попов ХІХ ғасырдың аяғында жердің бір нүктесінен екінші
нүктесіне ешбір сымсыз-ақ хабар жеткізуге болатынын іс жүзінде дәлелдеп
берді. Француз инженерлері ағайынды Люмьерлер суретке жан бітіріп,
адамның қимылын өмірдің өзіндегідей етіп, экранда көрсете бастады. Ғылым
саласында электр туралы ілім ілгері дамып, телеграф, телефон, сымсыз
байланыс жүйесі жетілген сайын, ғалымдар электрдің көмегімен суретті алыс
қашықтыққа жеткізуді көздеп, ізденіс жұмыстарын жүргізе бастады.
ХІХ ғасырдағы орыс және шет ел ғалымдарының физика саласындағы табыстары
теледидар жөніндегі табыстарға негіз болды. Мәскеу мемлекеттік
университетінің профессоры А.Т. Столетов 1888-1890 жылдары ашқан сыртқы
эффект құбылысы мен А.С. Поповтың радионы ойлап табуына сүйене отырып, 1907
жылы Санкт-Петербург университетінің профессоры Б.Л. Розинг суретті алыс
қашықтыққа жеткізу үшін электрондық сәулелі түтікшені қолдануды ұсынды.
1911 жылдың 9 мамырында орыс ғалымы өз ұсынысын іс жүзіне асырып,
электрондық сәулелі түтікшенің экранында дүние жүзіндегі тұңғыш
телевизиялық бейне тор суретін көрсетті.
1921 жылдың күзінде Мәскеу қаласында өткен бүкілодақтық электротехникалық
съезде Нижний Новгород радиозертханасының жетекшісі профессоры М.А.
Бончоруевичтің Радиотелескопия деген тақырыптағы баяндамасы талқыланды.
Бұл кезде профессор А.А. Чернышев пен Б.Л. Розинг те зерттеу жұмыстарын
жалғастырып жатқан еді. 1926 жылы Б.Л. Розинг Алысқа хабар беру
саласындағы ең жаңа жетістіктер деген мақала жариялады. Бұл мақалада кеңес
ғалымдары тапқан теледидарлық хабарлар беру және қабылдау құралдары
конструкциясының техникалық қағидалары ғана негізделіп қоймай, жалпы
теледидар саласының даму барысы, болашағы туралы да жан-жақты айтылды. 1931
жылы кеңес ғалымы С.И. Катаев бір кезде Л. Розинг ұсынған әдістің негізінде
өндіріске жарамды электрондық сәулелі түтікше - иконоскопты құрастырып
шығарды. Арада екі ай өткен соң американдық инженер В.К. Зворыкин де тап
осындай түтікше жасады. 1931 жылдың 29 сәуірінде жылжымалы суретті алыс
қашықтыққа беру жолындағы тәжірибе жұмысы ойдағыдай өтті де, тәжірибе
кезінде атақты өнер шеберлері мен еліміздің белгілі адамдарының портреттері
көрсетілді.
Бір жыл өткен соң, яғни 1932 жылдың 15 тамызында эфирге жылжымалы
суреттер, телекино көрсетіле бастады. Ал 1934 жылдың 15 қарашасында алысқа
көрсетілетін жанды суреттерге тіл бітті. Сурет пен дыбыс қатар берілген
бұл тұңғыш хабар 25 минутқа созылған еді. Алдымен орыстың көрнекті
актерларының бірі И.М. Москвин А.П. Чеховтың Қаскүнем әңгімесін оқып,
содан кейін ән айтылып бір балет нөмірі көрсетілген екен. Көгілдір экран
алдында алғаш сөйлегендердің қатарында М.И. Калинин, В.П. Чкалов және
басқалар болды. Кеңестік теледидардың сол алғашқы тәжірибе ретіндегі
бағдарламаларының өзі саяси-қоғамдық тақырыптарға арналған хабарлар мен
әдебиет және өнер туындыларынан құрастырылды.
1933 жылы АҚШ-та инженер В.К. Зворыкин электрондық сәулелі телевизия
жасау жолында өзі жүргізген жұмыстардың нәтижесін жариялап, иконоскоп пен
кинескопты суреттеп жазды. Ал бұл кезде кеңес үкіметінде бүкілодақтық
электроника институтының зертханасында электронды сәулелі теледидар жасалып
та қойған еді. 1935 жылдың тамыз айында Кеңес Одағына қонаққа келген жазушы
Анри Барбюс Мәскеу қаласының Никольский көшесінде орналасқан студияға
келді. Атақты жазушы құрметті меймандар кітабына былай деп жазды: Мен
кеңестік техниканың осы бір мүлдем ғажайып салада – теледидарда қол жеткен
табыстарына қатты қызықтым. Мен өзімді үлкен істің жол басында әрі ең биік
белесінде тұрғандай сезіндім. Бұл мені қатты қуантты.
1936 жылдың соңына қарай Мәскеу теледидар орталығының құрылысы қолға
алынды. Бұл теледидар орталығы 1938 жылы іске қосылып, 1939 жылдан бастап
хабарлар беруге кірісті. 1941 жылы Ұлы Отан соғысының басталуы теледидардың
одан әрі дамуына бөгет болды. 1945 жылдың 7 мамырында Мәскеу теледидар
орталығы Еуропа көлемінде алғашқылардың бірі болып, теледидарлық
бағдарламалар көрсетуін қайта жалғастырды. Ал 1951 жылы арнаулы қаулы
бойынша орталық теледидар құрылып, теледидар хабарларын жүйелі түрде бере
бастады.
Қазақ теледидары кеңестік жүйенің қосымша бөлігі ғана еді. Қазақстанның
теледидарлық таратылым орталығы сол кездегі астана - Алматы қаласына
салынды (24, 513-514(. 1958 жылы ашылған қазақ теледидары бастапқы
бағдарламаларын тек ақ-қара түсті экраннан ғана көрсетті, ал 1981 жылдан
бастап бұл қаланың тұрғындары түрлі-түсті бейнедегі телебағдарламаларды 4
мемлекеттік телеарнадан көре алатын болды (оның екеуі - орталық, яғни
Мәскеу телеарналары, үшіншісі – қазақ, төртіншісі – қырғыз телеарнасы).
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік теледидармен қатар
теледидарлық шығармашылықтың жаңа формалары да пайда болды. Алматы
қаласында ең алғаш рет 1993 жылы негізі қаланған коммерциялық арналар
(мысалы, КТК, АТВ, ТВМ) көрермендерді американдық кинофильмдер, батыс
музыкаларын трансляциялап көрсетуімен қызықтырды, өйткені бұрынғы теледидар
арналарында тек қана кеңестік кинофильмдер көрсетілуші еді. Жекеше
арналардың бағдарламалары әуел бастан-ақ ойын-сауықтық тиімділікті
арттыруға бағыт алған еді. Тек бірнеше айлар өткеннен кейін ғана КТК
арнасында жаңалықтар және ақпараттық сипаттағы бірнеше бағдарламалар
көрермен назарына ұсынылды. Қазақ теледидары, сонымен қатар оның тілі
күннен күнге даму, жаңару үстінде. 1958 жылы негізі қаланған қазақ
теледидарына үстіміздегі жылы 40 жыл толады. Осыған орай теледидар тілі,
оның тарихы тың зерттеулерді қажет етеді.
1.3 БАҚ тілінің зерттелуі
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-
әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату
қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының
арасында теледидардың қызметі қоғам үшін өлшеусіз. Теледидар арқылы
берілетін бағдарламалар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса
отырып, мыңдаған көрермендермен тікелей жүздесіп, оның рухани ой-санасына
қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Тележурналистер теледидар хабарлары
арқылы өмірдегі құбылыстарға баға береді, оларға талдау жасайды,
кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал жасайды.
Осыған орай, бұқаралық ақпарат құралдарының күн өткен сайын халықтың,
мемлекеттің саяси-қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады.
Халықтың күнделікті өмірімен етене араласатын теледидарды көрермендерді
ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші негізгі фактор деп айтуымызға болады.
Сондықтан да уақытпен бірге өзгеру, жаңарулар үстіндегі теледидардың
атқаратын қызметі мен қағидаларына, хабарлардың түрі мен көлеміне, жанр
түрлеріне қатысты талапқа сай ұстанымдар қажет. Белгілі бір мемлекетте
теледидар сол елде өмір сүретін халқына нақты, терең зерттеліп талданған
ақпараттарды беріп, өз көзқарастарын жеткізуі тиіс. Бұл жөнінде
президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Бізде телевизия мен радио
қазіргі техникалық дәрежеге ие болып, тез дамып келеді. Олар информацияның
біздің адамгершілік байлықтарымыз бен мәдениетімізді насихаттау мен
арттырудың әмбебап құралы ретінде өмірге берік енеді. Теледидар –
құрылымдық-функционалдық аспект. ХХ ғасыр – автомобиль, компьютер, атом
ядросының азайтылған, космостық кеңістіктің игерілген ғасыры. Шындығында,
жоғарыда аталған ғылыми-техникалық революцияның көптеген жетістігінің бірде-
бірі бүкіл адамзат тұрмысының ұғымына тез сіңген жоқ. Оның түбегейлі
дамуына да әсер еткен жоқ. Ал теледидар көрсетілімі, яғни көпшілікке
арналған бұл жаңалық бірден адамзатты баурап алды. Мұнда жақсылық жағына
қарай өзгеріс жасалғаны анық байқалып тұр, - деп жазды [25].
Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз – ғылым мен техниканың дамып
жетілген кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бұқаралық ақпараттарды тарату
құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кездегі бұқаралық
ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын
(аудиалды – радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудио-визуалды –
теледидар) болып үшке бөлінеді. Электронды БАҚ-тың бүгінгі күні ана
тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді
бұқаралық насихат құралдары – радио, теледидар, газет болса, осылардың
бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса
айтып кетуімізге болады. БАҚ-тың ішінде қоғам өміріне алғаш енген насихат
құралы – мерзімді басылым. Бұл құбылыс қоғамдағы ғылыми-техникалық
революцияның даму тарихына тәуелді, өйткені қоғам өмірінде алғаш насихат
құралдарының қарапайым түрлері пайда болса, біртіндеп олар күрделеніп,
ақпарат таратудың электронды түрлері – радио мен теледидар пайда болды.
Осының ішінде радио мен теледидар тілі зерттелу жағынан кенже қалып келеді.
Қазақ тілінде теледидар тілін арнайы зерттеп жазылған лингвистикалық
зерттеу болмағанымен, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың телебағдарламаларға
байланысты біраз мәселелер қозғайтын мақалаларын баспасөз беттерінен
кездестіріп келеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі теледидар
хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90-шы жылдардың
екінші жартысынан бері қарай көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі қарапайым
халық өміріне электронды ақпарат құралдарының жақын енуі дәл осы кезбен
тұспа-тұс келеді. Екіншіден, ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан кейінгі еліміздің
егеменді мемлекет болуымен байланысты. Ұлттық тіліміздің мемлекеттік
мәртебе алуы да осы мәселенің басты себебіне айналды. Яғни жас
мемлекетімізге ұлттық таным, ұлттық көзқарас қалыптастыру үшін төл
тілімізде мемлекет саясатын дұрыс бағытқа бұратын ұлттық арналар қажет
болды. Ал бұл қоғамда аса маңызды қатынас құралы тіл арқылы, тілдің халықты
ақпаратпен қамтамасыз ететін БАҚ-тағы ең пәрменді ақпарат құралы –
теледидар арқылы жүзеге асатын еді.
Теледидар тілінің зерттелу тарихын қарастыру барысында алдымен мерзімді
басылым тілінің зерттелуіне тоқталған жөн. Себебі бұл – ақпарат тарату
құралдарының алғашқы түрі. Демек, ақпарат таратудың кейінгі құралдары радио
мен теледидар тіліндегі ерекшеліктер, сөз қолданыстар осы мерзімді
басылымның тіліне негізделіп жасалып отырады. Бірақ бұл жерде біз мерзімді
басылым мен электронды ақпарат құралдарының тілі бірыңғай деген ойдан
аулақпыз. Олардың қолданыс мүмкіншілігінен, уақытқа тәуелділігінен тілді
қолдану ерекшелігі туындап отырады. Мәселен, баспасөз бетінде белгілі бір
оқиғаға байланысты нақты мақала берілсе, теледидар мен радиода айтылатын ол
мәселеге берілетін жаңалықтың белгілі бір бөлшегі ғана болуы мүмкін.
Сондықтан ол газет бетіндегі мақаладай жан-жақты тиянақтап айтыла алмай
ақпарат ретінде ғана беріліп өтуі мүмкін. Мерзімді басылым тілін зерттеуге
арналған еңбектерге тоқталатын болсақ, лингвист ғалымдар арасында қазақ
баспасөзінің тілін алғаш зерттеп еңбек жазған Н. Қарашева болды [26].
Ғалымның ғылыми еңбегінде Айқап журналы тілінің грамматикалық
ерекшелігіне талдау жасалады. Баспасөз тілін зерттеуге арналған
Б. Әбілқасымовтың еңбегі - газет тілінің фонетикалық-
орфографиялық жүйесі және грамматикалық ерекшелігі барынша жан-жақты
қамтылып, талданған еңбек [27]. Енді бір мерзімді басылым тілін зерттеуге
арналған ғылыми сүбелі еңбек С. Исаевтың ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы
мерзімді баспасөз тіліне тән грамматикалық құрылымдарды жанрлық-
стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты талдаған әрі тіл мәдениеті
мәселелері қамтылған еңбегі [28]. Сондай-ақ А. Алдашеваның Қазақ
лексикасындағы жаңа қолданыстар (1991) атты кандидаттық диссертациясында
1970-1990 жылдар аралығындағы мерзімді басылымдар тіліндегі жаңа
қолданыстар жүйеленген [29]. Бұдан кейінгі газет тіліндегі жаңа
қолданыстарды талдауға арналған зерттеу ретінде зерттеуші Қ. Қадырқұловтың
еңбегін айта аламыз [30].
Жекелеген газеттер бойынша Қазақ газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы
жүйелеген Б. Момынованың [31] және әдеби тілдің стильдік тармағын арнайы
қарастырған О. Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты
кандидаттық диссертациясы [32], газет мәтіндеріне тілдік талдау жасаған Р.
Сыздық, Б. Шалабаевтың Көркем тексті лингвистикалық талдау еңбегі [33]
зерттеулер қатарын толықтыра түседі. Б. Момынованың Газет лексикасы
(жүйесі мен құрылымы) монографиясы [34] қазақ газеттерінің құрылымы мен
жүйесін лингвопрагматикалық аспектіде жаңаша қарастыруға арналған еңбек
екенін айта кеткеніміз жөн.
Орыс тіл білімінде газет тілі туралы К.И. Былинский, В.Г. Костомаров,
И.П. Лысакова, Г.Я. Солганик, т.б. ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Телехабарларда тілдік қолдануға байланысты мәселелер тілші
ғалымдардың назарынан тыс қалып қойған жоқ. Өзімізге белгілі, қазіргі таңда
әрбір отбасында теледидар бар. Кез келген отбасы мүшесі арнайы газет
жаздырып оқымағанымен, міндетті түрде теледидар көреді деп айта аламыз. Сол
себептен халық өміріндегі күнделікті қажетті ақпарат көзі болып отырған
теледидардың халық тілінің тағдырымен байланысы мол, яки қоғамдағы тіл
ахуалы телекөрсетілімдермен тығыз байланысты болғандықтан, тіл жанашырларын
теледидар табиғаты алаңдатпай қоймайды. Баспа беттеріндегі теледидар
хабарлары жөніндегі жарық көріп келетін мақалалар осының айғағы. Ғылымның
қай саласын алмайық, өмір өзгеріп, уақыт өткен сайын алға жылжып, дамып
келеді. Техникалық ғылымдар қоғамдық формациямен байланыссыз дамыса,
теледидар бағдарламалары, оның қолданыс тілі мүлдем олай емес. Қоғамдық
құрылыстағы адам өміріндегі болып жатқан жаңалықтардың, өзгешеліктердің
нағыз жаршысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу
тарихы және теориялық түсініктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7
1.1 Тіл біліміндегі прагматикалық
зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Теледидардың пайда болу тарихы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
1.3 БАҚ тілінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .. 16
1.4 БАҚ тіліндегі тірек терминдердің
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.4.1 Ақпарат ұғымының
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.4.2 Бұқаралық коммуникация. Бұқаралық коммуникация
тілі ұғымының қалыптасуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 29
1.4.3 Медиа, масс-медиум
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.. 34
1.5 Тіл білімі мен телехабарлардағы жанр
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 37
2 Теледидардағы тіл бірліктерінің
прагматикалық мақсатта жұмсалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.1 Телебағдарлама тақырыптарын функционалды-прагматикалық
талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.2 Ақпараттық бағдарламалардың ерекшелігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53
2.3 Спорт хабарлары тілінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
2.4 Ток-шоу тілінің
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 83
2.5 Тележарнаманың тілдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 98
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 115
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
118
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысы теледидар тіліндегі тілдік бірліктердің прагматикалық
мақсатта жұмсалуын қарастыруға арналып отыр.
Тіл білімінде соңғы жылдары БАҚ-тың тілін ғылыми тұрғыда қарастыруға
ерекше көңіл бөлініп келеді. Әсіресе, мерзімді басылымдар тілі тіл
білімінің әртүрлі деңгейлерінің нысаны болып, жан-жақты зерттелуде. Ал
теледидар тілін зерттеуге бетбұрыс жасалып, баспасөз беттерінде түрлі
мақалалар жарияланып, арнайы конференцияларда баяндамалар жасалғанымен, бұл
салаға қатысты жазылған ғылыми зерттеу жұмысы әзірге біреу ғана.
Д.З. Ғаббасованың (1( ток-шоудағы теледидарлық
диалогты қазақ және неміс тілдерінде салыстырмалы түрде талдап, теледидар
тілін бір ғана жанр аясында қарастыруы теледидар тілін зерттеудің алғашқы
қадамы болып табылады.
Теледидар – бүгінгі таңдағы адамзат өмірінің ажырамас бөлшегі. Әрбір
қоғам мүшесі өзіне қажетті ақпаратты қысқа мерзімде ақпараттық құралдардан
алып отырады, екіншіден, мемлекеттің қоғамда жүргізіп отырған саясатын,
идеологиясын таратуда теледидардың маңызы зор.
Бүгінгі күні халықтың мәдени, рухани өмірінен үлкен орын алып отырған,
қоғамның жетекшілік нұсқауларын насихаттайтын ең пәрменді бұқаралық құрал –
теледидар хабарларының міндеті сан алуан. Күніне бірнеше рет берілетін
соңғы хабарлардан бастап, әдеби, мәдени, саяси, оқу-ағарту, сан салалы
өндіріс пен шаруашылыққа байланысты, спорт, т.б. тақырыптарға арналған
мәселелер теледидарда дәстүрлі жүргізілетін хабарлардың негізгілері болып
саналады. Демек, теледидар қамтымайтын, оның көп салалы жоспарларына
ілінбейтін өмірдің еш саласы жоқ. Осындай ел өмірін жан-жақты қамтитын
теледидар хабарларында қазақ тілінің қолданылу аясы да кең, коммуникативтік
қызметі де маңызды.
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдері тұрғысынан саралағанда
теледидар тілі әдеби тілдің публицистика саласына жататыны дау туғызбайтын
мәселе. Бұл жөнінде ғылыми әдебиеттерде де бұрыннан айтылып жүр. Зерттеу
еңбектерінде теледидар тілінде көркем әдеби тіл стилі, оның жанрлары,
ғылыми стильдің, тіпті кеңсе, іс-қағаздары стилінің де, бұларға қоса ауызша
сөйлеу стилінің, оның да әртүрлі жанрларының белгілері бар екендігі аталып,
қазіргі кезеңдегі радио, теледидар тілінің стилі - тек қана публицистика
стилімен шектеліп қоймайды, онда қазақ әдеби тілінің бүгінгі даму
сатысындағы басқа да функционалдық стильдерінің, ауызша сөйлеу тілі
стилінің, олардың әртүрлі жанрларының сипаты бар, - деген қорытынды
жасалады [2].
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақ тіл білімінде теледидар тілін
зерттеуге әлі де аз көңіл бөлініп келеді. Бұл тақырыпты қарастыруға
арналған арнайы, жүйелі теориялық еңбектердің аз болуы зерттеу жұмысын
жасауға кедергі жасайды. Қазақ тілінде теледидарға қатысты берілген
мақалалардың көпшілігі тіл тазалығына байланысты. Қазақ тіліндегі теледидар
тілінің стиліне, тіл тазалығына, тіл нормаларын сақтау ерекшеліктеріне
байланысты мәселелерді Р. Сыздықова, М. Серғалиев, Ш. Құрманбайұлы, Н.
Уәлиев, Б. Омарұлы, Г. Смағұлова сынды ғалымдар мен қоғам
қайраткерлері ғылыми мақалаларына арқау етті.
Зерттеудің мақсаты – әртүрлі жанрдағы теледидар хабарларын таратудағы
диктор, тележурналистердің, комментаторлардың жиі қолданатын тіл
бірліктерін анықтап, теледидар тілінің арнайы лексикасын бір жүйеге
келтіруге ұмтылу, яғни теледидар тілінде көрерменге ақпаратты пәрменді әрі
жылдам жеткізу, уақыт үнемдеу, т.б. тілдік үрдістерді нақтылау мақсатындағы
тележурналистердің ұдайы қолданатын тілдік бірліктерін анықтау. Осыған
байланысты зерттеу жұмысында төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
• БАҚ тілінің орыс және қазақ тіліндегі зерттеулерінің түрлі
жетістіктеріне сүйене отырып, еңбекте басшылыққа алынатын теориялық
ұстанымдарды негіздеу;
● БАҚ-та қолданылатын тірек терминдердің пайда болу және жасалу
жолдарына, мағыналық құрылымдарына талдау жүргізу;
● БАҚ тіліндегі жиі қайталанатын модельдерді, стандарттарды, қалыптарды
айқындау;
● телебағдарламалардың жанрларына салыстырмалы тілдік талдаулар жасау,
теледидарға қатысты арнайы лексиканы топтастыру, жүйеге келтіру;
● БАҚ-тың аудиалды, визуалды және аудио-визуалды түрлерінің тілдік
ерекшеліктерінің ұқсастықтары мен айырмашылықтарына салыстыру арқылы тілдік
сипаттама беру.
Зерттеу нысаны. Телебағдарлама тақырыптары, ақпараттық, спорттық, ойын-
сауықтық бағдарламалар және тележарнамалар тілі.
Бұқаралық ақпарат құралдары, соның ішінде теледидар бағдарламаларының
тілдік ерекшеліктерінің лингвистикалық тұрғыдан талдануы зерттеу пәні болып
табылады.
Зерттеу әдіс-тәсілдері. Жұмыста тілдік факторларды белгілеудегі негізге
алынған сипаттамалы әдіс, салыстырмалы әдіс, контрастивті-компоненттік
талдау, материалдарды жаппай іріктеп жинақтау, топтастыру тәсілдері
қолданылды.
Зерттеу материалдары ретінде теледидар арналарында берілетін түрлі
бағдарламалардан (ақпараттық, спорттық, ойын-сауықтық, жарнама) алынған
материалдар қолданылды. Жұмысты жазу барысында 3000-ға тарта мысалдар
жинақталды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Зерттеу жұмысының нәтижесінде мынадай
мәселелер ғылыми жаңалық ретінде шешімін тапты:
– Бұқаралық коммуникация және бұқаралық ақпарат ұғымдары, сонымен бірге
БАҚ-тың дәстүрлі және жаңа түрлеріне қатысты тірек терминдердің қазақ
тіліндегі қалыптасуы сараланды;
– теледидар тілі арқылы (өзге де БАҚ секілді) қоғамдық пікір
стереотиптерін қалыптастыратын тілдік бірліктер, модельдер, қалыптар,
стандарттар болатындығы жанр түрлеріне қарай анықталды;
– БАҚ-тың аудиалды, визуалды және аудио-визуалды түрлерінің бір-бірімен
ұқсастықтары мен айырмашылықтары салыстырыла көрсетілді;
– жарнама мәтініндегі бағалауыштық категориясын анықтайтын тілдік
құралдар белгіленіп, жіктелді.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Зерттеу барысында алынған нәтижелер
мен тұжырымдар теледидар тілінің лексикасымен, оның өзіндік ерекшелігімен
жақынырақ танысуға, тіл білімінің лексика саласының теориялық тұрғыдан
толыға түсуіне үлесін қосады. Диссертациялық жұмыс бұқаралық ақпарат
құралдарының ішіндегі ең күрделісі теледидар тілін зерттеуге негіз болады.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. Зерттеу жұмысында алынған нәтижелер
мен қорытындыларды жоғары оқу орындарының қазақ тілі, қазақ тілінің
лексикологиясы, стилистикасы сияқты іргелі пәндерді оқытуда қосымша
материал ретінде, БАҚ бойынша арнаулы курстарда, қазақ әдеби тілінің оқу-
әдістемелік материалдарын құрастыруда, салалық сөздіктер жасауда
пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
● Тележурналистердің күнделікті бағдарламаларда уақыт үнемдеу,
көрерменге ақпаратты түсінікті етіп беру мақсатында қайталап қолданатын
тілдік бірліктері арнайы қалыптар болып қалыптасады. БАҚ тіліндегі арнайы
қолданылатын бірліктер арқылы теледидар тілінің сөздік жадын құрайтыны
сараланды.
● Өзге мәдениеттің теледидар арқылы трансформациялануы алдымен
қабылдаушы топтың лексикасына әсер етеді. Лексикалық өзгешеліктер теледидар
тілінің негізгі сөздік қорын құрайтыны айқындалды.
● Публицистикалық стильдің бір құрамдас бөлігі теледидар тілі –
коммуникацияның вербалды және бейвербалды тілдік құралдары араласқан ерекше
функционалдық түрі. Теледидарда тілдің функционалдық стильдері арасында
болатын жаңалану үрдісі тіл нормасының өзгеруіне әкелетіні дәлелденді.
● Теледидар арналарында болатын бағдарламалардың жанрына қарай өзіндік
арнайы лексикасы қалыптасады. Теледидар тілінің ең басты ерекшелігінің бірі
– тілдік бірліктердің тұрақты қайталанып берілу, бағалауыштығы екені
анықталды.
● Ақпараттық бағдарламаларда қоғамда болып жатқан шытырман оқиғалар
(қылмыстық жағдайлар, саясаттағы олқылықтар, т.б.) саяси эвфемизмдермен
бүркемеленіп берілетіні, спорттық бағдарламалар тілі көбіне қимылға қатысты
лексикамен құрылатындығы, ал жарнамалық, ойын-сауықтық мәтіндердің
прагматикалық құрылымы тілдік құралдардың тиімді, үнемді қолданылуына қарай
жүзеге асатындығы нақтыланды.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Зерттеу жұмысының негізгі мазмұны
мен бағыттары лингвистикалық бірлестікте, университетте жыл сайын өтетін
ғылыми-әдістемелік және әр деңгейдегі конференцияларда баяндалды. Зерттеу
жұмысының негізгі тұжырымдары мен нәтижелері ҚазҰУ хабаршысы (Алматы, 2003;
2004; 2006), С. Аманжолов және қазақ тілі теориясының негіздері (Алматы,
2003), С. Аманжолов және қазіргі қазақ филологиясының өзекті мәселелері
(Алматы, 2004), Түркі сөз әлемі (Алматы, 2004) атты ғылыми-республикалық
және халықаралық ғылыми-теориялық конференцияларда баяндалды. Республикалық
ғылыми басылымдар мен ғылыми жинақтарда зерттеу жұмысы бойынша 6 мақала
жарық көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
тұжырымдардан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Бұқаралық ақпарат құралдарының зерттелу
тарихы және теориялық түсініктері
1.1 Тіл біліміндегі прагматикалық зерттеулер
Тіл білімі саласы өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін тарихи және
құрылымдық тұрғыдан зерттелініп келді. Лингвистика ғылымының зерттеу
бағытындағы жаңа арнаға түсуіне прагматика мәселесі септігін тигізді. Яғни,
70-жылдардан бастап қолға алынып, зерттеле бастаған прагматика лингвистика
ғылымында басқаша зерттеу бағытын туындатты.
Тілдік материалды бірегей ұғымда сипаттау үшін біздің зерттеу
жұмысымызда ең алдымен прагматика терминінің мәнін ашып алу қажет. Ғылымның
таңбалар туралы – синтаксис, семантика және прагматика сияқты дәстүрлі
бөлімдерінің ішінде прагматика ұғымына қазіргі уақытқа дейін біртұтас
анықтама берілген жоқ, дегенмен осы пәндік саланың көптеген аспектілері
лингвистикалық зерттеудің шеңберінде бірнеше рет қарастырылды.
Прагматика (грек сөзі) – іс-әрекет деген мағынаны білдіреді. Бұл
терминді өткен ғасырдың 30-шы жылдары семиотиканың негізін салушы
Ч. Пирс пен Ч. Моррис енгізген болатын (3, 201 б.]. Бұл термин
таңбалардың семиозисы мен оның функционалдық аспектісі, яғни
интерпретаторлар аралығындағы қарым-қатынастарды айқындау мақсатында
қолданылады. Прагматика теориясын дамытып, оны көп аспектілі ғылым ретінде
дәлелдеген ғалымдар: Ч. Стивенсон, Р. Стольникер, Ф. Кифер, Н.Д. Аруланова,
Е.В. Падучева, В.Г. Гайа, т.б.
Конверсационалдық прагматика, яғни әңгіме прагматикасы адамзаттық
қызметтерді зерттеудің жалпы тұжырымдамаларына сүйенеді. Бұл тұжырымдағы
прагматика тілдің адамзат қызметіндегі қолданысының мақсаттары мен
нәтижелерін, ал семантика ойды жеткізудің мағынасы қандай болатындығын
айқындайды. Прагматикалық-әдістемелік зерттеулер тілдік таңбалардың, сөйлеу
қарым-қатынасының барлық деңгейлерін, сонымен қатар таңба мен қолданушы
адам арасындағы қарым-қатынасты зерттейді.
Тіл мен сөз - адамның ақылының айнасы, көңілінің көрінісі. Қазақ
ғалымдары өз еңбектерінде сөздік таңба, ой бірлігі адамның танымдық ұғымы
мен сезім әрекеті арқылы берілуінің мәнін жан-жақты етіп ашты, олар
категориялардың бүгінгі прагматика және стилистика мәселесімен қатысты
екендігін айқын көрсете білді.
Прагматика сөйлеу әрекеттерін оқып-үйретуді және оның жүзеге асу
шарттарын зерттейді. Прагматика – коммуниканттардың бір-біріне және
мәтіннің мазмұнына (жазбаша және ауызша түрде) олардың коммуникативтік
пиғылымен және сұқбаттасу мән-жаймен санасқан жеке қарым-қатынасы.
Лингвистикалық прагматиканың ең басты ерекшелігі – оның белгілі бір
деңгейдегі шектеулі шеңбері болмайды, осыған орай ол көптеген мәселелерді
қамтиды. Прагмалингвистика коммуникативтік іс-әрекет туралы ғылым саласы
болғандықтан, тіл ғылымының басқа салаларынан бөлшектенбейді, тілдің барлық
аспектілерінің қызметіне тікелей қатыса алады.
Прагмалингвистика шындыққа негізделген коммуникация бағытында тілдің
субстанционалдық-функционалдық ерекшеліктерін, қарым-қатынасын оқып
үйрететін сала, сонымен қатар ол белгілі тұлғалардың нақтылы сөйлеу
барысында вербалды және бейвербалды тілдік тәсілдерді пайдалана отырып,
пікір алысып, ой бөлісуін үйретеді. Ақиқатқа құрылған өмір жағдайларында
адам кез келген уақытта таңбалар арқылы өзінің ой-пікірін тыңдаушыларына
немесе оқырманына жеткізе алатындығын үйретуді мақсат етеді.
Бүгінгі таңда орыс тіл білімінде, сонымен бірге қазақ тіл ғылымында
стилистиканың прагматикамен тығыз байланыстылығы туралы зерттеу еңбектері
кеңінен өріс алып келеді. Орыс ғалымдары прагматиканы әр қырынан, әр
аспектіде зерттей отырып, тілдің құрылымындағы прагматиканың мақсатына
басты назар аударды. Мәселен, Н.П. Ульянова (4] лексикалық бірліктердің
мағыналық ішкі формасын прагматикалық компонент ретінде, Л.А. Уралова (5]
жалпы коммуникативтік сөйлеу формасындағы прагматикалық бағытты қарастырса,
Н.К. Шорабаева (6] фразеологиялық мағынаның прагматикалық тиімділігін
ғылыми еңбектеріне арқау етті.
Прагматика қатысым әрекетіндегі таңбаның болмыс ерекшеліктерін айқын
көрсетеді. Автордың жеке қолданысындағы кез келген тілдік таңба өзінің іс-
әрекетін ықпал ету, белгілі мақсатқа арнап құру қасиетіне ие болады.
сондай-ақ прагматика тілдік таңбалардың оны қолданушы адамдарға қарым-
қатынасын білдіріп, оған тікелей әсер етеді де, қабылдаушының реакциясын
туындатады. Осыған байланысты прагматиканың табиғатын, оның тіл ғылымының
қай саласында мәні мен мағынасы толық ашылатынын жіті анықтаудың
қажеттілігі орнайды.
Тілдегі таңба мен қабылдаушы арасындағы байланысты, сонымен қатар сол
аралықтағы өзара қарым-қатынастық үздіксіз құбылыстарды айқындаудағы
прагматиканың мәні өте зор. Сөйлеу актілеріндегі қатысушылардың
психологиялық жағдайы, олардың қарым-қатынас аясы, саяси-әлеуметтік
жағдайы, прессуппозициясы, сөзінің шынайылығы, дүниетанымдық көзқарасы
белгілі стилистикалық мәнге ие болатын таңбаларды таңдап ала отырып, өз
мақсатына жетуі сияқты мәселелер прагмастилистиканың зерттеу мағынасына
толық айналады.
Т.В. Булыгина өзінің О границах и содержании прагматики деген
мақаласында: Қазір прагматика деп қабылданып жүргеннің ішіндегі көпшілігі
грек және римдік ғылымда риторика деген атпен негізделіп келді, - деп
тұжырымдайды (7, 243 б.]. Ғылымның прагматикалық аспектісіне түрлі
эксперименталдық зерттеу жүргізген авторлар және интерпретаторлар назар
аударды: Аристотель Об истолковании атты кітабында сөзге барлық
адамдарға да ортақ – ойдың шартты таңбалары деген түсінік берді. Оның
талқылауындағы теория дәстүрлі теорияға айналды. Оның негізі мынадай:
таңбаның интерпретаторы – бұл сана, интерпретант – ой немесе түсінік;
осындай ойлар немесе түсініктер барлық адамзат баласына ортақ және олар
сананың объектілер мен олардың қасиеттерін ұғынуының нәтижесінде туындайды;
сана айтылатын сөздерді осы ұғымдарды және соған сәйкес заттарға жанама
түрдегі көріністерді тікелей қабылдау қызметі арқылы бөледі; қол жеткізу
мағынасында таңдап алынатын осы мақсат айтылуы жағынан туынды болып
саналады және ол бір әлеуметтік топтан екінші топқа өткенде түрленіп
отырады; алайда олардың айтылулары арасындағы байланыс туынды
болмайды, олар түсінік қарым-қатынасы мен сол заттардың өзіне сәйкесіп
айтылады (8, 91 б.(. Сөз бізді қоршаған тіршіліктің түрлі құбылыстарының
атауы ретінде беріледі, осының нәтижесінде сөздердің мағыналары
құбылыстардың жалпыланған бейнелерін, олар туралы мәліметтерді білдіреді.
Өзінің бүкіл тарихи жолында таңба теориясы сана және ойлау теорияларымен
тығыз байланысты болғандығын байқаймыз, бірақ лингвистиканың даму
кезеңдерінде прагматика термині түрлі мағынада қарастырылып келді. Ғылым
көп уақыт бойы тілді өзі суреттейтін табиғи болмыстан бөлек алып зерттеді.
20 ғасырдың басында тілге қатысты семиотикалық бағыт принциптерінің дамуы
Ф.де Соссюрдың ықпалымен қолға алынды. Соссюрдың пікіріне сүйенсек, тілден
тыс болмысты, коммуникация барысы мен оған қатысушыларды қарастыру
мәселелері семиотика табиғатына қарама-қайшылық болып есептеледі. Осыдан
соң структурализмнің постулаттары мен семиотикалық идеялары жасалына
бастады. Алайда тілде кең қолданылатын сөйлеу контекстеріне назар
аудармастан құрылымдық және жүйелік заңдылықтарға балама сипаттама табудың
мүмкін еместігі айқын болды. Тіршіліктің табиғи ортасы – сөйлеу қызметіне
ешқандай ауыртпалықсыз еніп, тілді әлеуметтік және жеке жағдайлардан дербес
етіп, белгісіз бір абстрактілік феномен ретінде қарастыра отырып,
құрылымдық лингвистика саласы жасанды дерексіз, ойша жору құрылымына түсуге
тәуекел еткен еді. Осыған байланысты тіл феноменін екі түрлі көзқарас
тұрғысынан, интерпретацияның жинақталған түрлі тәсілдері мен әдістерінің
нәтижесінде белгілі бір объектінің кейбір белгісіз жақтарын тереңірек
анықтайтын аралас көзқарас тұрғысынан қарау қажеттігі күннен-күнге
айқындала түсті. Зерттеушілер прагматика құбылысын қарастырудың жаңа
міндеттері алға қойылғандығын үлкен жауапкершілікпен қабылдады.
Ф.де Соссюрдың тілдің дәлелденбегендігі туралы теориясы тілдің
таңбаларын олардың өздері белгілейтін заттар әлемінен, бір жағынан, олар
қызмет ететін адамдар әлемінен бөліп алғандығымен келіспей болмайды.
Дегенмен бұл тұста автордың идеясына сүйенсек, ой да, тіл де өз бетімен
жекелеген әлем жасай алмайды, олар тек шынайы өмірдің мәні ғана болып
саналады, олар бізге айқын да негізді болып көрінеді.
М.А. Пробст: Біздің табиғи тіліміз - адамдар арасындағы қарым-қатынас
құралы, тіл әрдайым өз бетімен жүрген адамдарға емес, белгілі бір ұйымға,
белгілі бір қоғамға жататын адамдарға қызмет етеді. Осылайша, тіл үнемі
не адамдардың ұжымын, не бірегей жүйедегі ұйымдар жиынтығы, яғни
қоғаммен байланысты адамдарға қызмет көрсетеді, - деп тұжырымдайды (9, 75
б.(. Тілді қолданатын тұлға немесе тұлғаларға қатысты тіл бірліктерін
бөлетін және қарастыратын тілдің зерттелу жобаларының немесе аспектілерінің
бірі прагматикалық немесе прагматика деп аталатындығы бізге кеңінен
таныс (10, 344 б.(. Дегенмен көптеген зерттеушілер, бұл ғылыми саланың
негізін құрайтын басты мәселелерге сүйене отырып, прагматиканы адамға оның
мінез-құлқының (атап айтсақ, мимика, ым, дыбыс ырғағы және т.б.)
паралингвистикалық құбылыстарын реттеу мақсатында әсер етудің
экстралингвистикалық құралы туралы ғылым деп қабылдауды ұсынады.
Л.А. Киселева прагматика термині өзінің лингвистикалық аспектісін
бүркемелейтін терминдермен табиғи түрде парадигматикалық байланысқа
түседі, - деп нақты анықтама берген (11, 98 б.(. Осыған ұқсас
прагмалингвистика терминін ұсынған зерттеушілердің көзқарасы бойынша
прагмалингвистиканың мазмұны да айқын: прагматика - әрекет,
прагмалингвистика – интеракция, әсер ету құралын зерттейтін ғылым; оның
міндеті – адамзаттың мінез-құлқын вербалды басқаруды, адамдардың сөйлесім
арқылы жеке және әлеуметтік мінез-құлықтарын модельдеуді зерттеу, ал пәні –
атқарушы ақпарат ретінде жинақталған тілдік ақпарат (11, 98 б.]. Бұл, өз
кезегінде, тілдік құралдарды олардың алдын-ала берілген прагматикалық
ерекшеліктері тұрғысынан зерттелуін, прагматикалық ақпараттың пайда болу
жолдарын қарастыру, сонымен қатар коммуникация үрдісіндегі тілдік
бірліктердің прагматикалық қалыптасу заңдылықтарын зерттеумен байланысты.
Басқа сөзбен айтқанда, прагматика жасанды тілдің белгілі бір аспектілерін
білдіреді. Оның аспектілері тілдік ойлардың қызметтік күшін құрайды. Бұл
күштері адамның коммуникацияға сәйкес нақты мақсаттарымен байланысты
құрамында субъективті факторлары бар мақсаттық қызметімен тығыз қарым-
қатынаста болады.
Ч. Моррис cубъектінің коммуникативтік қызметіндегі таңбалық үрдістің
қатынасы үш жақты болатындығын ескере отырып, семиозисті үш өлшемнің
шеңберінде қарастыруды ұсынады: семантикалық – таңбалардың объектілерге
қатынасы; синтаксистік – таңбалардың бір-біріне формалық қатынасы;
прагматикалық – таңбалардың интерпретаторларға қатынасы (12, 192 б.].
Таңбалық үрдісті зерттеуде осы аталған үш өлшемді қолдану тиімді сияқты
және ол, ең алдымен, объектімен, қоршаған орта және т.б. байланысты түрлі
сұрақтар кешенін қамтитын коммуникативтік қызметтің күрделілігіне
негізделген. Сонымен қатар Ч. Моррис семиозис қатарына 1946 жылдан бастап
сигнификат деп аталған, яғни таңбаның нені білдіретіндігіне қатысты және
біркелкі құбылыстар тобының ойлаудың баламасы ретінде түсінілетін
десигнат, бұған қоса объектілер белгісі – денотат ұғымдарын енгізді.
Н.Г. Комлев денотат ұғымына мынадай анықтама береді: Денотат дегеніміз –
бұл шынайы немесе қияли объектілер, олардың тілдік ұстанымда белгісі болуы
да, болмауы да мүмкін. Тіл лексикалық ұғыммен, лексикалық ұғым сөйлеу
барысында денотатпен сәйкесетіндігін еске сала кетейік. Осылайша, денотат,
нақты зат емес, сол зат туралы оқиғалық көрініс (13, 37 б.]. Э.Д.
Сүлейменова атап көрсеткеніндей, денотат ұғымы адамның коммуникативтік
және прагматикалық қажеттіліктеріндегі күрделі байланыста болатын танымдық
құрылымнан пайда болады (13, 39 б.], себебі ол, біздің ойымызша, кез келген
таңба сияқты өзінің қызметінің, яғни тілдің соңғы нәтижесіне бағынады, тіл
дегеніміз – адамның сөйлеу құралы, оның көмегімен адам өзінің сезімін, еркі
мен жігерін білдіреді, ойын жеткізеді, басқа адамдарға әсер етеді, басқалар
оған әсер етеді.
Семиозистің прагматикалық факторына Моррис делдалдық ескеру деген
анықтама береді, мұндағы делдал – таңба; ескерілетін объект немесе оқиға
бұл – десигнат; ескеру үрдісінің өзі – интерпретант, ал ол үрдіске
қатысатын тұлғалар – интерпретаторлар (12, 128-133 бб.]. Осыған байланысты,
әлеуметтік қарым-қатынас барысына болмыс және сол болмысты түйсінетін
субъект жатады.
Тіл білімінде қалыптасқан тілге таңбалық тұрғыдан зерттеу жасау бағыты
өзінің жемісін бергендігін айта кетуіміз жөн, ол форма мен мазмұнның өзара
қатысына негізделген таңбаның жалпы теориясының құрылымын шынайы етті,
сонымен қатар тілдің жүйелік сипатын айқындап, көптеген тілдік факторларды
бағалауға мол мүмкіндік берді. Прагматикалық зерттеу еңбектерінде өмірлік
жағдайлар мен олармен байланысты сөйлеу әрекеттерінің өзара қатынасы
қарастырыла бастады. Прагматиканың басты міндеті – тыңдаушы мен сөйлеуші
субъектінің сөзінде пайда болатын, сонымен бірге коммуниканттардың білімі
мен пікірлерінің қорымен тікелей байланысты, сөйлеу қатынасы болатын
оқиғаға негізделіп жасалған ой бөліктерінің детерминделген контекстерін
жүйелеу.
Біздің ойымызша, тілдің мәні мен мағынасын оны ұдайы қолданатын адамның
бүкіл психологиялық, биологиялық және әлеуметтік болмысын алдын ала
қарастырмай ашу мүмкін емес. Осы тұста И.П. Сусовтың көзқарасын ескеруіміз
қажет, ол прагмалингвистика адамдардың тілді әлеуметтік қызмет және
әлеуметтік жүйе ережелері, постулаттары мен стратегиялары негізіндегі нақты
оқиғаларға қатысты сөйлеу құралы ретінде қолдануын зерттейтін тіл білімі
ғылымының жеке саласы ретінде анықталуы тиіс. Бұл адамның қоғамдағы сөйлеу
мәнерінің грамматикасы болып саналады, - деп жазады (14, 5 б.(.
Р. Карнап прагматика мен семантика – ойдың мағынасын талдаудың екі
іргелі түрлі формалары деп атайды. Бірінші форма, яғни прагматика жасанды
тілдердің эмпирикалық зерттелуіне жатады, екіншісі, яғни семантика,
белгілі бір ережелердің көмегімен берілетін тілдік жүйелерді зерттейді.
Осының нәтижесінде ол, бір жағынан, таза семантика және таза
синтаксисті, ал, екінші жағынан, өзі барлық эмпирикалық тәсілдерді
жатқызуға бейім прагматиканы, яғни нақты лингвистикалық зерттеулерді
ажыратады. Прагматика бұдан әрі қарай индексалды, яғни дейктикалық
сөйлесімге назар аударылған сөйлеу жағдайларын қарастырумен байланысты
еңбектерде дамыды. Дейктика ұғымының мәнін айқындай отырып, біз
Н.Д. Арутюнованың пікіріне сүйенеміз. Ол мағынасының
құрамына – зат, орын, уақыт, жағдай сипаты және тағы да басқа объектілердің
сәйкестіктері кіретін – олардың сөйлеу актісі, оған қатысушылар немесе
контекске қатынасы бар элементті дейктик деп атайды.
Осыған ұқсас элементтер баяндаудың белгілі бір бөлігінде референтті
көрсету үшін қолданылады. Оның денотаты интра және экстралингвистикалық
факторларға негізделген контекспен тікелей байланыс орнату арқылы
айқындалуы мүмкін, себебі контекстен тыс сөздің дербес мағынасы болады
және оның мағынасы мәтіннің өзара байланысты барлық жиынтығы арқылы
түсінілуі ықтимал (15, 101 б.(. Осылайша, сөйлесімдердің семантикалық және
формалды мәселелерінің жалғастығынан гөрі, басқа жоспардағы мәселелер,
ішінара жасалынып отырған бірліктердің бірегей талқылануын қамтамасыз
ететін коммуникациялық мәселелер алдыңғы қатарға шығады. Мұнда, біздің
көзқарасымыз бойынша, зерттеуші С.Р. Столнейкердің пікіріне ерекше назар
аударылады. Ол көптеген әлемдердің барлығы дейктикалық емес, дейктикалық
деп контекспен шектелген сөйлеу актісін, сөйлеушілердің білімі, олардың заң
туралы көзқарастары, мораль, норма, дене мүмкіндіктері және т.б. атауымызға
болады деп тұжырымдайды (16, 51 б.(. Өз кезегінде Ю.Д. Апресян
прагматика ұғымына тілдік бірлікте бекітілген сөйлеушінің өмірге,
хабардың мазмұнына, адресатқа деген қатынасы жатады және ол бұл тұста
тілде тұрақты дәрежесі бар, тілдік бірліктердің мазмұндық қырына тікелей
құрылған дайын локализацияланған немесе грамматикаланған баға туралы сөз
қозғалып отыр, - деп есептейді (17, 136 б.(. Басқа сөзбен айтқанда,
контекспен қатар, контекстің релевантты сипаттамасы да ескеріледі –
сөйлеушітыңдаушы, уақыты, сөйлеу актісінің болу орны, коммуниканттардың
әлеуметтік және тағы басқалары – міне, мұның барлығы сөйлемнің мағынасын
ашатын, оның болмыстық қалпын жасайтын элементтер.
Кез келген сөйлеу актісі коммуниканттардың қатысумен жүзеге асады және
нақты осындай сөйлеу актісінде сөйлеуші тыңдаушыға бағытталған нақты
мағынаны жеткізеді. Белгілі бір тілдік хабар формасында жеткізілгені
қолданыс болып саналады, ол тыңдаушыға бірнеше нұсқаулар қатары арқылы
жетеді, тыңдаушы олардың көмегімен сөйлеушінің коммуникациялық мақсатын,
ойын, оның ырғағын, кейінгі мүмкіндіктерін, одан әрі не болатындығын аша
білуі қажет. Мағынаның осындай жолмен ашылуы түсінік болып саналады, ол
тыңдаушының санасында өзгерістерге ұшырауы ықтимал (18, 16 б.(.
Сөйлемдердің бірізділігінің көбінесе прагматикалық сипаты болады,
өйткені олар сөйлеу актілерінің бірізділігімен тығыз байланысты. Кез келген
жағдайда, сөйлемдердің құрылымын айқындайтын сөйлеу актілерінің
бірізділігін, сөйлемдегі ақпараттарды тарату сөйлеушінің ойымен,
яғни субъектілік фактормен жаңартылады. Өйткені субъект қана
өз сөзі арқылы айтылған әлем немесе кейіпкерлер, объектілер, суреттелген
оқиғаға қатысушылардың жиынтығын өзгерте алады (18, 280 б.(. Ал бұл
сипаттаушы прагматика саласына кіреді. Осылайша, лингвистикалық прагматика
мәтін немесе сөйлем мағынасы мәселесін қарастыра отырып, коммуниканттардың
белгілі бір экстралингвистикалық және лингвистикалық жағдайлардағы өзара
байланысы түріндегі қызметіне назар аударады.
Сөйлеушінің мінез-құлқы мынадай талаптарға сай болады: біз саналы түрде
бір ойды айтқан кезде кейбір дене қимылдарын жасаймыз (жазамыз, сөйлеу
мүшелерін қимылдатамыз, т.б.), осылайша қоршаған денелер ортасында (ауада,
қағазда) және жанама түрде – тыңдарманның қабылдаушы мүшелеріне белгілі бір
өзгерістер ензіземіз (19, 290-291 бб.]. Басқаша айтсақ, сөйлеу актілерін
құрамына дене қимылы кіретін (мысалы, ауыз қимылы) иерархиялық құрылым
түрінде берілген күрделі қызмет ретінде қабылдау қажет. Сөйлеуші
тыңдарманның назарын өзіне аударту мақсатында оған мәнерлі деңгейде ақпарат
беруге талпынады. Бірақ бұл көбінесе оң нәтиже бере алмайды. Себебі кейде
сөйлеуші өзінің дауыс ырғағының, сөзінің мәніне қарай көрерменін жалықтырып
алатын кездерін де жиі байқауымызға болады. Тыңдаушы сөйлеушінің хабарының
мағынасын толық ұққан жағдайда, сөйлеуші өз мақсатына жетті деп санаймыз.
Сөйлеуші белгілі бір қимыл жасайды дедік, яғни ол сұрақ қоюы мүмкін немесе
баяндайды, құттықтайды немесе ескертеді, яғни қызмет, сөйлеу актісін
құрайды (20, 16 б.(. Біздің ойымызша, берілген осы көзқарас сөйлеу актілері
теориясының шеңберінде шешілетін мәселелерге берілген пікірлерге дәлел бола
алады.
Қазақ тілінде прагматика терминін қолданбаса да, стилистиканың көп қырлы
сипатын зерттеп, жалпы прагматикалық мәселелерге стилистиканың негізінде
тоқталған ғалымдар бар. Атап айтсақ, А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С.
Аманжолов, Н. Сауранбаев, І. Кеңесбаев, Н. Аралбеков, Ә. Қайдар,
М. Балақаев, Р. Сыздықова, Р. Әміров, т.б.
Қазақ тіл білімінде тілді прагматикалық тұрғыдан зерттеу өзекті
мәселелердің біріне айналды. З.Ш. Ерназарованың Қазақ сөйлеу тілі
синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздері деген еңбегінде
прагматика саласы қарастырылған. Прагматиканың мәтін мен дискурста
қаралатыны туралы З.Ш. Ерназарова былай дейді: Прагматиканы динамикадағы
мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын
ғылым деп айтуға болады. Мәселен, объектінің ортақтығы стилистика мен
прагматика ұғымдарын шатастыруға әкелуі мүмкін. Сөйлеуші өз мақсатына жету
үшін белгілі стиль түрін таңдайды. Ол коммуникацияда прагматикалық салмаққа
ие болады. Өйткені ұтымды таңдалған стиль түрі өзара ықпалды арттырады.
Сонда стиль мен сөйлеу қағидалары арасындағы байланыс соңғысының алғашқының
түрін айқындайтындығын көрсетеді (21, 246 б.]. Ал Д.А. Әлкебаева Қазақ
тілі стилистикасының прагматикасы еңбегінде: Прагматика сөйлеу
әрекеттеріндегі сөйлеушінің интенциясын (ниет-пиғылын) зерттейді. Интенция
(лат. intentio ұмтылу) – осы әңгіме барысында сөйлеушіге не хабарлау
немесе одан не білу жайындағы сөйлеушінің коммуникативті ниеті.
Прагматиканың анықтамасы мен стилистика ережесінің қағидалары арасында
ұқсастық бар. Екеуі де ықпал ету, әсер ету қызметін көрсетеді. Автор
стилистикалық амал-тәсілдерді таңдап алғанда адресатқа әсер ету мақсатын
көздейді. Автордың тілдік бірліктерді таңдап алуы, оның ақыл-ойы,
санасындағы белгілі прагматикалық мақсатты нәтижелі ұйымдастыра білуіне
тікелей байланысты, - деп жазды (22(.
Сонымен, прагматика саласы мына мәселелерді қарастырады:
а) сөйлеушінің қалай сөйлесетіндігі және не айтатындығының қатынасы:
шынайылық, әділдік, шамамен айтушылық, оның шынайылығы және шынайы
еместігі, әлеуметтік ортаға және тыңдаушының әлеуметтік дәрежесіне
бейімдігі; ә) тыңдаушының сөйлеуімен интерпретация – шынайы, объективті,
шынайырақ немесе жалған. Мұның барлығы да, өзінің түрлі құрамына қарай
белгілі бір байланыстырғыш бүтіндік құрайды, мұны біз субъект факторы деп
есептейміз. Шынында да сөйлеуші жазушыға ұқсап, өзіндік дербес танымын
аяқталған тұтастық ретінде көреді, оның оқиғаларының басталуын да,
аяқталуын да біледі және ол туралы айтуға мүмкіндік алады.
1.2 Теледидардың пайда болу тарихы
Әрбір ғасырдың өзіндік ірі жетістігі болады. Сондай ірі жетістіктің
бірі, ХХ ғасырдың ең үлкен жаңалығы - теледидар. Халық арасына сиқырлы
қорапша, көгілдір қорапша, көгілдір экран деген атпен тараған
теледидар бірнеше даму кезеңдерін басынан өткерді.
Теледидар дегеніміз - әрбір адам үшін бүкіл ғаламшарымызда болып жатқан
ең елеулі оқиға, ел құлағын елең еткізетіндей ерекше маңызы бар
жаңалықтарды жеткізетін, адамзаттың тарихи-қоғамдық тәжірибесін кеңінен
тарататын аса пәрменді насихат құралы, өнер мен әдебиеттің небір үздік
үлгілерін қалың көпшіліктің игілігіне айналдыратын, қажетіне асыратын
дәнекер.
Көгілдір экран жөнінде тележурналистика саласын зерттеуші ғалым
С. Масғұтов былай деп жазған: Телевизия арқылы асқар биік шыңдардың ақ
қар, көк мұзын, Ай мен алыс планеталардың бедер-бейнесін,
микроорганизмдердің тіршілік тынысын – бәрі-бәрін көруге болады. Ол үшін
атқа мініп, алыс сапарға аттанып, айшылық жол жүрудің қажеті жоқ. Небір
кереметтің бәрі өз-өзінен алдыңа келіп, алақаныңа қонғандай болып жатады.
Көгілдір экранның сиқырлы сыры осындай. Оның өсу, даму қарқыны да өзгелерге
ұқсамайды.
Алуан түрлі телевизор программаларын алақанға сыйып кететіндей
микроқоймаларға сақтау, лазер сәулелерін кеңінен қолдану, жүздеген миллион
шақырым планетааралық қашықтықтарға телевизия хабарларын жеткізу – қазіргі
заманғы телевизияның алдында тұрған аса маңызды міндеттер. Мұндай
проблемаларды тізе берсек, тіпті көп әрі бірінен бірі өтетін күрделі де
ғажайып. Олардың кейбіреуі тіпті шындық түгіл, қиялдың ауқымына сыюы да
қиын сияқты. Алайда осыдан жүз жыл бұрын адамзаттың ең ұлы қиялшылдарының
бірі Жюль Верн ХХ ғасырда телевизия өмірге келеді дегенге де сенген жоқ
емес пе еді!.. (23, 130 б.(.
Теледидардың заттардың суреті мен адам бейнесін алысқа жеткізу жолындағы
алғашқы тәжірибе жұмыстарынан, жиырмасыншы ғасырдың керемет жаңалығы
атануына, өмірден өз орнын алуы бірнеше кезеңдерді басынан өткерді. Ең
алдымен өмірімізде революция жасаған – электр, одан соң телеграфтың пайда
болуы. Содан көп ұзамай-ақ алыс қашықтыққа хабар жеткізу мүмкіндігі туды.
Араға біраз уақыт салып адам мен адам көз көрмейтін жерде тұрып, ауызба-
ауыз сөйлесе алатын деңгейге жетті. Алайда телеграф және телефон байланысы
үшін қымбат сымдар, кабель жүйесі қажет болды.
Орыс ғалымы А. Попов ХІХ ғасырдың аяғында жердің бір нүктесінен екінші
нүктесіне ешбір сымсыз-ақ хабар жеткізуге болатынын іс жүзінде дәлелдеп
берді. Француз инженерлері ағайынды Люмьерлер суретке жан бітіріп,
адамның қимылын өмірдің өзіндегідей етіп, экранда көрсете бастады. Ғылым
саласында электр туралы ілім ілгері дамып, телеграф, телефон, сымсыз
байланыс жүйесі жетілген сайын, ғалымдар электрдің көмегімен суретті алыс
қашықтыққа жеткізуді көздеп, ізденіс жұмыстарын жүргізе бастады.
ХІХ ғасырдағы орыс және шет ел ғалымдарының физика саласындағы табыстары
теледидар жөніндегі табыстарға негіз болды. Мәскеу мемлекеттік
университетінің профессоры А.Т. Столетов 1888-1890 жылдары ашқан сыртқы
эффект құбылысы мен А.С. Поповтың радионы ойлап табуына сүйене отырып, 1907
жылы Санкт-Петербург университетінің профессоры Б.Л. Розинг суретті алыс
қашықтыққа жеткізу үшін электрондық сәулелі түтікшені қолдануды ұсынды.
1911 жылдың 9 мамырында орыс ғалымы өз ұсынысын іс жүзіне асырып,
электрондық сәулелі түтікшенің экранында дүние жүзіндегі тұңғыш
телевизиялық бейне тор суретін көрсетті.
1921 жылдың күзінде Мәскеу қаласында өткен бүкілодақтық электротехникалық
съезде Нижний Новгород радиозертханасының жетекшісі профессоры М.А.
Бончоруевичтің Радиотелескопия деген тақырыптағы баяндамасы талқыланды.
Бұл кезде профессор А.А. Чернышев пен Б.Л. Розинг те зерттеу жұмыстарын
жалғастырып жатқан еді. 1926 жылы Б.Л. Розинг Алысқа хабар беру
саласындағы ең жаңа жетістіктер деген мақала жариялады. Бұл мақалада кеңес
ғалымдары тапқан теледидарлық хабарлар беру және қабылдау құралдары
конструкциясының техникалық қағидалары ғана негізделіп қоймай, жалпы
теледидар саласының даму барысы, болашағы туралы да жан-жақты айтылды. 1931
жылы кеңес ғалымы С.И. Катаев бір кезде Л. Розинг ұсынған әдістің негізінде
өндіріске жарамды электрондық сәулелі түтікше - иконоскопты құрастырып
шығарды. Арада екі ай өткен соң американдық инженер В.К. Зворыкин де тап
осындай түтікше жасады. 1931 жылдың 29 сәуірінде жылжымалы суретті алыс
қашықтыққа беру жолындағы тәжірибе жұмысы ойдағыдай өтті де, тәжірибе
кезінде атақты өнер шеберлері мен еліміздің белгілі адамдарының портреттері
көрсетілді.
Бір жыл өткен соң, яғни 1932 жылдың 15 тамызында эфирге жылжымалы
суреттер, телекино көрсетіле бастады. Ал 1934 жылдың 15 қарашасында алысқа
көрсетілетін жанды суреттерге тіл бітті. Сурет пен дыбыс қатар берілген
бұл тұңғыш хабар 25 минутқа созылған еді. Алдымен орыстың көрнекті
актерларының бірі И.М. Москвин А.П. Чеховтың Қаскүнем әңгімесін оқып,
содан кейін ән айтылып бір балет нөмірі көрсетілген екен. Көгілдір экран
алдында алғаш сөйлегендердің қатарында М.И. Калинин, В.П. Чкалов және
басқалар болды. Кеңестік теледидардың сол алғашқы тәжірибе ретіндегі
бағдарламаларының өзі саяси-қоғамдық тақырыптарға арналған хабарлар мен
әдебиет және өнер туындыларынан құрастырылды.
1933 жылы АҚШ-та инженер В.К. Зворыкин электрондық сәулелі телевизия
жасау жолында өзі жүргізген жұмыстардың нәтижесін жариялап, иконоскоп пен
кинескопты суреттеп жазды. Ал бұл кезде кеңес үкіметінде бүкілодақтық
электроника институтының зертханасында электронды сәулелі теледидар жасалып
та қойған еді. 1935 жылдың тамыз айында Кеңес Одағына қонаққа келген жазушы
Анри Барбюс Мәскеу қаласының Никольский көшесінде орналасқан студияға
келді. Атақты жазушы құрметті меймандар кітабына былай деп жазды: Мен
кеңестік техниканың осы бір мүлдем ғажайып салада – теледидарда қол жеткен
табыстарына қатты қызықтым. Мен өзімді үлкен істің жол басында әрі ең биік
белесінде тұрғандай сезіндім. Бұл мені қатты қуантты.
1936 жылдың соңына қарай Мәскеу теледидар орталығының құрылысы қолға
алынды. Бұл теледидар орталығы 1938 жылы іске қосылып, 1939 жылдан бастап
хабарлар беруге кірісті. 1941 жылы Ұлы Отан соғысының басталуы теледидардың
одан әрі дамуына бөгет болды. 1945 жылдың 7 мамырында Мәскеу теледидар
орталығы Еуропа көлемінде алғашқылардың бірі болып, теледидарлық
бағдарламалар көрсетуін қайта жалғастырды. Ал 1951 жылы арнаулы қаулы
бойынша орталық теледидар құрылып, теледидар хабарларын жүйелі түрде бере
бастады.
Қазақ теледидары кеңестік жүйенің қосымша бөлігі ғана еді. Қазақстанның
теледидарлық таратылым орталығы сол кездегі астана - Алматы қаласына
салынды (24, 513-514(. 1958 жылы ашылған қазақ теледидары бастапқы
бағдарламаларын тек ақ-қара түсті экраннан ғана көрсетті, ал 1981 жылдан
бастап бұл қаланың тұрғындары түрлі-түсті бейнедегі телебағдарламаларды 4
мемлекеттік телеарнадан көре алатын болды (оның екеуі - орталық, яғни
Мәскеу телеарналары, үшіншісі – қазақ, төртіншісі – қырғыз телеарнасы).
Ал еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін мемлекеттік теледидармен қатар
теледидарлық шығармашылықтың жаңа формалары да пайда болды. Алматы
қаласында ең алғаш рет 1993 жылы негізі қаланған коммерциялық арналар
(мысалы, КТК, АТВ, ТВМ) көрермендерді американдық кинофильмдер, батыс
музыкаларын трансляциялап көрсетуімен қызықтырды, өйткені бұрынғы теледидар
арналарында тек қана кеңестік кинофильмдер көрсетілуші еді. Жекеше
арналардың бағдарламалары әуел бастан-ақ ойын-сауықтық тиімділікті
арттыруға бағыт алған еді. Тек бірнеше айлар өткеннен кейін ғана КТК
арнасында жаңалықтар және ақпараттық сипаттағы бірнеше бағдарламалар
көрермен назарына ұсынылды. Қазақ теледидары, сонымен қатар оның тілі
күннен күнге даму, жаңару үстінде. 1958 жылы негізі қаланған қазақ
теледидарына үстіміздегі жылы 40 жыл толады. Осыған орай теледидар тілі,
оның тарихы тың зерттеулерді қажет етеді.
1.3 БАҚ тілінің зерттелуі
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында
бұқаралық ақпарат құралдарының рөлі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-
әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату
қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының
арасында теледидардың қызметі қоғам үшін өлшеусіз. Теледидар арқылы
берілетін бағдарламалар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса
отырып, мыңдаған көрермендермен тікелей жүздесіп, оның рухани ой-санасына
қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Тележурналистер теледидар хабарлары
арқылы өмірдегі құбылыстарға баға береді, оларға талдау жасайды,
кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал жасайды.
Осыған орай, бұқаралық ақпарат құралдарының күн өткен сайын халықтың,
мемлекеттің саяси-қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады.
Халықтың күнделікті өмірімен етене араласатын теледидарды көрермендерді
ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші негізгі фактор деп айтуымызға болады.
Сондықтан да уақытпен бірге өзгеру, жаңарулар үстіндегі теледидардың
атқаратын қызметі мен қағидаларына, хабарлардың түрі мен көлеміне, жанр
түрлеріне қатысты талапқа сай ұстанымдар қажет. Белгілі бір мемлекетте
теледидар сол елде өмір сүретін халқына нақты, терең зерттеліп талданған
ақпараттарды беріп, өз көзқарастарын жеткізуі тиіс. Бұл жөнінде
президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев: Бізде телевизия мен радио
қазіргі техникалық дәрежеге ие болып, тез дамып келеді. Олар информацияның
біздің адамгершілік байлықтарымыз бен мәдениетімізді насихаттау мен
арттырудың әмбебап құралы ретінде өмірге берік енеді. Теледидар –
құрылымдық-функционалдық аспект. ХХ ғасыр – автомобиль, компьютер, атом
ядросының азайтылған, космостық кеңістіктің игерілген ғасыры. Шындығында,
жоғарыда аталған ғылыми-техникалық революцияның көптеген жетістігінің бірде-
бірі бүкіл адамзат тұрмысының ұғымына тез сіңген жоқ. Оның түбегейлі
дамуына да әсер еткен жоқ. Ал теледидар көрсетілімі, яғни көпшілікке
арналған бұл жаңалық бірден адамзатты баурап алды. Мұнда жақсылық жағына
қарай өзгеріс жасалғаны анық байқалып тұр, - деп жазды [25].
Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз – ғылым мен техниканың дамып
жетілген кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бұқаралық ақпараттарды тарату
құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кездегі бұқаралық
ақпарат құралдары оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын
(аудиалды – радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудио-визуалды –
теледидар) болып үшке бөлінеді. Электронды БАҚ-тың бүгінгі күні ана
тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді
бұқаралық насихат құралдары – радио, теледидар, газет болса, осылардың
бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса
айтып кетуімізге болады. БАҚ-тың ішінде қоғам өміріне алғаш енген насихат
құралы – мерзімді басылым. Бұл құбылыс қоғамдағы ғылыми-техникалық
революцияның даму тарихына тәуелді, өйткені қоғам өмірінде алғаш насихат
құралдарының қарапайым түрлері пайда болса, біртіндеп олар күрделеніп,
ақпарат таратудың электронды түрлері – радио мен теледидар пайда болды.
Осының ішінде радио мен теледидар тілі зерттелу жағынан кенже қалып келеді.
Қазақ тілінде теледидар тілін арнайы зерттеп жазылған лингвистикалық
зерттеу болмағанымен, қазақ тілін зерттеуші ғалымдардың телебағдарламаларға
байланысты біраз мәселелер қозғайтын мақалаларын баспасөз беттерінен
кездестіріп келеміз. Бұқаралық ақпарат құралдарының ішіндегі теледидар
хабарларының тілі жөніндегі мақалалардың басым көпшілігі 90-шы жылдардың
екінші жартысынан бері қарай көбейіп келеді. Мұның бірінші себебі қарапайым
халық өміріне электронды ақпарат құралдарының жақын енуі дәл осы кезбен
тұспа-тұс келеді. Екіншіден, ХХ ғасырдың 90-шы жылдарынан кейінгі еліміздің
егеменді мемлекет болуымен байланысты. Ұлттық тіліміздің мемлекеттік
мәртебе алуы да осы мәселенің басты себебіне айналды. Яғни жас
мемлекетімізге ұлттық таным, ұлттық көзқарас қалыптастыру үшін төл
тілімізде мемлекет саясатын дұрыс бағытқа бұратын ұлттық арналар қажет
болды. Ал бұл қоғамда аса маңызды қатынас құралы тіл арқылы, тілдің халықты
ақпаратпен қамтамасыз ететін БАҚ-тағы ең пәрменді ақпарат құралы –
теледидар арқылы жүзеге асатын еді.
Теледидар тілінің зерттелу тарихын қарастыру барысында алдымен мерзімді
басылым тілінің зерттелуіне тоқталған жөн. Себебі бұл – ақпарат тарату
құралдарының алғашқы түрі. Демек, ақпарат таратудың кейінгі құралдары радио
мен теледидар тіліндегі ерекшеліктер, сөз қолданыстар осы мерзімді
басылымның тіліне негізделіп жасалып отырады. Бірақ бұл жерде біз мерзімді
басылым мен электронды ақпарат құралдарының тілі бірыңғай деген ойдан
аулақпыз. Олардың қолданыс мүмкіншілігінен, уақытқа тәуелділігінен тілді
қолдану ерекшелігі туындап отырады. Мәселен, баспасөз бетінде белгілі бір
оқиғаға байланысты нақты мақала берілсе, теледидар мен радиода айтылатын ол
мәселеге берілетін жаңалықтың белгілі бір бөлшегі ғана болуы мүмкін.
Сондықтан ол газет бетіндегі мақаладай жан-жақты тиянақтап айтыла алмай
ақпарат ретінде ғана беріліп өтуі мүмкін. Мерзімді басылым тілін зерттеуге
арналған еңбектерге тоқталатын болсақ, лингвист ғалымдар арасында қазақ
баспасөзінің тілін алғаш зерттеп еңбек жазған Н. Қарашева болды [26].
Ғалымның ғылыми еңбегінде Айқап журналы тілінің грамматикалық
ерекшелігіне талдау жасалады. Баспасөз тілін зерттеуге арналған
Б. Әбілқасымовтың еңбегі - газет тілінің фонетикалық-
орфографиялық жүйесі және грамматикалық ерекшелігі барынша жан-жақты
қамтылып, талданған еңбек [27]. Енді бір мерзімді басылым тілін зерттеуге
арналған ғылыми сүбелі еңбек С. Исаевтың ХХ ғасырдың 20-шы жылдарындағы
мерзімді баспасөз тіліне тән грамматикалық құрылымдарды жанрлық-
стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты талдаған әрі тіл мәдениеті
мәселелері қамтылған еңбегі [28]. Сондай-ақ А. Алдашеваның Қазақ
лексикасындағы жаңа қолданыстар (1991) атты кандидаттық диссертациясында
1970-1990 жылдар аралығындағы мерзімді басылымдар тіліндегі жаңа
қолданыстар жүйеленген [29]. Бұдан кейінгі газет тіліндегі жаңа
қолданыстарды талдауға арналған зерттеу ретінде зерттеуші Қ. Қадырқұловтың
еңбегін айта аламыз [30].
Жекелеген газеттер бойынша Қазақ газетіндегі қоғамдық-саяси лексиканы
жүйелеген Б. Момынованың [31] және әдеби тілдің стильдік тармағын арнайы
қарастырған О. Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты
кандидаттық диссертациясы [32], газет мәтіндеріне тілдік талдау жасаған Р.
Сыздық, Б. Шалабаевтың Көркем тексті лингвистикалық талдау еңбегі [33]
зерттеулер қатарын толықтыра түседі. Б. Момынованың Газет лексикасы
(жүйесі мен құрылымы) монографиясы [34] қазақ газеттерінің құрылымы мен
жүйесін лингвопрагматикалық аспектіде жаңаша қарастыруға арналған еңбек
екенін айта кеткеніміз жөн.
Орыс тіл білімінде газет тілі туралы К.И. Былинский, В.Г. Костомаров,
И.П. Лысакова, Г.Я. Солганик, т.б. ғалымдардың еңбектерін
атауға болады. Телехабарларда тілдік қолдануға байланысты мәселелер тілші
ғалымдардың назарынан тыс қалып қойған жоқ. Өзімізге белгілі, қазіргі таңда
әрбір отбасында теледидар бар. Кез келген отбасы мүшесі арнайы газет
жаздырып оқымағанымен, міндетті түрде теледидар көреді деп айта аламыз. Сол
себептен халық өміріндегі күнделікті қажетті ақпарат көзі болып отырған
теледидардың халық тілінің тағдырымен байланысы мол, яки қоғамдағы тіл
ахуалы телекөрсетілімдермен тығыз байланысты болғандықтан, тіл жанашырларын
теледидар табиғаты алаңдатпай қоймайды. Баспа беттеріндегі теледидар
хабарлары жөніндегі жарық көріп келетін мақалалар осының айғағы. Ғылымның
қай саласын алмайық, өмір өзгеріп, уақыт өткен сайын алға жылжып, дамып
келеді. Техникалық ғылымдар қоғамдық формациямен байланыссыз дамыса,
теледидар бағдарламалары, оның қолданыс тілі мүлдем олай емес. Қоғамдық
құрылыстағы адам өміріндегі болып жатқан жаңалықтардың, өзгешеліктердің
нағыз жаршысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz