Ішкі жұқпалы емес аурулар
4.2. Ішкі жұқпалы емес аурулар
4.2.1. Жалпы алдын алу негіздері
Диспансеризация – жоғары өнімді дене бітімі мықты және зат алмасу үрдісі
жоғары сапалы мал өсіруге арналған сақтандыру және емдеу жұрыстарының
жоспарланған жүйесі. Бұл жүйе бойынша дені сау малға клиникалық-биохимиялық
зерттеулер жүргізіледі және зат алмасу үрдістері бұзылғанда емдеу жұмыстары
ұйымдыстырылады.
Диспансеризацияны өткізу мақсаты – малдың денсаулығын сақтау, өнімділігін
жоғарылату және жоғары өнімді табындар (стада) құрау.
Диспансеризация негізгі және кезекті болып екі түрге бөлінеді.
Негізгі диспансенизацияны жылына бір рет қаңтар–ақпан айларында, ал
кезекті диспансеризацияны квартал сайын өткізеді.
Диспансернизация өткізу мерзімін ветеринар мамандар өндіріс қажеттілігіне
байланысты жоспарлайды.
Негізгі диспансеризацияға енетін шаралар:
а) мал шаруашылығы және малдәрігерлік көрсеткіштердің анализі;
б) барлық сиырлар мен тайшаларға дәрігерлік бақылау өткізу;
в) бақылау топтарындағы малдарды клиникалық зерттеу;
г) бақылау топтарындағы малдардың қанын, зәрін, сүтін зерттеу;
д) рациондар мен малды азықтандыру жағдайының зоотехникалық анализі;
е) мәліметтер анализін өткізу, қортындысын шығару және
ұсыныстар жасау;
ж) емдеу және алдын алу шаралары.
Кезекті диспансеризация өткізгенде жүргізілетін шаралар:
а) барлық сиырлар мен тайшаларға дәрігерлік бақылау өткізу;
б) анализға қан алған малдардың клиникалық зерттелуі;
в) бақылау топтарындағы малдардың қанын, зәрін, сүтін немесе
тек зәрі мен сүтін зерттеу;
г) рациондар мен малды асыру жағдайының зоотехникалық анализі;
д) мәліметтер анализін өткізу, қорытындысын шығару және
ұсыныстар жасау;
е) емдеу және алдын алу шаралары.
Шаруашылық мал дәрігері малдың тұқымына, өнімділігіне және азықтандыру
мен бағу жағдайына байланысты бақылау фермаларын, қораларын белгілейді.
Бақылау топтары:
а) алғашқы үш ай сауылатын сиырлар;
б) 6–7 ай сауылған сиырлар;
в) буаз суалған сиырлар;
г) бұзаулауға 2-3 ай қалған тайыншалар.
Осындай іріктеулер жүргізу малдардың клиникалық-биохимиялық статусының
тек азықтандыру мен бағуға ғана байланысты болмай, буаздық мерзімі мен
сауылу стадиясына да байланысты болатынын көрсетеді.
Ірі фермалар мен кешендерде толық клиникалық тексеру жүргізіледі, сонымен
бірге бақылаудағы сиырлар мен тайыншалардың 15–20%-ының зәрін тексереді, 5%-
ының қанын зерттейді, ал сүтін зәрде кетон денелерінің жоғары
концентрациясы байқалса ғана зерттейді.
Мал топтарының басқа түрлері мен жасына байланысты диспансеризация
ерекшеліктері.
Тұқымдық өгіздердің диспансеризациясын өткізгенде малдардың толық
клиникалық зерттеуін жүргізеді, осыған байланысты олардың аяқтарына,
тұяқтың алдыңғы жағының еңкею бұрышына, формасына, тұяқ қабырғасына және
астына назарын аударады, қосымша малды жүргізіп бақылайды.
Ұма, үрпек, тері жәнке, шырышты қабықтар пальпациясы мен тексеруін
өткізеді. Үрпек сыртынан пальпациялау арқылы жыныс мүшесін зерттейді,
керекті жағдайларда өткізгішті анестезия жүргізіп, жыныс мүшесін сыртқы
шығарып көреді. 7–10 бас есейген және жас өгіздердің қаны мен зәрін
зерттейді.
Бордақылау кешендерінде ірі қараның диспансеризациясын өткізгенде бақылау
топтарына 3,6-11, және 11–16 айлық жас малдар кіреді. Әр топтардағы барлық
малдарды тексеріп, 15–20 малдың толық клиникалық зерттеуін жүргізеді, қан
мен зәрді 10–15 өгізден алады.
Шошқалар асырайтын шаруашылықтарда тексеру өткізгенде мегежіндерді келесі
топтарға бөледі: 1-топ – буаз болу мерзімінің бірінші жартысындағы
мегежіндер; 2-топ – буаз болу мерзімінің екінші жартысындағы мегежіндер; 3-
топ – емілетін мегежіндер; 4-топ – тұқымдық қабандар.
Шошқа асырау көрсеткіштеріне сараптау жүргізгенде бір шошқадан туылған
торайлардың орташа санын, жыл ішінде бір шошқадан туылған торайлар санын,
олардың орташа салмағын және басқа көрсеткіштерін есепке алады. Шошқаларға
жем беру анализін өткізгенде олардың амин қышқылдары және метионин мен
мезин, витаминдермен қамтамасыз етілуіне ерекше мән береді.
Бақылау сұрақтары.
1. Диспансеризация жүргізудің мақсаты мен маңызы неде?
2. Шаруашылықтың түрлеріне байлынысты диспансеризацияны жүргізудің үлгілері
қандай?
3. Диспансеризация қандай сатылардаң тұрады?
4. Диспансеризация кезінде шешілетін негізгі мәселелер қандай?
5. Бақылау тобы дегеніміз не және олар қалай жүргізеді?
6. Малшаруашылығының жалпы анализін қалай жүргізеді?
7. Табындағы малдардың клиникалық статысын қалай анықтайды?
8. Лабораторияда қандай құжаттарды зерттеу керек және олардың қандай
көрсеткіштеріне
көңіл аударады?
9. Диспансеризацияның нәтижесіне қорытынды жасағанда қандай көрсеткіштерге
сүйенеді?
10. Шаруашылыққа ұсыныс жасаудың негізіне не алынады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
4.2.2. Жалпы емдер негіздері. Малдәрігерлік емдеу құралдары: механикалық,
физикалық және биологиялық
Малдәрігерлік емдеудің механикалық және физикалық құралдарына: массаж,
суық және жылу, моцион, ультракүлгін сәулелер, гальванизация, электрофорез,
индуктотерапия, ультра жоғары жиілік терапия, бұдан басқа халық емдері:
күйдіру, инемен емдеу, электропунктура жатады.
Химиялық және биологиялық әсерлі құралдарға дәрі-дәрмектер, әсіресе
микробиологиялық екшелеу негізінде алынған дәрілер, витаминдер, ферменттер,
гормональдық заттар, поли- және гамма- глобулиндер, простогландиндер,
интерферондар және т.б.
Малдәрігерлік емдеу тәсілдері:
1. этиотроптық (себепті);
2. патогенетикалық (дамуына байланысты);
3. нерв-трофикалық функцияларды басқарушы;
4. орынбасушы (толықтырушы);
5. симптоматикалық (сыртқы белгілеріне қарай).
Этиотроптық емдеу (себепті) тәсілі негізінде аурудың басқа себебін жоюға,
яғни инфекциялық ауру қоздырғыштарын, шартты патогендік, іріңді т. б.
патогендік микрофлораларды жоюға организмдегі уларды бейтарапсыздандыруға
бағытталады. Этиотроптық терапияға ерекшелінген (спецификалық)
гипериммундық сары сулар, бактериофагтар, сульфаниламидтық препараттар,
антигельминттер және т.б.
Патогенетикалық терапия (дамуына байланысты емдеу) организмде
патологиялық үрдісті жоюға қорғаныш күштерін жоғарылатып жинақтау арқылы
бағытталады. Бұл емдеу түріне: табиғи және жасанды сәулелер, сулы
процедуралар (емдік әдістер), жылыту, қыздыру (компрестер, түршіктіргіш
заттар, горчичниктер, шыны ыдыстар, массаж – ысқылау, электропунктура),
дәрі-дәрмектер, бұдан басқа кейбір емдік әсерлер жинағының тәсілдері (таз
қарынмен асқазанды жуу, клизмалар, таз қарынды тесу, катетер енгізу, қан
жіберу) енеді.
Патогенетикалық терапияның ішінде ерекше орын алатын түрі – үдеткіш
терапия. Үдеткіш терапия негізінде организмге стерильденген (тазартылған)
түрде парентеральдық (ауыздан бергенен басқа) тәсілмен енгізілген заттарға
бағытталған серотерапия (сары сумен емдеу), гемотерапия (қанмен емдеу),
цитотоксинотерапия (жасушадағы уға қарсы емдеу), ұлпалық терапия, поли-
және гамма-глобулиндер көмегімен емдеу жатыр.
Нерв–трофикалық кызметті реттегіш терапия артықшылығымен орталық нерв
жүйесіне әсерін тигізетін және вегетативтік нерв жүйесіне әсерін тигізетін
болып шартты түрде 2-ге бөлінеді.
Бірінші түрге жататын заттарға: ұйқы жүйесіне, нейропледикалық және
седативтік (аминазин, стресснил, пропазин) дәрілер кірсе, екінші түріне
новокаиндық блокадалар, яғни новокаиндық жансыздандыру жатады. Бұл аталған
соңғы әсердің негізі – ауруға шалдыққан мүшеден бағытталған қоздыру және
ауру импульстарын орталық нерв жүйесіне (бас миға) өткізбеу.
Орынбасушы (толықтырушы) терапия әдісі организмдегі жетіспейтін құрамдас
заттарды (ингредиенттер) толықтыру арқылы мүшелердің жұмыс жүйесін тәртіпке
келтіруге бағытталады. Аталған тәсілді организмде витаминдердің
(витаминотерапия), гормондардың (гормонотерапия), ауыстырылмайтын амин
қышқылдарының (аминотерапия), ферменттердің (ферменттік терапия),
минералдық заттардың жетіспеушілігі туғанда, сонымен қатар организм көп
мөлшерде қан жоғалтқанда, судан арылғанында да қолданады.
Симптоматикалық (сыртқы белгісі бойынша қолданылатын) терапия аурудың
негізгі сыртқы белгісін (жөтел, іш өту және т.б.) жоюға бағытталады.
Диетотерапия – ағзаолептикалық және зертханалық дәрежде ақуыз, көміртегі,
витамин және минералдық заттармен толықтырылған жоғары сапалы жем-шөпті
қолдану.
4.2.3. Табиғи күштер мен аурулардан сақтандыру және емдеу
Физиотерапия (physicus – табиғи, therapia – емдеу) – табиғи факторларды
малды емдеуге пайдалану.
Жарықпен емдеу (фототерапия) – малдың организміне жарықтың энергиясымен
(көрінетін жарық) әсер ететін ем әдісі. Жарық – өте күшті белгі беретін
қоздырғыш. Жарық сәулелері көздердің тор қабықтары арқылы интерорецепторлар
байланыстарының жәрдемімен ми қабына үздіксіз әсер етіп, сол арқылы
ағзалардың қызметтеріне рефлекторлы түрде ықпалын тигізеді және белгілі бір
мөлшерде зат алмасу үрдісін арттырып не төмендетіп тұрады. Жарық организмге
терінің, кілегей қабықтарының экстерорецепторлары арқылы да биологиялық
әсерін тигізеді.
Оптикалық жарық энергиясын алу үшін қыздыру лампаларын, мысалы, көк түсті
Минин лампасын, соллюкс және жылытқыш люминисценттік лампаларын қолданады.
Жарық энергиясын тері ауырғанда (экзема), сом жаралары шыққанда,
азықтандырудың салдарынан дамитын төмен және орта дәрежеде қан азайғанда
қолданады.
Ірі малдың пневмониясын бір мезгілде соллюкс және сынап – кварц
лампаларымен ПРК–2 (ДРТ–400) қосарландырып емдегеннен болымды нәтиже
алынған.
Инфрақызыл сәулелер шығаратын генераторларды түрлі қабынуларда,
плевритте, пневмонияда, былжыр экземада, дерматиттерде және басқа да
ауруларда қолданады.
Ультракүлгін сәулелер. Биологиялық әсер етуіне байланысты ультракүлгін
сәулелерді 3 спектрге бөледі. А спектрі – толқындар ұзындығы 400-ден 320 нм-
ге дейін. В спектрі – толқындар ұзындығы 320-дан 280 нм-ге дейін
ақуыздардың, көміртектердің, витаминдердің, минералды заттардың алмасуларын
қалыптастыратындай әсер етеді. С спектрі – толқындар ұзындығы 280-нен 180
нм-ге дейін, бактерияларды жойғыштық қасиеті бар. Бұл спектрмен организмге
әсер еткенде торшалардағы ақуыздар құрылысы өзгеріп, коагуляциялануы (ұюы)
және денатурациялануы (табиғатының өзгеруі) мүмкін.
Ультракүлгін радиациясының қуатты көздері ретінде қолданылатын сынапты-
кварц лампалары:
1. 1000 ВТ ПРК-7 мойынды лампа;
2. 385ВТ ПРК-2 (ДРТ-400) мойынды стационарлық және тасымалы лампасы;
3. 100 ВТ ПРК-4 тасымалы сынапты-кварц лампасы;
4. 15 және 30 ВТ (ЭУВ) эритемдік увиолды лампасы;
5. 15 және 30 ВТ (БУВ) бактерияларды жоятын увиолды лампа;
6. 350 ВТ (РВ-500) сынаптыөвольфрамды күн лампасы.
Гальвани тогымен емдеу – бұл тұрақты бағыты мен тұрақты күші бар электр
тогымен емдеу әдісі. Малдың ұлпасы арқылы гальвани тогы өткенде ол терінің
рецепторлық аппаратына электролизбен, электроосмоспен (катофорез және
анофорез) және аздаған жылумен әсер етеді. Ол зат алмасуды, жүйке
жасушаларының қайта өсіп жетілуін (регенерация) жақсартып, ауырсыну
сезімдерін төмендетеді, электрондар тұрған жерде рефлекторлы белсенді қан
кернеуін (гиперемия) туғызады. Гальвани тогы бездердің сөл бөлуін
күшейтеді, бірақ сөлдің химиялық құрамын өзгертпейді.
Гальванизацияны невриттерде, параличтерде, жұлынның жарақаттануында,
әсіресе оның түбіршегі зақымданғанда, плевра мен құрсақ қуысының жабысып
қалуында, гаймориттер мен фронтиттерде қолданады.
Электрофорез – (ионмен және гальвани тогымен емдеу) бұл дәрілік заттарды
ион түрінде жарақаттанбаған тері, кілегей қабық немесе жарақаттанған жер
арқылы гальвани тогымен енгізу әдісі.
Фарадизация. Фарадей тоғымен емдеу – бұл тербеліс жиілігі секундына 20-60
периодты, ток күші 25-50 мА, бірыңғай жатық ет талшықтарының өздеріне
немесе қозғалғыш жүйке арқылы әсер өтеді.
Фарадизацияны ЭСМ-2 және ЭСМ-3 бұлшық ет талшықтарының
электростимуляторлары арқылы өткізеді.
Фарадизация парездерді, салдануды, бұлшық еттердің атрофиясын, таз
қарынның, ішектің атониясын емдеуде тиімді. Оны іріңді-шірікті үрдістерді
емдеуге қолдануға болмайды.
Диатермия – күші 3А және кернеуі 200–250 жоғары жиілікті (секундына 0,5–2
млн периодты) электр тогының әсері арқылы ұлпаларды қыздырып емдеу.
Диатермиялық іс-әрекетті бронхиттерде, плевриттерде, тромбофлебиттерде,
асқазан-ішек ауруларында, жіті нефриттерде және невроздарда, ішкі
ағзадардың жабысып ауруында, әсіресе бүйрек тұсында, жиектегі жүйке жүйесі
зақымдағанда екі күнде бір рет жүргізеді.
Микротолқынмен (АЖТ) емдеу – ұзындығы 1 мм-ден 1 м-ге дейін аса жоғары
жиілікті (300 мың МГЦ) электромагниттік тербелістерге негізделген табиғи
емдік әдіс.
Аса жоғары жиілікті электромагнит өрісі (регионарлық) қан-лимфа
айналымын, ұлпалардың қоректенуін қуаттандырады, олардың қабынуға қарсы
әсерін, сенсибилизациялық жағдайдан босануын және ауырсынуын жоғалтуға
әсерін тигізеді.
Клиникалық тәжірибеде “Луч - 58” тұрақты және жылжымалы “Луч - 2”
аппараттары қолданылады.
Ультрақысқа толқынмен (ультражоғары жиілікті – УЖЖ) емдеу – ультражоғары
жиілікті электромагнит өрісінің (жиілік ауытқуы 30-дан 300 мГц-қа дейін,
толқынының ұзындығы 1 м-ден 10 м-ге дейін) электродтар аралығына орналасқан
кеңістіктегі ауру мал ұлпасына әсер етуі арқылы емдеу.
УЖЖ емдеу өкпенің крупозды қабынуында, тырыспалы шаншуда, парездер мен
салдануда, жіті және жартылай жіті асептикалық гаймориттерде қолданылады,
ал іріңді септикалық үрдістерде бұл емді қолдануға болмайды.
Ультрадыбыспен емдеу – жиілігі 20 мыңнан 1 млрд Гц-қа дейін және одан да
жоғары тербелістегі ультрадыбысты қолдану арқылы жүргізілетін емдеудің
табиғи емдік әдісі. Бұл тербелістерді адамның құлағы қабылдамағандықтан,
оны естілмейтін дыбыстарға жатқызады.
Ультрадыбыс невриттерді, невралгияны, өкпе ауруларын, фурункулезді т.б.
емдеу үшін қолданылады.
Жылуды емдік-сақтандыру жүйесінде қолдану. Малдың асқазаны мен таз
қарынын жуу – олар азықтармен толып кеткенде, атония мен улануда
қолданылатын пайдалы іс-әрекетті ем. Азықтық заттарды механикалық жолмен
шығарудан басқа асқазанның рецептивтік өрісін ыстықпен тітіркендіреді, ағза
нәрсізденгенде судың мөлшерін толықтырады.
Жылқының асқазанын суық немесе жылы сумен резеңкеден жасалған трубкамен,
воронка арқылы және шприцпен жуады.
Күйіс қайтаратын малдың таз қарнын үлкен және кіші диаметрлі зондпен
жуады. Резеңкеден жасалған жуан зондтың ұзындығы 2,5 м және ішкі қуысының
диаметрі 40 мм, оның төменгі (қарын жағындағы) ұшында екі сопақша тесігі
болады. Таз қарынды алдымен 1–2 шелек жылы (400С) 1%-дық орташа тұздар
ерітіндісімен немесе сумен жуады. Бірнеше минут өткен соң ерітіндіні қарын
жынымен қоса зонд арқылы сыртқа шығарып тастап, қайтадан 3–4 шелек жылылығы
100С сол ерітіндіні құяды. Сонан соң таз қарынды уқалайды, сол кезде
қарыннан жағымсыз иісі бар жын қатты ағады. Күйіс қайтаратын малдың таз
қарнын атонияда және улануда жуады.
Шошқаның асқазанын кез келген жағдайда жууға болады.
Мұндай іс-әрекеттер үшін зонд және темірден жасалған Х әрпіне ұқсас
ортасында қуысы бар зевник қажет. Зонд орнына резеңкеден жасалған диаметрі
өңеш қуысына тең келетін түтікті пайдаланады. Зондтың орташа ұзындығы 100
см, ішкі қуысының диаметрі 1,5 см, қабаттың қалыңдығы 2 мм және жанында 2-3
тесігі болады. Ірі шошқаларды бекітіп ұстау үшін жоғарғы жақ сүйекке
жуасытушы ілгек салады. Шошқаны оң жақ бүйіріне жатқызып, зевникті аузына
салып бекітіп ұстап, зондты зевниктің тесігінен өткізген соң, сұқ саусақ
арқылы түтікті қатты таңдай арқылы әрі қарй өңешке бағыттайды. Зондты
өткізген мезгілде түтік кеңірдекке немесе жұтқыншаққа оралып қалмауын
қадағалаған жөн. Зондты шамадан тыс толып кеткен асқазанға салған кезде
онан сұйық жын сыртқа қарай қатты аға бастайды.
Клизмалар (клистир) немесе әр түрлі сұйықтарды анальды тесік арқылы тоқ
ішекке құйғанда, ол жергілікті механикалық әсер етуден бөлек асқазан-
ішектен басқа да бөлімдердің қимылына және сөл бөлу қызметіне рефлекторлы
түрде әсер етеді (С.С. Полтырев бойынша висцеро-висцеральды рефлекс).
Су тоқ ішектегі нәжісті сұйылтады. Суық клизма ішек бұлшық еттерін
жиырылтады, ал жылы оларды босаңсытады және артерия қанын келтіреді.
Майер (металдан жасалған), Целищев және Меликсетян (резинадан жасалған)
дармтампонаторлар (ішек тампонаторлары) арқылы жылқыларға 20 л, ал әдеттегі
түтіктерден 5–10 л-ге дейін, майда малдарға 0,3-тен 2 л-ге дейін
(дармтампонаторсыз) су құяды. Клизмалар үшін судың температурасы 20-дан
400С-қа дейін болуы мүмкін.
Клизмалар тазалаушы, жылу реттеуші, дәрі-дәрмекті, қоректендіруші
клизмалар және микроклизмалар болып бөлінеді.
Балшықтарды емге қолдану. Пелоидтер (грекше рelos – лай, балшық) – бұл
күрделі биологиялық және геологиялық үрдістер әсерінен пайда болған табиғи
заттар. Емдеу мақсаты үшін ванна және апликация түрінде қолданылады.
Балшық пен торфтың мал организміне биологиялық әсері мынадай:
а) әр түрлі температурадағы коллоидты пластикалық масса термиялық әсер
етеді;
б) балшық құрамындағы кальций, темір, алюминий және кремний қышқылы
тұздары теріге және кілегей қабықтарға тырыстырғыш әсер етеді;
в) кейбір балшықтардың радиоактивті әсері болады.
Парафинмен емдеу – организмге жылумен әсер ететін емдік әдіс. Емдеу
мақсаты үшін балқу температурасы 40–480С жылдам балқитын және сирек баяу
балқитын 52–56қС температурадағы парафин қолданады. Бұл әдістің тиімділігі
– 800С дейін қыздырылған парафин денені күйдірмейді, ол төменгі жылу
өткізгіштікке ие. Оның бірінші қабаты 60–700С температурадағы терімен
жанасып, оған белгілі бір жылу мөлшерін береді және өзі жұқа қабыршаққа
айналып, жабылған жерін әрі қарай артық қызып кетуден сақтайды. Парафин
ұзақ уақыт қалыпты температураны ұстағандықтан, ұлпалардың қоректенуіне
қолайлы жағдай туады.
Парафиннің басқа бір әсері – компрессиялық. Оның суып, қатаюына
байланысты дененің жабылған жері бірқалыпты және күшті қысым көреді. Тері
парафиннен былғанбайды: тері мен оның аралығындағы кеңістікте лимфа
айналымын жақсартатын тер бөлінеді.
Уқалау (массаж) – өте кең түрде тараған емдік іс-әрекет. Оның әсерінен
лимфа қозғалысы едәуір жылдамдайды, ұлпалардың қоректенуі мен қан айналымы
және де жүйке жүйелерінің ет талшықтарының, буындардың, жүрек-қан тамырлар
жүйесінің жағдайлары жақсарады, асқазан мен ішектің сөл бөлуі, өкпеде газ
алмасу, зат алмасу мен жасушаларда осмос және диффузия үрдістері
жоғарылайды. Қалау рецепторларға әсер ететін гистаминтәріздес заттардың
пайда болуын қуаттандырады, вегетативті ораталық арқылы жоғары жүйке
жүйесіне тітіркенуді қабылдайды және оны өткізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Новокаин блокадасын ем ретінде қандай мақсатпен қолданады? Новакаинге
ұқсас
қандай дәрілерді білесіз?
2. Черкасовтың зондың қандай ауруларды емдеу үшін қолдануға болады?
Техникасын
көрсетіп, айтып беріңіз?
3. Жылқылардан асқазан сөлін алу үшін қандай зонд қолданылады? Техникасын
көрсетіңіз?
4. Шошқалардың ауруларында қандай зондтарды қолдануға болады? Техникасын
көрсетіңіз?
5. Меликсетян зондың қандай ауруларды емдеуге қолданады? Техникасын
көрсетіңіз?
6. Сумен және жылумен емдеу олардың қандай қасиеттеріне негізделген?
7. Суды емдік ретінде пайдалану әдістері қандай?
8. Жылумен емдеуді және оның әдістерін айтып беріңіздер?
9. Саз балшықпен емдеу туралы не білесіз?
10. Парафинмен және озокеритпен емдеу туралы айтып беріңіз?
11. Электр тоғымен емдеудің түрлері қандай?
12. Гальванизация дегеніміз не?
13. Электрофорез дегеніміз не?
14. Фарадизация дегеніміз не?
15. Дарсонвализация дегеніміз не?
16. Диаметрия дегеніміз не?
17. Ультражоғарғы жиілектегі тоқпен емдеу қалай жүргізіледі?
18. Жарық сәулелерінің биологиялық әсерлері қандай? (көзге көрінетін,
инфрақызыл,
ультракүлгін сәулелерінің).
19. Ультракүлігін сәулесінің досасын қалай анықтауға болады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
5. Белов А.Д, Беляков И.М, Лукьяновский. Физиотерапия и физиопрофилактика
болезней
животных. М Колос 1983 г.
4.2.4. Жүрек-қантамыр аурулар
Травматикалық перикардит – негізінен азықтардың, жайылым мен аурулардың
үшкір заттармен қоқыстануынан, малдың азықты шайнамауынан және тілдің
үстіңгі қабатында орналасқан емізіктер көмейге қарай бағытталынуынан
болады, малдың кілегей қабығының сезімталдылығы төмендейді.
Патогенезі және белгілері – травматикалық перикардиттің байқалу алдында
ретикулотеміртасушылық болады. Үшкір заттар тақия қарынның, бауыр бұлшық
еттерінің және диафрагманың жиырылуы кезінде кілегей қабығына енген
жағдайда – қабырғалы ретикулит, ал жапырақшаларға енгенде – жапырақшалы
ретикулит байқалса, тесіп өткен ретикулит (перфоративтік) қарын қабырғасы
тесілгенде болады.
Мал азықтан бас тартып, гипотония, атония, тимпания туындайды, күйіс
қайырмайды. Малдың жүрісі баяулап, арқасы дөңестейді, мойны тартылып,
аяқтарын бауыр астына басады. Шынтақ буынын кеудеден алшақ қояды. Жатарда
баяу жатып, тұрғанда жылқы сияқты алдымен кеуде жағын көтереді. Малдың
терісі және бұлшық еттері дірілдейді.
Анықтауды кешенді жинақтар арқылы жүргізеді:
а) клиникалық тексеру;
б) фармакологиялық сынақ (ауыздан NaCl тұз қышқылын, қан тамырына
чемерица тұнбасын) – қарын қозғалысын жандандыру үшін, тітіркендіру және
ауырсыну реакциясын жоғарылату үшін).
в) арнайы сынақ (диатермиалық сынақ, рентгенге түсіру, рентгенография
т.б.)
Мал жарымсыз болып табылса, етке өткізіледі.
Сақтандыру. Мал қарнына үшкір заттар азықпен түспеуін қадағалау.
Ферма маңайын, жайылымдағы темір үшкір заттарды жинау.
Эпизоотияға қарсы шараларды мерзімінде жүргізу. Жаппай түрде
сақтандыру үшін магнит сақиналарын (20х60мм, салмағы 35–40 г) қолданған
жөн.
Миокардит – жүрек етінің қабынып, жалпы организмнің жағдайының төмендеп,
қан айналысының нашарлауы.
Себептері. Миокардиттің 3 түрлі себептері бар:
1. Жұқпалы аурулар (аусыл, оба, пастереллез, т.б.).
2. Табиғи жұқпалы аллергиялық себептері (гайморит, фронтит, іріңді
эндометрит т.б.).
3. Жұқпалы – токсикалы факторлар (фузариотоксикоз, стахиоботритоксикоз).
Сонымен, миокардит негізінен екінші реттегі ауру болып табылады, ал жиі
түрде иммундық сарысу – продуцент жылқыларда болады.
Белгілері. Миокардит жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрінде мал
азықтан бас тартып, әлсізденіп, жеңіл жұмыста тахикардия байқалады.
Созылмалы түрде бауыр, бүйрек, бронхы аурулары күшейеді.
Қанда аспартатаминотрансфераза және лактатдегидрогеназа көбейеді.
Анықтау. Әсіресе аллергиялық себептерден болған миокардиттерді анықтау
қиынға түседі. Негізгі шектері болып жүрек тұсының ауырсынуы, субфебрильдік
дене қызуы, инфекциялық індеттердің пайда болуы табылады.
Миокардитті перикардиттен, миокардоздан және эндокардиттен айыру қажет.
Құрғақ перикардит көбіне перикардтың үйкелу дыбысын, ал ылғалды перикардит
толқын тәріздес дыбыс береді.
Емі. Әсерлі болу үшін төмендегі жағдайды еске алу қажет:
1. Қолданылатын ем негізгі ауруды жоюға бағытталуға тиіс.
2. Миокардқа аллергиялық әсірді тигізбеу қажет.
3. Жүрек жұмысын қалыптастыру.
Малға толығымен тыныштық беріп, жеңіл азық: жылқыға – сұлы, дерт, шөп,
ірі қараға – кебек, дерт, шөп ұнын беру қажет.
Хлорлы Na ертіндісін қолдану мөлшерін азайтқан жөн.
Миокардиофиброз – қосымша ұлпалар өсіп, миокардтың қатаюы.
Миокардиофиброз ауруында фиброздық ұлпалар жүрек еті талшықтарының арасында
өссе, миокардиосклерозда – коронарлық қан тамырлары оң бойында өседі.
Себептері. Жиі түрде миокардоз және миокардит ауруларынан кейін және
жүрек қан тамырлары ауруынан кейін, аусыл індетінен кейін екінші реттегі
болып байқалады.
Белгілері. Мал демігеді, жүрек соғуы 80–120-ға жетіп, мал аузымен дем
алады, тілін сыртқа шығарып, сілекей ағуы байқалады. Венозды қысымы 300 мм-
ге көтеріледі. Күре және тері асты тамырлары білеуленіп, кілегей қабықтары
көгереді. Мал тершең болып, жүрек тұсы ашық дыбыс береді. Жүректің бірінші
дыбысы қатаң, ұзарып немесе қосарланып, ал екінші дыбысы ашық шығады.
Анықтау. Сыртқы белгілеріне және функционалдық сынақ арқылы жүргізеді
(малдың жүрек соғуын сынық жүргізгенде дейін және кейін санайды).
Миокардиофиброзда жүрек соғуы жиілеп, орнына көп уақыт өткеннен соң келеді.
Емі. Ауыр жағдайда өт ингаляциясын (ірі малға 80–120 л, ұсаққа – 10–15 л,
минутына – 10–15 л жылдамдықпен) қолданады. Тері астына оттегі (ірі малға –
6–10 л, ұсақ малға 0,1–1 л.) егуге болады. Қан тамырына корглюкон, тері
астына – дигитазид, анонизид, ауыздан – оймақгүл тұнбасын (10–50,0) беруге
болады.
Эндокардит – жүректің ішкі қабатының қабынуы.
Топтастыруды төмендегідей жүргізеді:
1. Ағымы бойынша – жіті және созылмалы.
2. Қабынуы бойынша – язвалық және сүйелді.
3. Орналасуы бойынша – клапандық және қабырғалы.
Себептері. Көбінесе жұқпалы аурулардан кейін (аусыл, қатерлі катаралды
қызба, септикалық үрдістер – метрит, мастит, бурсит т.б.) байқалады.
Белгілері. Эндокардиалық дыбыстар (систолдық, диастолдық) клапандардың
ақаулығын көрсетеді. Жүрек дыбыстары орнына үрленген немесе ызыңдаған дыбыс
тұрады.
Емі. Сепсиске қарсы пенициллин, стрептомицин (3–4 мың ӨБкг) дәрілері –
құрсақ қуысына, уротропин 10–15,0 мл глюкоза 100–150,0, кофеин 2–3 рет –
қантамырына қолданылады. Оймақгүл тұнбасын (10,0–50,0) 5–6 күн қолдану
қажет.
И.И. Кадыков бойынша камфора сары суын (қан тамырына бір егуге 1 г –
камфора, этил спирті 960–75, глюкоза – 15 г, изотоникалық ертіндісін – 1500
мл) егу қажет.
Артериосклероз – артериялардың дистрофиялық және пролиферативтік, сонымен
қатар қосымша ұлпалар өсу құбылысы.
Себептері. Көп жағдайда жүрек-қантамыр жүйесіне, ақуыз және май алмасуына
және улану құбылыстарына байланысты.
Белгілері. Ауырған малда жүректің ұлғаюы және кеңеюі байқалады, аортаның
бірінші дыбысы – қатаң, екіншісі – күшейіп шығады. Жүрек жұмысы осылай
бұзылуы ұзақ уақытқа созылса, альвеолярлық эмфизема, перебронхит және
пневмосклероз аурулары пайда болады.
Емі. Меңденген артериосклерозда тиімсіз. Аурудың басында диета және йод
препараттарын, жүрек дәрілерін, ұлпалық терапия қолданылады.
Қан тамыр тромбозы – қан тамырларының толығымен немесе ширектеу түрде
бітелуі.
Себептері. Тамырлардың бітелуі жарақаттанғанда және тамыр қабынуында
пайда болады, сондай-ақ эндокардит және артериосклероздан кейін де пайда
болуы мүмкін. Жиі түрде тромбофлебит ауруы ұқыпсыз түрде пункция жасағанда
және дәрілер периваскулярлық қабатқа енгенде байқалады.
Белгілері. Үлкен қан тамыр тромбозында мал аяғында тұра алмайды. Малдың
аяғы суынып, сезімталдығы төмендейді. Денесі дірілдеп, терлейді, демігіп,
тахикардия байқалады. Мойын тамыр тромбозында мойын, бас және қол тұсында
ісіктер пайда болады.
Емі. Аурудың басында фибринолизин, гепарин және гепариноидтар (синантроп
С, т.б.) қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Травматикалық перикардиттің негізгі себептері қандай?
2. Травматикалық ауруды анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
3. Травматикалық перикардиттің емдеуін айтып беріңіз?
4. Травматикалық перикардиттен сақтандыру шаралары қандай?
5. Миокардит ауруына анықтама беріп, оның мағынасын түсіндіріңіз?
6. Миокардоздың негізгі себептері қандай?
7. Эндокардит даму процесі қалай жүреді?
8. Артериосклероз дегеніміз не?
9. Қан тамыр тромбозы қандай белгілерімен сипатталады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
4.2.5. Тыныс алу жүйесінің аурулары
Танаудың қабынуы (ринит) – танау кілегей қабықтарының қабынулары. Танау
қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегей бетінің қабынуы
(катаральный), фибриннің кілегей қабына жиналып қабаттануы (крупозный) және
бездердің қабынуы (фолликулярный) болып; өтуіне байланысты жіті және
созылмалы болып; пайда болуына байланысты басалқы және қосалқы болып
бөлінеді.
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мен азықтандыру тәртібінің
бұзылулары себеп болады. Шошқалар мен ірі қара малдарда танаудың қабынулары
көп жағдайларда механикалық қоздырғыштардың, ыстық-суықтың немесе химиялық
қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады (құрғақ азықтарды жегенде,
көтерілген шаңмен дем алғанда, аммиакпен қаныққан ауамен, не ыстық бумен
дем алғанда, ыстық асты суытпай жегізгенде, аммиак ерітіндісімен өңделген
сүрлем шөптерді (силос) тез арада жегізгенде т.б.).
Белгілері.Танаудың кілегей қабықтарының беттерінің қабынулары жіті түрде
өтсе, малдарда көп өзгерістер байқала қоймайды, дене қызуы қалыпты шама
төңірегінде болып, не 0,5–10С-қа дейін ғана көтеріледі, азыққа деген зауқы
көп өзгермейді, не аздап қана төмендейді.
Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен аурудың анықталынған сырт
белгілеріне негізделінеді.
Емі. Танаулардың кілегей қабықтары талаурана қабынғанда танау қуыстарын
0,25% новокаин ерітіндісімен, 3%-дық бор қышқылы ерітіндісімен, 5%
натрийдің бикарбонат ерітіндісімен, 2%-дық цинк сульфаты ертіндісімен
немесе өсімдік майына дайындаған 2%-дық ментол ерітіндісімен жуыпөшаяды.
Танаудың қабынуының бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезек-кезек
майдаланған стрептоцид, норсульфазол, сульфадимезин, этанол не висмут
нитратының ұнтақтарын үрлеп енгізеді.
Бронхтың қабынуы (бронхит) – кеңірдектің өкпеге енген тарамдарының, яғни
бронх кілегей қабығының қабынуы. Бұл кеселмен малдардың барлық түрлері,
әсіресе жас мал, кәрі мал және әлсіреген мал жиі ауырады.
Себептері. Ең көп тараған негізгі себептері: суық тию, малдарды төсемсіз
цементті еденде ұстау, қорадағы ауаның ылғалдылығының артуы, әсіресе
ылғалдылықтың артуының суықпен үйлесуі, желорай, қорадағы температураның
тез өзгеріп тұруы, өнеркәсіпті кешендерге қамсыздандыратын шаруашылықтардан
әкелген малдарды суық күндеде жуып, колорифер арқылы құрғатып кептірмеу,
жылы қорада тұрған малдарды суық сумен суару.
Белгілері. Қабынба жіті түрде өтсе, аурудың жалпы күй-жайы көп
өзгермейді, тек тәбеті аздап төмендейді, көпшілік аурулардың дене қызуы
қалыпты шамандан жоғары көрсеткіштер деңгейінде болады не 0,5–10-қа
көтеріледі, кейде жүрек соғысы жиілейді. Бронхиттің бастапқы кезеңіне тән
белгі ауырсынатын құрғақ жөтел, 2–5 күн өткеннен кейін, ауру қолайлы
жағдайда өтсе, жөтел қақырықтанып жұмсарады, жөтелгенде ауырсынбайды.
Аурудың алғашқы күндері өкпені тыңдағанда қатаң шығатын везикулярлы тыныс,
кейде алыстан естілетін сырыл пайда болады, кейінірек олар майда не ірі
көпіршіктенген дымқыл сырылдарға ауысады.
Анықтау. Ауру жайында жиналған мәліметтер мен тыныс жолдарының
дерттелінгендігін білдіретін аурудың сырт белгілеріне сүйенеді. Қан құрамын
тексеру лейкоциттердің, нейрофильдердің аздап көбейгендігін,
эритроциттердің тұну жылдамдығың (СОЭ) артқандығын көрсетеді. Созылмалы
бронхитті рентгенмен тексергенде бронхылар бейнесінін көріністерінің
айқындалынғанын және ошақты эмфиземаның пайда болғанын көрсетеді.
Емі. Бронхтардың қуыстарын кеңейту үшін тері астына тәулігіне 1-2 реттен
бір енгізуге шаққанда 5%-дық эфедрин ерітіндісін: жылқы мен ірі қараға –
7–10 мл, ұсақ малдар және шошқаға – 1–3 мл, итке – 1–1,5 мл енгізеді.
Бұзаудың созылмалы бронхитын емдегенде 3–5 тәулік бойы күніне бір реттен
тері астына 1 кг салмаққа шаққанда 5–8 мг эуфиллинді (бронхтардың қуыстарын
кеңейту үшін) енгізумен қатар кеңірдек қуысына 1 кг салмаққа шаққанда 1–2
мг пепсинді, не трипсинді (жалқықты сұйылту үшін) құю жақсы нәтиже береді.
Сақтандыру. Мақсаты – малдарды бағып-күтуге, зоогигиеналық қалыптылықты
сақтауға бағытталған шаруашылық ұйымдастыру және дәрігерлік-санитарлық
әрекеттерді бұлжытпай жүзуге асыру. Әсіресе суық тигізетін факторларды
болдырмауға, қорадағы ауаның микроорганизмдермен қалыптан артық ластануына,
газ бен шаңның көп жиналуына жол бермеуге баса көңіл бөлінеді.
Бронхылар мен өкпенің қабынуы (бронхопневмония) – катаральды қабыну,
дақты қабыну, нақтыланбаған қабыну – бронхылардың және өкпенің жекелеген
бөліктеріннің қабынып, альвеолалар мен бронхылардың қуыстарына катаральды
жалқықтың толуымен сипатталынатын дерт.
Себептері. Ірі қара малды өсіріп, бордақылайтын шаруашылықтарда көп
жағдайда бронхопневмонияның пайда болып, көп таралуына зоогигиеналық
қалыптылық технологиясының бұзылғандығы себеп болады.
Шошқа өсеретін шаруашылықтарда, әдетте, шошқаларды төсемесіз, суық, едені
цемент не асфальт (цемент ауруы), ауасының ылғалдылығы жоғары және аммиак
жиналған қораларда ұстауы бронхопневмонияның көп таралуына себепкер болады.
Бронхопневмонияны тудырып, әрі қарай дамытуда микроорганизмдердің маңызы
өте зөр. Бронхопневмониямен ауырған не сол дерттен өлген малдың
көпшілігінің өкпелерінің қабынған жерлерінен стрептококк, стафилококк,
сарцин, протей, ашытқылы саңырауқұлақ, микоплазма және микроорганизмдердің
басқа да түрлері бөлініп алынады.
Белгілері. Жіті түрде өткен аурудың бастапқы кезеңінде бронхиттің
белгілерінен басқа жалпы жабығу, сыртқы әсерге реакциясының бәсеңделуі,
әлсіздік, азыққа зауқы соқпау не бәсеңдеу, дене қызуының 1–20С-қа көтерілуі
байқалады. Әлсіреген және қатты арықтаған малдарда дене қызуы көтерілмеуі
де мүмкін. Аурудың 2–3-күндері тыныс алу жүйесінің зақымдалу белгілері:
жөтел, күшейген ауыр тыныс және демікпе, танаудан ұйымалы-катаральды не
катаральды ақпа ағу, қатаң везикулярлы қырылдар естілу айықындалынады.
Біраз тәуліктерден кейін перкуссиялап тексергенде өкпелердің алдыңғы
ұштарынан күңгірттенген дыбыс шығатын жерлер анықталынады.
Бронхопневмония созылмалы түрде өткенде көбінесе жүрек-қан тамыр, ас
қорыту жүйелерінің, бауырдың қызметтерінің бұзылғандығының белгілері,
терінің ауырғаны (экзема, дерматит), қан құрамының азғындағаны
айқындалынады.
Анықтау. Ауру жайындағы жиналған мәліметтер, ауруға тән клиникалық
белгілер және өлекседегі болатын өзгерістер арқылы бронхопневмонияны еш
қателеспей дәл анықтауға болады. Аурудың қанын тексергенде лейкоциттердің
солға қарай ығысқан нейтрофил түрінің көбейгені, лимфоциттердің,
эозинофильдің азайғаны, моноциттердің көбейгені, эритроциттердің тұну
жылдамдығының артқаны, сілтілік қордың азайғаны және каталаза қызметінің
бәсеңдегені, альбуминдердің азайып, глобулиндер бөліктерінің көбейгені,
артериялық қандағы гемоглобиннің оттегімен қанығуының азайғандығы
анықталады.
Рентгенмен тексеру ауруды дәл анықтау әдісі ретінде мойындалған.
Емі. Антибиотиктерді қолданар алдында аурулардың тыныс жолдарын жайлаған
микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдылығын есепке алған жөн.
Пенициллиннің натрий не калий тұздарының 0,5%-дық новокаиндегі ерітіндісін
бұлшық етіне тәулігіне 3–4 реттен 1 кг салмағына шаққанда 7–10 мың ӨБ
енгізеді, ем курсының ұзақтығы – 5–8 тәулік.
Бициллинді суспензия түрінде методикалық нұсқауына сәйкестендіріп,
тәулігіне бір реттен не күнара 1 кг салмаққа шаққанда 10–15 мың ӨБ
енгізіледі, емдеу мерзімі 4–5 енгізу.
Стрептомицин сульфатын, тетрациклин гидрохлоридын не окситетрациклин
гидрохлоридын бұлшық етке тәулігіне 1–2 реттен 5–7 күн қатар 1 кг салмаққа
шаққанда 8–15 мың ӨБ еңнізеді. 1–1,5 айға дейінгі төлдерге аузы арқылы
тәулігіне 3–4 реттен 5–7 күн қатар 1 кг салмаққа шаққанда 0,005–0,01 г
левомицетин не эритромицин береді.
Ірі қара мал катаральды бронхопневмониямен ауырғанда тыныс жолдарына
(кеңірдек-бронхка), пульверизатор (тозаңдатқыш) арқылы тозаңдандырып енгізу
жақсы нәтиже береді. Антибиотиктерді тәулігіне 1 реттен 1–3 күн аралатып
бұлшық етке енгізетін мөлшерде береді.
Сульфаниламид препараттары. Сульфадимезин, норсульфазол, этазолды
көбінесе жылқыға, шошқаға, етқоректілерге және ірі қара мен ұсақ малдардың
төлдеріне аузы арқылы береді. Оларды азықпен бірге тәулігіне 3–4 реттен
7–10 күн қатар 1 кг салмаққа шаққанда 0,02–0,03 г береді. Сульфадимезиннің
не норсульфазолдың ерітілмелі натрий тұздарының залалзсыздандырылған балық
майында не күнбағыс майында дайындалынған 10–15%-дық суспензиясының 1 мл
қоспасын 4–5 тәулікте бір реттен ем барысында 2-3 рет тері астына енгізеді.
Кей жағдайларда іріңді катаральды қабынбада кеңірдек қуысына
антибиотиктер не сульфаниламид ерітінділерін енгізеді. Кеңірдектің кеуде
жақ үштен біріне алдымен шприц арқылы 5–10 мл 5%-дық новокаин ерітіндісін
енгізеді (асықпай, жаймен 30-60 секунд ішінде), содан соң инені қайтып
суырып алмай, сол ине арқылы 5–7 мл тазартылған суда ерітілген пенициллин,
тетрациклин не окситетрациклинді 1 кг салмаққа шаққанда 10–15 мың ӨБ
мөлшерінде немесе 10–15 мл 10% норсульфазол, сульфадимезиннің натрий тұзын
енгізеді. Кеңірдек қуысына антибиотиктерді не сульфаниламидті тәулігіне бір
реттен ғана ем курсында барлығы 2–4 рет енгізеді.
Аллергияға қарсылық және қан тамырлар қабырғаларының
өткізгіштік қасиетін азайту мақсатында, ем қолдану барысында, ауыз арқылы
бұзау не құлындарға тәулігіне 2–3 реттен кальций глюконатын 0,025–0,5 г,
супрастин 0,0025–0,05 г, не пипольфен 0,025 г беру ұсыналады.
Пневмониялық даму барысында кейде өкпелердің ісінуі мүмкін, осындай
жағдайда қан тамырына кальций хлоридінің 10%-дық ерітіндісін мал басына
шаққанда 5–10 мл енгізеді.
Ауруды топтап емдегенде нәтижелі әдістердің бірі – микробтарға қарсы
дәрілерді тозаңдандыру арқылы қолдану.
Сақтандыру. Малдарды бағып-күтуге және пайдалануда зоогигиеналық
қалыптылықты бұзбауға шаруашылық ұйымдастыру және ветеринарлық-санитарлық
шаралар жиынтығын іске асыруды кездейеді.
Өкпенің өліеттенуі шіруі (гангрена легких) – өкпе тіндерінің іріп-шіріп
ыдырауы. Өкпе абсцесінің өкпе гангренасынан айырмашылығы – мұнда өкпенің
сау участкелері мен зақымдалған жерлерінің араларында шекаралық жолақ
(деморкационная линия) болмайды.
Себептері. Өкпе гангренасы көбінесе аспирациялық не метастаздық
пневмониялардың асқынуы салдарынан пайда болады.
Белгілері. Ауру ылғи да жіті түрде өтеді. Аурудың бастапқы кезінде дерт
қай пневмонияның фонында басталса, сол қабыну түріне тән белгілері білінеді
(дене қызуы көтеріледі, жөтеледі, дем алысы қиындап жиіленеді, сырылдар
пайда болып, перкуссиялық дыбыстары күңгірттенеді т.б.). Өкпе гангренасына
тән белгілер ретінде аурудың жалпы күйінің күрт нашарлауы, үдемелі
ентікпенің пайда болуы, тынысынан сасық иістің шығуы (өлген малдың
шірігіндегі иісіндей), танауларынан сұрғылт қоңыр не шокалад түсті ақпаның
көптеп ағуы, өкпеде қуыстардың пайда болуына байланысты дүңкілдеген
перкуссиялық дыбыс естілуі айқын білінеді.
Анықтау. Клиникалық белгілері мен анамнезіне негізделінеді. Қанын
тексергенде нейтрофильді лейкоциттердің көбейгені, лейкоциттердің удан
дақтанғаны, эозинофилдің азайғандығы, ЭТЖ-нің артқандығы анықталынады.
Танау ақпаларының тұнбасын микроскоппен тексергенде лейкоциттердің,
микробтардың, май тамшыларының, альвеола тіндерінің эластикалық
талшықтарының көбейгендері байқалынады.
Емі. Гангрена ошағында жүріп жатқан іріп-шіру үрдісін денеге жайылтпау
үшін емді іріндеткіш-шіріткіш микробтардың өсіп-өнулерін басуға бағыттайды.
Осы мақсатта антибиотиктермен бір ем курсын өткізеді. Антибиотиктерді тері
астына өте көп мөлшерде тәулігіне 3–4 реттен, кем дегенде 5–8 күн қатарынан
енгізеді. Антибиотиктерді қолданардың алдында оларға деген микробтардың
сезімталдығын анықтап алады. Сонымен қатар кеңірдек қуысына тәулігіне 2–3
реттен залалсыздандыратын дәрілердің судағы ерітінділерін: 2%-дық этакридин
немесе 10%-дық норсульфазол ерітінділерін енгізу ұсынылады (жылқы немесе
сиырға бір енгізулік мөлшері 100–200 мл).
Қан тамырына крупозды пневмонияда келтірілген мөлшердегідей тәулігіне бір
реттен 3–4 күн қатар новарсенолды, глюкоза мен камфора қосылған спирттің
судағы ерітіндісін, кальций хлоридының гипертоникалық ерітіндісін,
гексаметилентетраминді, тері астына оттегін егу, креолин, лизол, карбол
қышқылы буларымен дем алдыру көрсетілген.
Плевраның қабынуы (плеврит) – көкіректің ішкі бетін астарлап тұратын сірі
қабықтың қабынуы. Ауру көбінесе жылқылар мен шошқаларда жиі кездеседі.
Плевриттер дерттің өту барысы бойынша – жіті және созылмалы, пайда болуы
бойынша – басалқы және қосалқы, орналасуы бойынша – шектелген және
кіріккен, қабыну үрдісінің сипаты бойынша – құрғақ және жалқықты (ылғалды)
түрлерге бөлінеді.
Себептері. Малда плеврит басалқы ауру түрінде сиректеу кездеседі, ал
кездескен жағдайда, көбінесе, жылқылар арасында байқалады. Плеврит көбінесе
пневмония не пневмоторакстың асқынуынан пайда болады.
Белгілері. Жалпы белгілері ретінде жабығу, азыққа зауқының соқпауы не
жоғалуы, дене қызуының 1–20С-қа көтерілуі, тәулік бойы дене қызуының
көтеріліп-басылып тұруы (жолақтың иректігі араның дүзі тәріздес) білінеді.
Плевритке тән белгілер ретінде ентікпенің аралас түрі, іш арқылы дем
алыстың басымдылығы (абдоминальное) және кеуде қимылы формасының тең
еместігі (ассиметрия) білінеді. Құрғақ плевритте қабырғалар араларын қолмен
сипағанда ауырсынады және дем алыс қимылдарына сәйкестеніп плевралардың
үйкеліс шуылы естіледі. Жалқықты перкуссиялаған кезде дене қалпының
кеңістікте өзгеруіне қарамастан, ылғи үстіңгі жағы көлденең түзу сызықты
күңгірт дауыс шығарады. Аускультация кезінде кеуденің дерттелінген жағынан
тыныс дыбыстары мен жүрек үндері бәсең естіледі.
Анықтау. Клиникалық белгілері мен рентгенмен тексеріс көрсеткіштеріне
(жалқықты плевритте жоғарғы деңгейі түзу сызықтанып келген қатты қарауытқан
көрініс көрінеді. Диагнозды дәлелдеу үшін плевра қуысын теседі
(плеврацентез).
Емі. Пневмонияны емдеуге келтірілген мөлшерде антибиотиктерді не
сульфаниламид препараттарын қолданады. Қабыну үрдісін басу және жиналған
жалқықты сорылтып тарату үшін кеудесін скипидармен сылайды, кеудесіне
банкілер, қыша қағаздар басқа да қыздырғыштар қояды, электр шаммен
қыздырады, диатермия жасайды, йодты препараттармен электрофорез жасайды.
Аузы арқылы несеп айдайтын дәрілер, салицил және йод препараттарын береді.
Қан тамырына глюкоза мен камфора қосылған спирттің судағы ерітіндісін не
гексаметилентетрамин еңгізеді.
Сақтандыру шаралары. Малға суық тигізбеуге және бронхопневмонияны дұрыс
емдеуге бағытталады.
Өкпенің эмфиземасы (эмфизема легких) – өкпенің шектен тыс кеңейгенінен
көлемінің ұлғаюы. Эмфиземаның альвеолярлық – өкпелердің кенеюі альвеолалар
ұлпасының созылуы арқылы пайда болатын және интерстициалық – бөлікшелер
аралық дәнекер ұлпасына ауаның еніп жиналуының салдарынан пайда болатын
түрлерін ажыратады. Өтуі бойынша – жайылған және шектелінген түрлері
болады.
Себептері. Жіті түрде өтетін альвеолярлы эмфизема малдың тынысы жиіленіп
күшейгенде альвеоларға ауа шамадан тыс толып, сол ауаны сыртқа шығару үшін
альвеолар ұлпасының зорлануынан болады. Мұндай зорлану ат шабыста,
жарыстарда, демалыссыз ұзақ уақыт ауыр жұмысқа салғанда, бәйге атын не аңшы
иттерді зорықтырғанда болады.
Белгілері. Өкпе эмфиземасының белгілері ретінде құрсақтың бұлшық еттері
басымырақ қатысатын үдемелі дем шығару ентікпесі және бүйірін соғу (дем
шығаруға іш бұлшық еттері белсене қатысқандықтан, дем шығарған сайын
қабырға доғалары шығыңқырайды) байқалады. Тыныс алғанда қабырғалар арасында
бұлшық еттер ішіне тартылып, айналшық томпайып шығып кетеді. Альвеолярлы
эмфиземаның созылмалы түрімен ауырған жылқылардың кеуде қуысының формасы
дөңгеленіп кетеді. Перкуссиялаған кезде өкпелердің артқы жақ шектері 1өә
қабырғыға ұлғайып кетеді де өкпелер аймағынан дүнкілденген дыбыстар
естіледі.
Интерстициальды эмфизема – тыныс алу қызметі кемістігінің үдемелі түрде
дамуымен, өкпелердің көпіршіктенуімен, мойын, кеуде, арқа және жауырын
маңайларындағы тері астыларында ауаның болуымен (қолмен басқанда быжыл
сезіледі) сипатталынады.
Анықтау. Белгілері мен ауру туралы жиналған мәлиіметтерге (ауыр жұмыс
істеп зорыққаны, алдында бронхит не пневмониямен ауырғаны) негізделінеді.
Рентгентексеріс өкпенің эмфиземалы жерінің жарықтанғанын және бронхтар
пішіндері көріністерінің айқындалынғанын көрсетеді.
Емі. Альвеолярлы эмфиземаның созылмалы түрімен ауырған малды, егер
олардың асыл тұқымдық қасиеті немесе сәндік белгілері болмаса, жарамсыздар
қатарына шығарады да, жеңіл жұмыста пайдаланады.
Интерстициальды эмфиземаны емдеу альвеолярлы эмфиземаның жіті түрін
емдеумен ұқсас. Ауаның өкпедегі бөлшекаралық денелер ұлпаларына әрі қарай
ену үрдісін азайту не жою үшін жөтелді басып, жүрек-қан тамыр жүйесінің
қызметін қалыптастырады.
Сақтандыру шаралары. Малды пайдаланғанда тым зорықтырмай, жаттықтырғанда
ережелерді сақтап, бронхитпен ауырғанда дер кезінде және нәтижелі ем
қолдану.
Бақылау сұрақтары:
1.Танаудың қабынуы ауруына анықтама беріп оны түсіндіріңіз?
2. Бронхиттер қандай белгілерімен сипатталады?
3. Бронхопневмонияның негізгі себептері мен даму процесін айтыңыз?
4. Бронхопневмонияны анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
5. Бронхопневмонияны бронхиттен, плевриттен қалай ажыратады?
6. Бронхопневмонияны емдеу үлгісін жасаңыз?
7. Бронхопневмониядан сақтандыру шаралары қандай?
8. Плевриттің клиникалық белгілері қандай?
9. Эмфиземаның қандай түрлерімен қандай малдар ауырады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
4.2.1. Жалпы алдын алу негіздері
Диспансеризация – жоғары өнімді дене бітімі мықты және зат алмасу үрдісі
жоғары сапалы мал өсіруге арналған сақтандыру және емдеу жұрыстарының
жоспарланған жүйесі. Бұл жүйе бойынша дені сау малға клиникалық-биохимиялық
зерттеулер жүргізіледі және зат алмасу үрдістері бұзылғанда емдеу жұмыстары
ұйымдыстырылады.
Диспансеризацияны өткізу мақсаты – малдың денсаулығын сақтау, өнімділігін
жоғарылату және жоғары өнімді табындар (стада) құрау.
Диспансеризация негізгі және кезекті болып екі түрге бөлінеді.
Негізгі диспансенизацияны жылына бір рет қаңтар–ақпан айларында, ал
кезекті диспансеризацияны квартал сайын өткізеді.
Диспансернизация өткізу мерзімін ветеринар мамандар өндіріс қажеттілігіне
байланысты жоспарлайды.
Негізгі диспансеризацияға енетін шаралар:
а) мал шаруашылығы және малдәрігерлік көрсеткіштердің анализі;
б) барлық сиырлар мен тайшаларға дәрігерлік бақылау өткізу;
в) бақылау топтарындағы малдарды клиникалық зерттеу;
г) бақылау топтарындағы малдардың қанын, зәрін, сүтін зерттеу;
д) рациондар мен малды азықтандыру жағдайының зоотехникалық анализі;
е) мәліметтер анализін өткізу, қортындысын шығару және
ұсыныстар жасау;
ж) емдеу және алдын алу шаралары.
Кезекті диспансеризация өткізгенде жүргізілетін шаралар:
а) барлық сиырлар мен тайшаларға дәрігерлік бақылау өткізу;
б) анализға қан алған малдардың клиникалық зерттелуі;
в) бақылау топтарындағы малдардың қанын, зәрін, сүтін немесе
тек зәрі мен сүтін зерттеу;
г) рациондар мен малды асыру жағдайының зоотехникалық анализі;
д) мәліметтер анализін өткізу, қорытындысын шығару және
ұсыныстар жасау;
е) емдеу және алдын алу шаралары.
Шаруашылық мал дәрігері малдың тұқымына, өнімділігіне және азықтандыру
мен бағу жағдайына байланысты бақылау фермаларын, қораларын белгілейді.
Бақылау топтары:
а) алғашқы үш ай сауылатын сиырлар;
б) 6–7 ай сауылған сиырлар;
в) буаз суалған сиырлар;
г) бұзаулауға 2-3 ай қалған тайыншалар.
Осындай іріктеулер жүргізу малдардың клиникалық-биохимиялық статусының
тек азықтандыру мен бағуға ғана байланысты болмай, буаздық мерзімі мен
сауылу стадиясына да байланысты болатынын көрсетеді.
Ірі фермалар мен кешендерде толық клиникалық тексеру жүргізіледі, сонымен
бірге бақылаудағы сиырлар мен тайыншалардың 15–20%-ының зәрін тексереді, 5%-
ының қанын зерттейді, ал сүтін зәрде кетон денелерінің жоғары
концентрациясы байқалса ғана зерттейді.
Мал топтарының басқа түрлері мен жасына байланысты диспансеризация
ерекшеліктері.
Тұқымдық өгіздердің диспансеризациясын өткізгенде малдардың толық
клиникалық зерттеуін жүргізеді, осыған байланысты олардың аяқтарына,
тұяқтың алдыңғы жағының еңкею бұрышына, формасына, тұяқ қабырғасына және
астына назарын аударады, қосымша малды жүргізіп бақылайды.
Ұма, үрпек, тері жәнке, шырышты қабықтар пальпациясы мен тексеруін
өткізеді. Үрпек сыртынан пальпациялау арқылы жыныс мүшесін зерттейді,
керекті жағдайларда өткізгішті анестезия жүргізіп, жыныс мүшесін сыртқы
шығарып көреді. 7–10 бас есейген және жас өгіздердің қаны мен зәрін
зерттейді.
Бордақылау кешендерінде ірі қараның диспансеризациясын өткізгенде бақылау
топтарына 3,6-11, және 11–16 айлық жас малдар кіреді. Әр топтардағы барлық
малдарды тексеріп, 15–20 малдың толық клиникалық зерттеуін жүргізеді, қан
мен зәрді 10–15 өгізден алады.
Шошқалар асырайтын шаруашылықтарда тексеру өткізгенде мегежіндерді келесі
топтарға бөледі: 1-топ – буаз болу мерзімінің бірінші жартысындағы
мегежіндер; 2-топ – буаз болу мерзімінің екінші жартысындағы мегежіндер; 3-
топ – емілетін мегежіндер; 4-топ – тұқымдық қабандар.
Шошқа асырау көрсеткіштеріне сараптау жүргізгенде бір шошқадан туылған
торайлардың орташа санын, жыл ішінде бір шошқадан туылған торайлар санын,
олардың орташа салмағын және басқа көрсеткіштерін есепке алады. Шошқаларға
жем беру анализін өткізгенде олардың амин қышқылдары және метионин мен
мезин, витаминдермен қамтамасыз етілуіне ерекше мән береді.
Бақылау сұрақтары.
1. Диспансеризация жүргізудің мақсаты мен маңызы неде?
2. Шаруашылықтың түрлеріне байлынысты диспансеризацияны жүргізудің үлгілері
қандай?
3. Диспансеризация қандай сатылардаң тұрады?
4. Диспансеризация кезінде шешілетін негізгі мәселелер қандай?
5. Бақылау тобы дегеніміз не және олар қалай жүргізеді?
6. Малшаруашылығының жалпы анализін қалай жүргізеді?
7. Табындағы малдардың клиникалық статысын қалай анықтайды?
8. Лабораторияда қандай құжаттарды зерттеу керек және олардың қандай
көрсеткіштеріне
көңіл аударады?
9. Диспансеризацияның нәтижесіне қорытынды жасағанда қандай көрсеткіштерге
сүйенеді?
10. Шаруашылыққа ұсыныс жасаудың негізіне не алынады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
4.2.2. Жалпы емдер негіздері. Малдәрігерлік емдеу құралдары: механикалық,
физикалық және биологиялық
Малдәрігерлік емдеудің механикалық және физикалық құралдарына: массаж,
суық және жылу, моцион, ультракүлгін сәулелер, гальванизация, электрофорез,
индуктотерапия, ультра жоғары жиілік терапия, бұдан басқа халық емдері:
күйдіру, инемен емдеу, электропунктура жатады.
Химиялық және биологиялық әсерлі құралдарға дәрі-дәрмектер, әсіресе
микробиологиялық екшелеу негізінде алынған дәрілер, витаминдер, ферменттер,
гормональдық заттар, поли- және гамма- глобулиндер, простогландиндер,
интерферондар және т.б.
Малдәрігерлік емдеу тәсілдері:
1. этиотроптық (себепті);
2. патогенетикалық (дамуына байланысты);
3. нерв-трофикалық функцияларды басқарушы;
4. орынбасушы (толықтырушы);
5. симптоматикалық (сыртқы белгілеріне қарай).
Этиотроптық емдеу (себепті) тәсілі негізінде аурудың басқа себебін жоюға,
яғни инфекциялық ауру қоздырғыштарын, шартты патогендік, іріңді т. б.
патогендік микрофлораларды жоюға организмдегі уларды бейтарапсыздандыруға
бағытталады. Этиотроптық терапияға ерекшелінген (спецификалық)
гипериммундық сары сулар, бактериофагтар, сульфаниламидтық препараттар,
антигельминттер және т.б.
Патогенетикалық терапия (дамуына байланысты емдеу) организмде
патологиялық үрдісті жоюға қорғаныш күштерін жоғарылатып жинақтау арқылы
бағытталады. Бұл емдеу түріне: табиғи және жасанды сәулелер, сулы
процедуралар (емдік әдістер), жылыту, қыздыру (компрестер, түршіктіргіш
заттар, горчичниктер, шыны ыдыстар, массаж – ысқылау, электропунктура),
дәрі-дәрмектер, бұдан басқа кейбір емдік әсерлер жинағының тәсілдері (таз
қарынмен асқазанды жуу, клизмалар, таз қарынды тесу, катетер енгізу, қан
жіберу) енеді.
Патогенетикалық терапияның ішінде ерекше орын алатын түрі – үдеткіш
терапия. Үдеткіш терапия негізінде организмге стерильденген (тазартылған)
түрде парентеральдық (ауыздан бергенен басқа) тәсілмен енгізілген заттарға
бағытталған серотерапия (сары сумен емдеу), гемотерапия (қанмен емдеу),
цитотоксинотерапия (жасушадағы уға қарсы емдеу), ұлпалық терапия, поли-
және гамма-глобулиндер көмегімен емдеу жатыр.
Нерв–трофикалық кызметті реттегіш терапия артықшылығымен орталық нерв
жүйесіне әсерін тигізетін және вегетативтік нерв жүйесіне әсерін тигізетін
болып шартты түрде 2-ге бөлінеді.
Бірінші түрге жататын заттарға: ұйқы жүйесіне, нейропледикалық және
седативтік (аминазин, стресснил, пропазин) дәрілер кірсе, екінші түріне
новокаиндық блокадалар, яғни новокаиндық жансыздандыру жатады. Бұл аталған
соңғы әсердің негізі – ауруға шалдыққан мүшеден бағытталған қоздыру және
ауру импульстарын орталық нерв жүйесіне (бас миға) өткізбеу.
Орынбасушы (толықтырушы) терапия әдісі организмдегі жетіспейтін құрамдас
заттарды (ингредиенттер) толықтыру арқылы мүшелердің жұмыс жүйесін тәртіпке
келтіруге бағытталады. Аталған тәсілді организмде витаминдердің
(витаминотерапия), гормондардың (гормонотерапия), ауыстырылмайтын амин
қышқылдарының (аминотерапия), ферменттердің (ферменттік терапия),
минералдық заттардың жетіспеушілігі туғанда, сонымен қатар организм көп
мөлшерде қан жоғалтқанда, судан арылғанында да қолданады.
Симптоматикалық (сыртқы белгісі бойынша қолданылатын) терапия аурудың
негізгі сыртқы белгісін (жөтел, іш өту және т.б.) жоюға бағытталады.
Диетотерапия – ағзаолептикалық және зертханалық дәрежде ақуыз, көміртегі,
витамин және минералдық заттармен толықтырылған жоғары сапалы жем-шөпті
қолдану.
4.2.3. Табиғи күштер мен аурулардан сақтандыру және емдеу
Физиотерапия (physicus – табиғи, therapia – емдеу) – табиғи факторларды
малды емдеуге пайдалану.
Жарықпен емдеу (фототерапия) – малдың организміне жарықтың энергиясымен
(көрінетін жарық) әсер ететін ем әдісі. Жарық – өте күшті белгі беретін
қоздырғыш. Жарық сәулелері көздердің тор қабықтары арқылы интерорецепторлар
байланыстарының жәрдемімен ми қабына үздіксіз әсер етіп, сол арқылы
ағзалардың қызметтеріне рефлекторлы түрде ықпалын тигізеді және белгілі бір
мөлшерде зат алмасу үрдісін арттырып не төмендетіп тұрады. Жарық организмге
терінің, кілегей қабықтарының экстерорецепторлары арқылы да биологиялық
әсерін тигізеді.
Оптикалық жарық энергиясын алу үшін қыздыру лампаларын, мысалы, көк түсті
Минин лампасын, соллюкс және жылытқыш люминисценттік лампаларын қолданады.
Жарық энергиясын тері ауырғанда (экзема), сом жаралары шыққанда,
азықтандырудың салдарынан дамитын төмен және орта дәрежеде қан азайғанда
қолданады.
Ірі малдың пневмониясын бір мезгілде соллюкс және сынап – кварц
лампаларымен ПРК–2 (ДРТ–400) қосарландырып емдегеннен болымды нәтиже
алынған.
Инфрақызыл сәулелер шығаратын генераторларды түрлі қабынуларда,
плевритте, пневмонияда, былжыр экземада, дерматиттерде және басқа да
ауруларда қолданады.
Ультракүлгін сәулелер. Биологиялық әсер етуіне байланысты ультракүлгін
сәулелерді 3 спектрге бөледі. А спектрі – толқындар ұзындығы 400-ден 320 нм-
ге дейін. В спектрі – толқындар ұзындығы 320-дан 280 нм-ге дейін
ақуыздардың, көміртектердің, витаминдердің, минералды заттардың алмасуларын
қалыптастыратындай әсер етеді. С спектрі – толқындар ұзындығы 280-нен 180
нм-ге дейін, бактерияларды жойғыштық қасиеті бар. Бұл спектрмен организмге
әсер еткенде торшалардағы ақуыздар құрылысы өзгеріп, коагуляциялануы (ұюы)
және денатурациялануы (табиғатының өзгеруі) мүмкін.
Ультракүлгін радиациясының қуатты көздері ретінде қолданылатын сынапты-
кварц лампалары:
1. 1000 ВТ ПРК-7 мойынды лампа;
2. 385ВТ ПРК-2 (ДРТ-400) мойынды стационарлық және тасымалы лампасы;
3. 100 ВТ ПРК-4 тасымалы сынапты-кварц лампасы;
4. 15 және 30 ВТ (ЭУВ) эритемдік увиолды лампасы;
5. 15 және 30 ВТ (БУВ) бактерияларды жоятын увиолды лампа;
6. 350 ВТ (РВ-500) сынаптыөвольфрамды күн лампасы.
Гальвани тогымен емдеу – бұл тұрақты бағыты мен тұрақты күші бар электр
тогымен емдеу әдісі. Малдың ұлпасы арқылы гальвани тогы өткенде ол терінің
рецепторлық аппаратына электролизбен, электроосмоспен (катофорез және
анофорез) және аздаған жылумен әсер етеді. Ол зат алмасуды, жүйке
жасушаларының қайта өсіп жетілуін (регенерация) жақсартып, ауырсыну
сезімдерін төмендетеді, электрондар тұрған жерде рефлекторлы белсенді қан
кернеуін (гиперемия) туғызады. Гальвани тогы бездердің сөл бөлуін
күшейтеді, бірақ сөлдің химиялық құрамын өзгертпейді.
Гальванизацияны невриттерде, параличтерде, жұлынның жарақаттануында,
әсіресе оның түбіршегі зақымданғанда, плевра мен құрсақ қуысының жабысып
қалуында, гаймориттер мен фронтиттерде қолданады.
Электрофорез – (ионмен және гальвани тогымен емдеу) бұл дәрілік заттарды
ион түрінде жарақаттанбаған тері, кілегей қабық немесе жарақаттанған жер
арқылы гальвани тогымен енгізу әдісі.
Фарадизация. Фарадей тоғымен емдеу – бұл тербеліс жиілігі секундына 20-60
периодты, ток күші 25-50 мА, бірыңғай жатық ет талшықтарының өздеріне
немесе қозғалғыш жүйке арқылы әсер өтеді.
Фарадизацияны ЭСМ-2 және ЭСМ-3 бұлшық ет талшықтарының
электростимуляторлары арқылы өткізеді.
Фарадизация парездерді, салдануды, бұлшық еттердің атрофиясын, таз
қарынның, ішектің атониясын емдеуде тиімді. Оны іріңді-шірікті үрдістерді
емдеуге қолдануға болмайды.
Диатермия – күші 3А және кернеуі 200–250 жоғары жиілікті (секундына 0,5–2
млн периодты) электр тогының әсері арқылы ұлпаларды қыздырып емдеу.
Диатермиялық іс-әрекетті бронхиттерде, плевриттерде, тромбофлебиттерде,
асқазан-ішек ауруларында, жіті нефриттерде және невроздарда, ішкі
ағзадардың жабысып ауруында, әсіресе бүйрек тұсында, жиектегі жүйке жүйесі
зақымдағанда екі күнде бір рет жүргізеді.
Микротолқынмен (АЖТ) емдеу – ұзындығы 1 мм-ден 1 м-ге дейін аса жоғары
жиілікті (300 мың МГЦ) электромагниттік тербелістерге негізделген табиғи
емдік әдіс.
Аса жоғары жиілікті электромагнит өрісі (регионарлық) қан-лимфа
айналымын, ұлпалардың қоректенуін қуаттандырады, олардың қабынуға қарсы
әсерін, сенсибилизациялық жағдайдан босануын және ауырсынуын жоғалтуға
әсерін тигізеді.
Клиникалық тәжірибеде “Луч - 58” тұрақты және жылжымалы “Луч - 2”
аппараттары қолданылады.
Ультрақысқа толқынмен (ультражоғары жиілікті – УЖЖ) емдеу – ультражоғары
жиілікті электромагнит өрісінің (жиілік ауытқуы 30-дан 300 мГц-қа дейін,
толқынының ұзындығы 1 м-ден 10 м-ге дейін) электродтар аралығына орналасқан
кеңістіктегі ауру мал ұлпасына әсер етуі арқылы емдеу.
УЖЖ емдеу өкпенің крупозды қабынуында, тырыспалы шаншуда, парездер мен
салдануда, жіті және жартылай жіті асептикалық гаймориттерде қолданылады,
ал іріңді септикалық үрдістерде бұл емді қолдануға болмайды.
Ультрадыбыспен емдеу – жиілігі 20 мыңнан 1 млрд Гц-қа дейін және одан да
жоғары тербелістегі ультрадыбысты қолдану арқылы жүргізілетін емдеудің
табиғи емдік әдісі. Бұл тербелістерді адамның құлағы қабылдамағандықтан,
оны естілмейтін дыбыстарға жатқызады.
Ультрадыбыс невриттерді, невралгияны, өкпе ауруларын, фурункулезді т.б.
емдеу үшін қолданылады.
Жылуды емдік-сақтандыру жүйесінде қолдану. Малдың асқазаны мен таз
қарынын жуу – олар азықтармен толып кеткенде, атония мен улануда
қолданылатын пайдалы іс-әрекетті ем. Азықтық заттарды механикалық жолмен
шығарудан басқа асқазанның рецептивтік өрісін ыстықпен тітіркендіреді, ағза
нәрсізденгенде судың мөлшерін толықтырады.
Жылқының асқазанын суық немесе жылы сумен резеңкеден жасалған трубкамен,
воронка арқылы және шприцпен жуады.
Күйіс қайтаратын малдың таз қарнын үлкен және кіші диаметрлі зондпен
жуады. Резеңкеден жасалған жуан зондтың ұзындығы 2,5 м және ішкі қуысының
диаметрі 40 мм, оның төменгі (қарын жағындағы) ұшында екі сопақша тесігі
болады. Таз қарынды алдымен 1–2 шелек жылы (400С) 1%-дық орташа тұздар
ерітіндісімен немесе сумен жуады. Бірнеше минут өткен соң ерітіндіні қарын
жынымен қоса зонд арқылы сыртқа шығарып тастап, қайтадан 3–4 шелек жылылығы
100С сол ерітіндіні құяды. Сонан соң таз қарынды уқалайды, сол кезде
қарыннан жағымсыз иісі бар жын қатты ағады. Күйіс қайтаратын малдың таз
қарнын атонияда және улануда жуады.
Шошқаның асқазанын кез келген жағдайда жууға болады.
Мұндай іс-әрекеттер үшін зонд және темірден жасалған Х әрпіне ұқсас
ортасында қуысы бар зевник қажет. Зонд орнына резеңкеден жасалған диаметрі
өңеш қуысына тең келетін түтікті пайдаланады. Зондтың орташа ұзындығы 100
см, ішкі қуысының диаметрі 1,5 см, қабаттың қалыңдығы 2 мм және жанында 2-3
тесігі болады. Ірі шошқаларды бекітіп ұстау үшін жоғарғы жақ сүйекке
жуасытушы ілгек салады. Шошқаны оң жақ бүйіріне жатқызып, зевникті аузына
салып бекітіп ұстап, зондты зевниктің тесігінен өткізген соң, сұқ саусақ
арқылы түтікті қатты таңдай арқылы әрі қарй өңешке бағыттайды. Зондты
өткізген мезгілде түтік кеңірдекке немесе жұтқыншаққа оралып қалмауын
қадағалаған жөн. Зондты шамадан тыс толып кеткен асқазанға салған кезде
онан сұйық жын сыртқа қарай қатты аға бастайды.
Клизмалар (клистир) немесе әр түрлі сұйықтарды анальды тесік арқылы тоқ
ішекке құйғанда, ол жергілікті механикалық әсер етуден бөлек асқазан-
ішектен басқа да бөлімдердің қимылына және сөл бөлу қызметіне рефлекторлы
түрде әсер етеді (С.С. Полтырев бойынша висцеро-висцеральды рефлекс).
Су тоқ ішектегі нәжісті сұйылтады. Суық клизма ішек бұлшық еттерін
жиырылтады, ал жылы оларды босаңсытады және артерия қанын келтіреді.
Майер (металдан жасалған), Целищев және Меликсетян (резинадан жасалған)
дармтампонаторлар (ішек тампонаторлары) арқылы жылқыларға 20 л, ал әдеттегі
түтіктерден 5–10 л-ге дейін, майда малдарға 0,3-тен 2 л-ге дейін
(дармтампонаторсыз) су құяды. Клизмалар үшін судың температурасы 20-дан
400С-қа дейін болуы мүмкін.
Клизмалар тазалаушы, жылу реттеуші, дәрі-дәрмекті, қоректендіруші
клизмалар және микроклизмалар болып бөлінеді.
Балшықтарды емге қолдану. Пелоидтер (грекше рelos – лай, балшық) – бұл
күрделі биологиялық және геологиялық үрдістер әсерінен пайда болған табиғи
заттар. Емдеу мақсаты үшін ванна және апликация түрінде қолданылады.
Балшық пен торфтың мал организміне биологиялық әсері мынадай:
а) әр түрлі температурадағы коллоидты пластикалық масса термиялық әсер
етеді;
б) балшық құрамындағы кальций, темір, алюминий және кремний қышқылы
тұздары теріге және кілегей қабықтарға тырыстырғыш әсер етеді;
в) кейбір балшықтардың радиоактивті әсері болады.
Парафинмен емдеу – организмге жылумен әсер ететін емдік әдіс. Емдеу
мақсаты үшін балқу температурасы 40–480С жылдам балқитын және сирек баяу
балқитын 52–56қС температурадағы парафин қолданады. Бұл әдістің тиімділігі
– 800С дейін қыздырылған парафин денені күйдірмейді, ол төменгі жылу
өткізгіштікке ие. Оның бірінші қабаты 60–700С температурадағы терімен
жанасып, оған белгілі бір жылу мөлшерін береді және өзі жұқа қабыршаққа
айналып, жабылған жерін әрі қарай артық қызып кетуден сақтайды. Парафин
ұзақ уақыт қалыпты температураны ұстағандықтан, ұлпалардың қоректенуіне
қолайлы жағдай туады.
Парафиннің басқа бір әсері – компрессиялық. Оның суып, қатаюына
байланысты дененің жабылған жері бірқалыпты және күшті қысым көреді. Тері
парафиннен былғанбайды: тері мен оның аралығындағы кеңістікте лимфа
айналымын жақсартатын тер бөлінеді.
Уқалау (массаж) – өте кең түрде тараған емдік іс-әрекет. Оның әсерінен
лимфа қозғалысы едәуір жылдамдайды, ұлпалардың қоректенуі мен қан айналымы
және де жүйке жүйелерінің ет талшықтарының, буындардың, жүрек-қан тамырлар
жүйесінің жағдайлары жақсарады, асқазан мен ішектің сөл бөлуі, өкпеде газ
алмасу, зат алмасу мен жасушаларда осмос және диффузия үрдістері
жоғарылайды. Қалау рецепторларға әсер ететін гистаминтәріздес заттардың
пайда болуын қуаттандырады, вегетативті ораталық арқылы жоғары жүйке
жүйесіне тітіркенуді қабылдайды және оны өткізеді.
Бақылау сұрақтары:
1. Новокаин блокадасын ем ретінде қандай мақсатпен қолданады? Новакаинге
ұқсас
қандай дәрілерді білесіз?
2. Черкасовтың зондың қандай ауруларды емдеу үшін қолдануға болады?
Техникасын
көрсетіп, айтып беріңіз?
3. Жылқылардан асқазан сөлін алу үшін қандай зонд қолданылады? Техникасын
көрсетіңіз?
4. Шошқалардың ауруларында қандай зондтарды қолдануға болады? Техникасын
көрсетіңіз?
5. Меликсетян зондың қандай ауруларды емдеуге қолданады? Техникасын
көрсетіңіз?
6. Сумен және жылумен емдеу олардың қандай қасиеттеріне негізделген?
7. Суды емдік ретінде пайдалану әдістері қандай?
8. Жылумен емдеуді және оның әдістерін айтып беріңіздер?
9. Саз балшықпен емдеу туралы не білесіз?
10. Парафинмен және озокеритпен емдеу туралы айтып беріңіз?
11. Электр тоғымен емдеудің түрлері қандай?
12. Гальванизация дегеніміз не?
13. Электрофорез дегеніміз не?
14. Фарадизация дегеніміз не?
15. Дарсонвализация дегеніміз не?
16. Диаметрия дегеніміз не?
17. Ультражоғарғы жиілектегі тоқпен емдеу қалай жүргізіледі?
18. Жарық сәулелерінің биологиялық әсерлері қандай? (көзге көрінетін,
инфрақызыл,
ультракүлгін сәулелерінің).
19. Ультракүлігін сәулесінің досасын қалай анықтауға болады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
5. Белов А.Д, Беляков И.М, Лукьяновский. Физиотерапия и физиопрофилактика
болезней
животных. М Колос 1983 г.
4.2.4. Жүрек-қантамыр аурулар
Травматикалық перикардит – негізінен азықтардың, жайылым мен аурулардың
үшкір заттармен қоқыстануынан, малдың азықты шайнамауынан және тілдің
үстіңгі қабатында орналасқан емізіктер көмейге қарай бағытталынуынан
болады, малдың кілегей қабығының сезімталдылығы төмендейді.
Патогенезі және белгілері – травматикалық перикардиттің байқалу алдында
ретикулотеміртасушылық болады. Үшкір заттар тақия қарынның, бауыр бұлшық
еттерінің және диафрагманың жиырылуы кезінде кілегей қабығына енген
жағдайда – қабырғалы ретикулит, ал жапырақшаларға енгенде – жапырақшалы
ретикулит байқалса, тесіп өткен ретикулит (перфоративтік) қарын қабырғасы
тесілгенде болады.
Мал азықтан бас тартып, гипотония, атония, тимпания туындайды, күйіс
қайырмайды. Малдың жүрісі баяулап, арқасы дөңестейді, мойны тартылып,
аяқтарын бауыр астына басады. Шынтақ буынын кеудеден алшақ қояды. Жатарда
баяу жатып, тұрғанда жылқы сияқты алдымен кеуде жағын көтереді. Малдың
терісі және бұлшық еттері дірілдейді.
Анықтауды кешенді жинақтар арқылы жүргізеді:
а) клиникалық тексеру;
б) фармакологиялық сынақ (ауыздан NaCl тұз қышқылын, қан тамырына
чемерица тұнбасын) – қарын қозғалысын жандандыру үшін, тітіркендіру және
ауырсыну реакциясын жоғарылату үшін).
в) арнайы сынақ (диатермиалық сынақ, рентгенге түсіру, рентгенография
т.б.)
Мал жарымсыз болып табылса, етке өткізіледі.
Сақтандыру. Мал қарнына үшкір заттар азықпен түспеуін қадағалау.
Ферма маңайын, жайылымдағы темір үшкір заттарды жинау.
Эпизоотияға қарсы шараларды мерзімінде жүргізу. Жаппай түрде
сақтандыру үшін магнит сақиналарын (20х60мм, салмағы 35–40 г) қолданған
жөн.
Миокардит – жүрек етінің қабынып, жалпы организмнің жағдайының төмендеп,
қан айналысының нашарлауы.
Себептері. Миокардиттің 3 түрлі себептері бар:
1. Жұқпалы аурулар (аусыл, оба, пастереллез, т.б.).
2. Табиғи жұқпалы аллергиялық себептері (гайморит, фронтит, іріңді
эндометрит т.б.).
3. Жұқпалы – токсикалы факторлар (фузариотоксикоз, стахиоботритоксикоз).
Сонымен, миокардит негізінен екінші реттегі ауру болып табылады, ал жиі
түрде иммундық сарысу – продуцент жылқыларда болады.
Белгілері. Миокардит жіті және созылмалы түрде өтеді. Жіті түрінде мал
азықтан бас тартып, әлсізденіп, жеңіл жұмыста тахикардия байқалады.
Созылмалы түрде бауыр, бүйрек, бронхы аурулары күшейеді.
Қанда аспартатаминотрансфераза және лактатдегидрогеназа көбейеді.
Анықтау. Әсіресе аллергиялық себептерден болған миокардиттерді анықтау
қиынға түседі. Негізгі шектері болып жүрек тұсының ауырсынуы, субфебрильдік
дене қызуы, инфекциялық індеттердің пайда болуы табылады.
Миокардитті перикардиттен, миокардоздан және эндокардиттен айыру қажет.
Құрғақ перикардит көбіне перикардтың үйкелу дыбысын, ал ылғалды перикардит
толқын тәріздес дыбыс береді.
Емі. Әсерлі болу үшін төмендегі жағдайды еске алу қажет:
1. Қолданылатын ем негізгі ауруды жоюға бағытталуға тиіс.
2. Миокардқа аллергиялық әсірді тигізбеу қажет.
3. Жүрек жұмысын қалыптастыру.
Малға толығымен тыныштық беріп, жеңіл азық: жылқыға – сұлы, дерт, шөп,
ірі қараға – кебек, дерт, шөп ұнын беру қажет.
Хлорлы Na ертіндісін қолдану мөлшерін азайтқан жөн.
Миокардиофиброз – қосымша ұлпалар өсіп, миокардтың қатаюы.
Миокардиофиброз ауруында фиброздық ұлпалар жүрек еті талшықтарының арасында
өссе, миокардиосклерозда – коронарлық қан тамырлары оң бойында өседі.
Себептері. Жиі түрде миокардоз және миокардит ауруларынан кейін және
жүрек қан тамырлары ауруынан кейін, аусыл індетінен кейін екінші реттегі
болып байқалады.
Белгілері. Мал демігеді, жүрек соғуы 80–120-ға жетіп, мал аузымен дем
алады, тілін сыртқа шығарып, сілекей ағуы байқалады. Венозды қысымы 300 мм-
ге көтеріледі. Күре және тері асты тамырлары білеуленіп, кілегей қабықтары
көгереді. Мал тершең болып, жүрек тұсы ашық дыбыс береді. Жүректің бірінші
дыбысы қатаң, ұзарып немесе қосарланып, ал екінші дыбысы ашық шығады.
Анықтау. Сыртқы белгілеріне және функционалдық сынақ арқылы жүргізеді
(малдың жүрек соғуын сынық жүргізгенде дейін және кейін санайды).
Миокардиофиброзда жүрек соғуы жиілеп, орнына көп уақыт өткеннен соң келеді.
Емі. Ауыр жағдайда өт ингаляциясын (ірі малға 80–120 л, ұсаққа – 10–15 л,
минутына – 10–15 л жылдамдықпен) қолданады. Тері астына оттегі (ірі малға –
6–10 л, ұсақ малға 0,1–1 л.) егуге болады. Қан тамырына корглюкон, тері
астына – дигитазид, анонизид, ауыздан – оймақгүл тұнбасын (10–50,0) беруге
болады.
Эндокардит – жүректің ішкі қабатының қабынуы.
Топтастыруды төмендегідей жүргізеді:
1. Ағымы бойынша – жіті және созылмалы.
2. Қабынуы бойынша – язвалық және сүйелді.
3. Орналасуы бойынша – клапандық және қабырғалы.
Себептері. Көбінесе жұқпалы аурулардан кейін (аусыл, қатерлі катаралды
қызба, септикалық үрдістер – метрит, мастит, бурсит т.б.) байқалады.
Белгілері. Эндокардиалық дыбыстар (систолдық, диастолдық) клапандардың
ақаулығын көрсетеді. Жүрек дыбыстары орнына үрленген немесе ызыңдаған дыбыс
тұрады.
Емі. Сепсиске қарсы пенициллин, стрептомицин (3–4 мың ӨБкг) дәрілері –
құрсақ қуысына, уротропин 10–15,0 мл глюкоза 100–150,0, кофеин 2–3 рет –
қантамырына қолданылады. Оймақгүл тұнбасын (10,0–50,0) 5–6 күн қолдану
қажет.
И.И. Кадыков бойынша камфора сары суын (қан тамырына бір егуге 1 г –
камфора, этил спирті 960–75, глюкоза – 15 г, изотоникалық ертіндісін – 1500
мл) егу қажет.
Артериосклероз – артериялардың дистрофиялық және пролиферативтік, сонымен
қатар қосымша ұлпалар өсу құбылысы.
Себептері. Көп жағдайда жүрек-қантамыр жүйесіне, ақуыз және май алмасуына
және улану құбылыстарына байланысты.
Белгілері. Ауырған малда жүректің ұлғаюы және кеңеюі байқалады, аортаның
бірінші дыбысы – қатаң, екіншісі – күшейіп шығады. Жүрек жұмысы осылай
бұзылуы ұзақ уақытқа созылса, альвеолярлық эмфизема, перебронхит және
пневмосклероз аурулары пайда болады.
Емі. Меңденген артериосклерозда тиімсіз. Аурудың басында диета және йод
препараттарын, жүрек дәрілерін, ұлпалық терапия қолданылады.
Қан тамыр тромбозы – қан тамырларының толығымен немесе ширектеу түрде
бітелуі.
Себептері. Тамырлардың бітелуі жарақаттанғанда және тамыр қабынуында
пайда болады, сондай-ақ эндокардит және артериосклероздан кейін де пайда
болуы мүмкін. Жиі түрде тромбофлебит ауруы ұқыпсыз түрде пункция жасағанда
және дәрілер периваскулярлық қабатқа енгенде байқалады.
Белгілері. Үлкен қан тамыр тромбозында мал аяғында тұра алмайды. Малдың
аяғы суынып, сезімталдығы төмендейді. Денесі дірілдеп, терлейді, демігіп,
тахикардия байқалады. Мойын тамыр тромбозында мойын, бас және қол тұсында
ісіктер пайда болады.
Емі. Аурудың басында фибринолизин, гепарин және гепариноидтар (синантроп
С, т.б.) қолданылады.
Бақылау сұрақтары:
1. Травматикалық перикардиттің негізгі себептері қандай?
2. Травматикалық ауруды анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
3. Травматикалық перикардиттің емдеуін айтып беріңіз?
4. Травматикалық перикардиттен сақтандыру шаралары қандай?
5. Миокардит ауруына анықтама беріп, оның мағынасын түсіндіріңіз?
6. Миокардоздың негізгі себептері қандай?
7. Эндокардит даму процесі қалай жүреді?
8. Артериосклероз дегеніміз не?
9. Қан тамыр тромбозы қандай белгілерімен сипатталады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
Агропромиздат, 1991 г.
2. Данилевский В.М, Кондрахин И.П., Коробов А.В. и др. Практикум по
внутренним
незаразным болезням животных.Под редакцией Данилевского В.М.,
Кондрахина И.П.
М.Колос 1992 г.
3. М.А Молдағүлов, Ө.К. Есходжаев, К.Н. Қожанов және басқалары. Малдың
жұқпалы
емес ішкі аурулары. Жалпы редакциясын қараған М.А.Молдағүлов. 1-ші
басылымы.
Алматы, 1992 ж.
4. К.Н. Қожанов, А.З. Дюсембаева, С.О. Балтыбеков және басқалары. Малдың
ішкі
жұқпалы емес ауруларының практикумы.Семей қаласы,2000 ж.
4.2.5. Тыныс алу жүйесінің аурулары
Танаудың қабынуы (ринит) – танау кілегей қабықтарының қабынулары. Танау
қабынулары қабынбаның сипаттарына байланысты кілегей бетінің қабынуы
(катаральный), фибриннің кілегей қабына жиналып қабаттануы (крупозный) және
бездердің қабынуы (фолликулярный) болып; өтуіне байланысты жіті және
созылмалы болып; пайда болуына байланысты басалқы және қосалқы болып
бөлінеді.
Себептері. Танаудың қабынуларына малды күту мен азықтандыру тәртібінің
бұзылулары себеп болады. Шошқалар мен ірі қара малдарда танаудың қабынулары
көп жағдайларда механикалық қоздырғыштардың, ыстық-суықтың немесе химиялық
қоздырғыштардың әсер етулерінен пайда болады (құрғақ азықтарды жегенде,
көтерілген шаңмен дем алғанда, аммиакпен қаныққан ауамен, не ыстық бумен
дем алғанда, ыстық асты суытпай жегізгенде, аммиак ерітіндісімен өңделген
сүрлем шөптерді (силос) тез арада жегізгенде т.б.).
Белгілері.Танаудың кілегей қабықтарының беттерінің қабынулары жіті түрде
өтсе, малдарда көп өзгерістер байқала қоймайды, дене қызуы қалыпты шама
төңірегінде болып, не 0,5–10С-қа дейін ғана көтеріледі, азыққа деген зауқы
көп өзгермейді, не аздап қана төмендейді.
Анықтау. Ауру туралы жиналған мәліметтер мен аурудың анықталынған сырт
белгілеріне негізделінеді.
Емі. Танаулардың кілегей қабықтары талаурана қабынғанда танау қуыстарын
0,25% новокаин ерітіндісімен, 3%-дық бор қышқылы ерітіндісімен, 5%
натрийдің бикарбонат ерітіндісімен, 2%-дық цинк сульфаты ертіндісімен
немесе өсімдік майына дайындаған 2%-дық ментол ерітіндісімен жуыпөшаяды.
Танаудың қабынуының бастапқы кезеңінде танау қуыстарына кезек-кезек
майдаланған стрептоцид, норсульфазол, сульфадимезин, этанол не висмут
нитратының ұнтақтарын үрлеп енгізеді.
Бронхтың қабынуы (бронхит) – кеңірдектің өкпеге енген тарамдарының, яғни
бронх кілегей қабығының қабынуы. Бұл кеселмен малдардың барлық түрлері,
әсіресе жас мал, кәрі мал және әлсіреген мал жиі ауырады.
Себептері. Ең көп тараған негізгі себептері: суық тию, малдарды төсемсіз
цементті еденде ұстау, қорадағы ауаның ылғалдылығының артуы, әсіресе
ылғалдылықтың артуының суықпен үйлесуі, желорай, қорадағы температураның
тез өзгеріп тұруы, өнеркәсіпті кешендерге қамсыздандыратын шаруашылықтардан
әкелген малдарды суық күндеде жуып, колорифер арқылы құрғатып кептірмеу,
жылы қорада тұрған малдарды суық сумен суару.
Белгілері. Қабынба жіті түрде өтсе, аурудың жалпы күй-жайы көп
өзгермейді, тек тәбеті аздап төмендейді, көпшілік аурулардың дене қызуы
қалыпты шамандан жоғары көрсеткіштер деңгейінде болады не 0,5–10-қа
көтеріледі, кейде жүрек соғысы жиілейді. Бронхиттің бастапқы кезеңіне тән
белгі ауырсынатын құрғақ жөтел, 2–5 күн өткеннен кейін, ауру қолайлы
жағдайда өтсе, жөтел қақырықтанып жұмсарады, жөтелгенде ауырсынбайды.
Аурудың алғашқы күндері өкпені тыңдағанда қатаң шығатын везикулярлы тыныс,
кейде алыстан естілетін сырыл пайда болады, кейінірек олар майда не ірі
көпіршіктенген дымқыл сырылдарға ауысады.
Анықтау. Ауру жайында жиналған мәліметтер мен тыныс жолдарының
дерттелінгендігін білдіретін аурудың сырт белгілеріне сүйенеді. Қан құрамын
тексеру лейкоциттердің, нейрофильдердің аздап көбейгендігін,
эритроциттердің тұну жылдамдығың (СОЭ) артқандығын көрсетеді. Созылмалы
бронхитті рентгенмен тексергенде бронхылар бейнесінін көріністерінің
айқындалынғанын және ошақты эмфиземаның пайда болғанын көрсетеді.
Емі. Бронхтардың қуыстарын кеңейту үшін тері астына тәулігіне 1-2 реттен
бір енгізуге шаққанда 5%-дық эфедрин ерітіндісін: жылқы мен ірі қараға –
7–10 мл, ұсақ малдар және шошқаға – 1–3 мл, итке – 1–1,5 мл енгізеді.
Бұзаудың созылмалы бронхитын емдегенде 3–5 тәулік бойы күніне бір реттен
тері астына 1 кг салмаққа шаққанда 5–8 мг эуфиллинді (бронхтардың қуыстарын
кеңейту үшін) енгізумен қатар кеңірдек қуысына 1 кг салмаққа шаққанда 1–2
мг пепсинді, не трипсинді (жалқықты сұйылту үшін) құю жақсы нәтиже береді.
Сақтандыру. Мақсаты – малдарды бағып-күтуге, зоогигиеналық қалыптылықты
сақтауға бағытталған шаруашылық ұйымдастыру және дәрігерлік-санитарлық
әрекеттерді бұлжытпай жүзуге асыру. Әсіресе суық тигізетін факторларды
болдырмауға, қорадағы ауаның микроорганизмдермен қалыптан артық ластануына,
газ бен шаңның көп жиналуына жол бермеуге баса көңіл бөлінеді.
Бронхылар мен өкпенің қабынуы (бронхопневмония) – катаральды қабыну,
дақты қабыну, нақтыланбаған қабыну – бронхылардың және өкпенің жекелеген
бөліктеріннің қабынып, альвеолалар мен бронхылардың қуыстарына катаральды
жалқықтың толуымен сипатталынатын дерт.
Себептері. Ірі қара малды өсіріп, бордақылайтын шаруашылықтарда көп
жағдайда бронхопневмонияның пайда болып, көп таралуына зоогигиеналық
қалыптылық технологиясының бұзылғандығы себеп болады.
Шошқа өсеретін шаруашылықтарда, әдетте, шошқаларды төсемесіз, суық, едені
цемент не асфальт (цемент ауруы), ауасының ылғалдылығы жоғары және аммиак
жиналған қораларда ұстауы бронхопневмонияның көп таралуына себепкер болады.
Бронхопневмонияны тудырып, әрі қарай дамытуда микроорганизмдердің маңызы
өте зөр. Бронхопневмониямен ауырған не сол дерттен өлген малдың
көпшілігінің өкпелерінің қабынған жерлерінен стрептококк, стафилококк,
сарцин, протей, ашытқылы саңырауқұлақ, микоплазма және микроорганизмдердің
басқа да түрлері бөлініп алынады.
Белгілері. Жіті түрде өткен аурудың бастапқы кезеңінде бронхиттің
белгілерінен басқа жалпы жабығу, сыртқы әсерге реакциясының бәсеңделуі,
әлсіздік, азыққа зауқы соқпау не бәсеңдеу, дене қызуының 1–20С-қа көтерілуі
байқалады. Әлсіреген және қатты арықтаған малдарда дене қызуы көтерілмеуі
де мүмкін. Аурудың 2–3-күндері тыныс алу жүйесінің зақымдалу белгілері:
жөтел, күшейген ауыр тыныс және демікпе, танаудан ұйымалы-катаральды не
катаральды ақпа ағу, қатаң везикулярлы қырылдар естілу айықындалынады.
Біраз тәуліктерден кейін перкуссиялап тексергенде өкпелердің алдыңғы
ұштарынан күңгірттенген дыбыс шығатын жерлер анықталынады.
Бронхопневмония созылмалы түрде өткенде көбінесе жүрек-қан тамыр, ас
қорыту жүйелерінің, бауырдың қызметтерінің бұзылғандығының белгілері,
терінің ауырғаны (экзема, дерматит), қан құрамының азғындағаны
айқындалынады.
Анықтау. Ауру жайындағы жиналған мәліметтер, ауруға тән клиникалық
белгілер және өлекседегі болатын өзгерістер арқылы бронхопневмонияны еш
қателеспей дәл анықтауға болады. Аурудың қанын тексергенде лейкоциттердің
солға қарай ығысқан нейтрофил түрінің көбейгені, лимфоциттердің,
эозинофильдің азайғаны, моноциттердің көбейгені, эритроциттердің тұну
жылдамдығының артқаны, сілтілік қордың азайғаны және каталаза қызметінің
бәсеңдегені, альбуминдердің азайып, глобулиндер бөліктерінің көбейгені,
артериялық қандағы гемоглобиннің оттегімен қанығуының азайғандығы
анықталады.
Рентгенмен тексеру ауруды дәл анықтау әдісі ретінде мойындалған.
Емі. Антибиотиктерді қолданар алдында аурулардың тыныс жолдарын жайлаған
микроорганизмдердің антибиотиктерге сезімталдылығын есепке алған жөн.
Пенициллиннің натрий не калий тұздарының 0,5%-дық новокаиндегі ерітіндісін
бұлшық етіне тәулігіне 3–4 реттен 1 кг салмағына шаққанда 7–10 мың ӨБ
енгізеді, ем курсының ұзақтығы – 5–8 тәулік.
Бициллинді суспензия түрінде методикалық нұсқауына сәйкестендіріп,
тәулігіне бір реттен не күнара 1 кг салмаққа шаққанда 10–15 мың ӨБ
енгізіледі, емдеу мерзімі 4–5 енгізу.
Стрептомицин сульфатын, тетрациклин гидрохлоридын не окситетрациклин
гидрохлоридын бұлшық етке тәулігіне 1–2 реттен 5–7 күн қатар 1 кг салмаққа
шаққанда 8–15 мың ӨБ еңнізеді. 1–1,5 айға дейінгі төлдерге аузы арқылы
тәулігіне 3–4 реттен 5–7 күн қатар 1 кг салмаққа шаққанда 0,005–0,01 г
левомицетин не эритромицин береді.
Ірі қара мал катаральды бронхопневмониямен ауырғанда тыныс жолдарына
(кеңірдек-бронхка), пульверизатор (тозаңдатқыш) арқылы тозаңдандырып енгізу
жақсы нәтиже береді. Антибиотиктерді тәулігіне 1 реттен 1–3 күн аралатып
бұлшық етке енгізетін мөлшерде береді.
Сульфаниламид препараттары. Сульфадимезин, норсульфазол, этазолды
көбінесе жылқыға, шошқаға, етқоректілерге және ірі қара мен ұсақ малдардың
төлдеріне аузы арқылы береді. Оларды азықпен бірге тәулігіне 3–4 реттен
7–10 күн қатар 1 кг салмаққа шаққанда 0,02–0,03 г береді. Сульфадимезиннің
не норсульфазолдың ерітілмелі натрий тұздарының залалзсыздандырылған балық
майында не күнбағыс майында дайындалынған 10–15%-дық суспензиясының 1 мл
қоспасын 4–5 тәулікте бір реттен ем барысында 2-3 рет тері астына енгізеді.
Кей жағдайларда іріңді катаральды қабынбада кеңірдек қуысына
антибиотиктер не сульфаниламид ерітінділерін енгізеді. Кеңірдектің кеуде
жақ үштен біріне алдымен шприц арқылы 5–10 мл 5%-дық новокаин ерітіндісін
енгізеді (асықпай, жаймен 30-60 секунд ішінде), содан соң инені қайтып
суырып алмай, сол ине арқылы 5–7 мл тазартылған суда ерітілген пенициллин,
тетрациклин не окситетрациклинді 1 кг салмаққа шаққанда 10–15 мың ӨБ
мөлшерінде немесе 10–15 мл 10% норсульфазол, сульфадимезиннің натрий тұзын
енгізеді. Кеңірдек қуысына антибиотиктерді не сульфаниламидті тәулігіне бір
реттен ғана ем курсында барлығы 2–4 рет енгізеді.
Аллергияға қарсылық және қан тамырлар қабырғаларының
өткізгіштік қасиетін азайту мақсатында, ем қолдану барысында, ауыз арқылы
бұзау не құлындарға тәулігіне 2–3 реттен кальций глюконатын 0,025–0,5 г,
супрастин 0,0025–0,05 г, не пипольфен 0,025 г беру ұсыналады.
Пневмониялық даму барысында кейде өкпелердің ісінуі мүмкін, осындай
жағдайда қан тамырына кальций хлоридінің 10%-дық ерітіндісін мал басына
шаққанда 5–10 мл енгізеді.
Ауруды топтап емдегенде нәтижелі әдістердің бірі – микробтарға қарсы
дәрілерді тозаңдандыру арқылы қолдану.
Сақтандыру. Малдарды бағып-күтуге және пайдалануда зоогигиеналық
қалыптылықты бұзбауға шаруашылық ұйымдастыру және ветеринарлық-санитарлық
шаралар жиынтығын іске асыруды кездейеді.
Өкпенің өліеттенуі шіруі (гангрена легких) – өкпе тіндерінің іріп-шіріп
ыдырауы. Өкпе абсцесінің өкпе гангренасынан айырмашылығы – мұнда өкпенің
сау участкелері мен зақымдалған жерлерінің араларында шекаралық жолақ
(деморкационная линия) болмайды.
Себептері. Өкпе гангренасы көбінесе аспирациялық не метастаздық
пневмониялардың асқынуы салдарынан пайда болады.
Белгілері. Ауру ылғи да жіті түрде өтеді. Аурудың бастапқы кезінде дерт
қай пневмонияның фонында басталса, сол қабыну түріне тән белгілері білінеді
(дене қызуы көтеріледі, жөтеледі, дем алысы қиындап жиіленеді, сырылдар
пайда болып, перкуссиялық дыбыстары күңгірттенеді т.б.). Өкпе гангренасына
тән белгілер ретінде аурудың жалпы күйінің күрт нашарлауы, үдемелі
ентікпенің пайда болуы, тынысынан сасық иістің шығуы (өлген малдың
шірігіндегі иісіндей), танауларынан сұрғылт қоңыр не шокалад түсті ақпаның
көптеп ағуы, өкпеде қуыстардың пайда болуына байланысты дүңкілдеген
перкуссиялық дыбыс естілуі айқын білінеді.
Анықтау. Клиникалық белгілері мен анамнезіне негізделінеді. Қанын
тексергенде нейтрофильді лейкоциттердің көбейгені, лейкоциттердің удан
дақтанғаны, эозинофилдің азайғандығы, ЭТЖ-нің артқандығы анықталынады.
Танау ақпаларының тұнбасын микроскоппен тексергенде лейкоциттердің,
микробтардың, май тамшыларының, альвеола тіндерінің эластикалық
талшықтарының көбейгендері байқалынады.
Емі. Гангрена ошағында жүріп жатқан іріп-шіру үрдісін денеге жайылтпау
үшін емді іріндеткіш-шіріткіш микробтардың өсіп-өнулерін басуға бағыттайды.
Осы мақсатта антибиотиктермен бір ем курсын өткізеді. Антибиотиктерді тері
астына өте көп мөлшерде тәулігіне 3–4 реттен, кем дегенде 5–8 күн қатарынан
енгізеді. Антибиотиктерді қолданардың алдында оларға деген микробтардың
сезімталдығын анықтап алады. Сонымен қатар кеңірдек қуысына тәулігіне 2–3
реттен залалсыздандыратын дәрілердің судағы ерітінділерін: 2%-дық этакридин
немесе 10%-дық норсульфазол ерітінділерін енгізу ұсынылады (жылқы немесе
сиырға бір енгізулік мөлшері 100–200 мл).
Қан тамырына крупозды пневмонияда келтірілген мөлшердегідей тәулігіне бір
реттен 3–4 күн қатар новарсенолды, глюкоза мен камфора қосылған спирттің
судағы ерітіндісін, кальций хлоридының гипертоникалық ерітіндісін,
гексаметилентетраминді, тері астына оттегін егу, креолин, лизол, карбол
қышқылы буларымен дем алдыру көрсетілген.
Плевраның қабынуы (плеврит) – көкіректің ішкі бетін астарлап тұратын сірі
қабықтың қабынуы. Ауру көбінесе жылқылар мен шошқаларда жиі кездеседі.
Плевриттер дерттің өту барысы бойынша – жіті және созылмалы, пайда болуы
бойынша – басалқы және қосалқы, орналасуы бойынша – шектелген және
кіріккен, қабыну үрдісінің сипаты бойынша – құрғақ және жалқықты (ылғалды)
түрлерге бөлінеді.
Себептері. Малда плеврит басалқы ауру түрінде сиректеу кездеседі, ал
кездескен жағдайда, көбінесе, жылқылар арасында байқалады. Плеврит көбінесе
пневмония не пневмоторакстың асқынуынан пайда болады.
Белгілері. Жалпы белгілері ретінде жабығу, азыққа зауқының соқпауы не
жоғалуы, дене қызуының 1–20С-қа көтерілуі, тәулік бойы дене қызуының
көтеріліп-басылып тұруы (жолақтың иректігі араның дүзі тәріздес) білінеді.
Плевритке тән белгілер ретінде ентікпенің аралас түрі, іш арқылы дем
алыстың басымдылығы (абдоминальное) және кеуде қимылы формасының тең
еместігі (ассиметрия) білінеді. Құрғақ плевритте қабырғалар араларын қолмен
сипағанда ауырсынады және дем алыс қимылдарына сәйкестеніп плевралардың
үйкеліс шуылы естіледі. Жалқықты перкуссиялаған кезде дене қалпының
кеңістікте өзгеруіне қарамастан, ылғи үстіңгі жағы көлденең түзу сызықты
күңгірт дауыс шығарады. Аускультация кезінде кеуденің дерттелінген жағынан
тыныс дыбыстары мен жүрек үндері бәсең естіледі.
Анықтау. Клиникалық белгілері мен рентгенмен тексеріс көрсеткіштеріне
(жалқықты плевритте жоғарғы деңгейі түзу сызықтанып келген қатты қарауытқан
көрініс көрінеді. Диагнозды дәлелдеу үшін плевра қуысын теседі
(плеврацентез).
Емі. Пневмонияны емдеуге келтірілген мөлшерде антибиотиктерді не
сульфаниламид препараттарын қолданады. Қабыну үрдісін басу және жиналған
жалқықты сорылтып тарату үшін кеудесін скипидармен сылайды, кеудесіне
банкілер, қыша қағаздар басқа да қыздырғыштар қояды, электр шаммен
қыздырады, диатермия жасайды, йодты препараттармен электрофорез жасайды.
Аузы арқылы несеп айдайтын дәрілер, салицил және йод препараттарын береді.
Қан тамырына глюкоза мен камфора қосылған спирттің судағы ерітіндісін не
гексаметилентетрамин еңгізеді.
Сақтандыру шаралары. Малға суық тигізбеуге және бронхопневмонияны дұрыс
емдеуге бағытталады.
Өкпенің эмфиземасы (эмфизема легких) – өкпенің шектен тыс кеңейгенінен
көлемінің ұлғаюы. Эмфиземаның альвеолярлық – өкпелердің кенеюі альвеолалар
ұлпасының созылуы арқылы пайда болатын және интерстициалық – бөлікшелер
аралық дәнекер ұлпасына ауаның еніп жиналуының салдарынан пайда болатын
түрлерін ажыратады. Өтуі бойынша – жайылған және шектелінген түрлері
болады.
Себептері. Жіті түрде өтетін альвеолярлы эмфизема малдың тынысы жиіленіп
күшейгенде альвеоларға ауа шамадан тыс толып, сол ауаны сыртқа шығару үшін
альвеолар ұлпасының зорлануынан болады. Мұндай зорлану ат шабыста,
жарыстарда, демалыссыз ұзақ уақыт ауыр жұмысқа салғанда, бәйге атын не аңшы
иттерді зорықтырғанда болады.
Белгілері. Өкпе эмфиземасының белгілері ретінде құрсақтың бұлшық еттері
басымырақ қатысатын үдемелі дем шығару ентікпесі және бүйірін соғу (дем
шығаруға іш бұлшық еттері белсене қатысқандықтан, дем шығарған сайын
қабырға доғалары шығыңқырайды) байқалады. Тыныс алғанда қабырғалар арасында
бұлшық еттер ішіне тартылып, айналшық томпайып шығып кетеді. Альвеолярлы
эмфиземаның созылмалы түрімен ауырған жылқылардың кеуде қуысының формасы
дөңгеленіп кетеді. Перкуссиялаған кезде өкпелердің артқы жақ шектері 1өә
қабырғыға ұлғайып кетеді де өкпелер аймағынан дүнкілденген дыбыстар
естіледі.
Интерстициальды эмфизема – тыныс алу қызметі кемістігінің үдемелі түрде
дамуымен, өкпелердің көпіршіктенуімен, мойын, кеуде, арқа және жауырын
маңайларындағы тері астыларында ауаның болуымен (қолмен басқанда быжыл
сезіледі) сипатталынады.
Анықтау. Белгілері мен ауру туралы жиналған мәлиіметтерге (ауыр жұмыс
істеп зорыққаны, алдында бронхит не пневмониямен ауырғаны) негізделінеді.
Рентгентексеріс өкпенің эмфиземалы жерінің жарықтанғанын және бронхтар
пішіндері көріністерінің айқындалынғанын көрсетеді.
Емі. Альвеолярлы эмфиземаның созылмалы түрімен ауырған малды, егер
олардың асыл тұқымдық қасиеті немесе сәндік белгілері болмаса, жарамсыздар
қатарына шығарады да, жеңіл жұмыста пайдаланады.
Интерстициальды эмфиземаны емдеу альвеолярлы эмфиземаның жіті түрін
емдеумен ұқсас. Ауаның өкпедегі бөлшекаралық денелер ұлпаларына әрі қарай
ену үрдісін азайту не жою үшін жөтелді басып, жүрек-қан тамыр жүйесінің
қызметін қалыптастырады.
Сақтандыру шаралары. Малды пайдаланғанда тым зорықтырмай, жаттықтырғанда
ережелерді сақтап, бронхитпен ауырғанда дер кезінде және нәтижелі ем
қолдану.
Бақылау сұрақтары:
1.Танаудың қабынуы ауруына анықтама беріп оны түсіндіріңіз?
2. Бронхиттер қандай белгілерімен сипатталады?
3. Бронхопневмонияның негізгі себептері мен даму процесін айтыңыз?
4. Бронхопневмонияны анықтаудың қандай әдістерін білесіз?
5. Бронхопневмонияны бронхиттен, плевриттен қалай ажыратады?
6. Бронхопневмонияны емдеу үлгісін жасаңыз?
7. Бронхопневмониядан сақтандыру шаралары қандай?
8. Плевриттің клиникалық белгілері қандай?
9. Эмфиземаның қандай түрлерімен қандай малдар ауырады?
Әдебиеттер:
1. Анохин Б.М., Данилевский В.М., Замарин Л.Г. и др. Внутренние незаразные
болезни
сельскохозяйственных животных. Под редакцией Данилевского В.М. М.,
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz