Қазақ эпосындағы өмірбаяндық сарындардың дүниетанымдық негіздері және типологиялық сипаты
0.1. Қазақ эпосындағы өмірбаяндық сарындардың
дүниетанымдық негіздері және типологиялық сипаты
Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, философиясы - фольклор болғандығы мәлім. Оның шығармашылық үлгілері қисапсыз мол болса, жанрлық түрлері де көп.
Фольклор деген терминді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда, халық даналығы деген мағынаны білдіретіні белгілі. Осының өзі-ақ фольклордың синкретті, көпфункциялы құбылыс екенін ағартады. Бұны академик С.Қасқабасов : Фольклордың үш сипаты бар: а) фольклор - ежелгі дүниетаным және көне мәдениет әрі мұра; ә) фольклор - тұрмыстың бір бөлшегі; б) фольклор - сөз өнері, - деп атап көрсетеді (Қасқабасов С. Қазақ фольклоры: статусы мен теориялық негіздері кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том. Алматы, 2008. 20-б.).
Демек, фольклор терминінің кең және тар мағыналары бар. Аса кең мағынада алғанда, ол әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін қамтиды. Одан тарлау мағынада қарастырғанда, оған халықтың көнеден келе жатқан дүниетанымы мен мәдениетін тұтастай жатқызуға болады. Ал, өте тар мағынасында ол халықтың ауыз әдебиеті деген ұғымды білдіреді. Фольклордың өзіндік ерекшеліктерін анықтаудың ең тиімді жолдарының бірі - оны типологиялық тұрғыдан зерттеу. Типология деген терминге филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Н.Путилов: кең мағынада алғанда типология дегенді заңды түрдегі, объективтік жағдайларға орай туындаған, табиғаттағы, өмірдегі заттар мен құбылыстарда, қасиеттер мен қарым-қатынастарда байқаланатын қайталанушылық ретінде ұғыну қажет,- деп анықтама бергені белгілі. [Путилов Б.Н. Историко-сравнительное изучение фольклора. Тезисы. М.,1971.Стр.58]
Әлем халықтары әдебиетіндегі ортақ құбылыстарды зерттеудің де ғалымдарды ежелден бері қатты толғантып келе жатқан көкейкесті мәселе екеніне, бұл саладағы ізденістердің негізгі аспектілеріне филология ғылымдарының докторы, профессор А.С.Ісмақова: Типологиялық байланыс - бірнеше халықтың сөз өнеріндегі, әдебиетіндегі әдеби ағым, бағыт, стиль, сюжет, образдар ұқсастығы, жалғас-жақындығы. Мұндай ұқсастық арасындағы мәдени байланыстың тәжірбие алмасу нәтижесі болуы немесе бірнеше елдің тарихы тамырлас, тілі, дәстүрлері сабақтас болуынан тууы мүмкін. Мыс., орыс әдебиеті мен шығыс әдебиетінің үлгілері, сюжет, образдар қазақ арасында таралуы мәдени ауыс-түйіс түріне жатса, қазақ әдебиетіндегі көптеген сюжет, тақырыптардың кездесуі олардың мәдениетінің тарихи тамырластығынан туған ұқсастықтын танытады. Типологиялық байланыс әдебиеттің даму заңдылықтарын олардың әлеуметтік-тарихи жағдаймен сабақтастығын түсіну үшін аса қажет,- . [Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2005. 502- б] деген анықтама беріп, оданы ары қарай бұл ойын: Типологиялық байланысты зерттеудің ең маңызды принциптері қандай десек, алдымен тарихи типологиялық ұқсастықтың тарихи негізділігіне көңіл бөлу, бүтіндей әдеби құбылыстар - әдеби бағыт, жанр, стильдік ағымдар, бірнеше халықтың әдебиетінде ұқсас келетініне назар аудару және типологиялық жалғастық, ұқсастық тілі, мәдениеті жағынан жақын халықтардың әдебиетінде ғана емес, одан әлдеқайда кең халықаралық көлемде кездесетінін ескеру қажеттігін айтар едік. Ел мен елдің, халықтардың арасындағы мәдени, әдеби байланысты, жалғастық-жақындықты жан-жақты терең тексеріп, танып-білу өте қажет. Осы қыры мен сыры мол әдеби құблысты бір қырынан алып қарастырудың ұтымды жолы типологиялық ұқсастықты байыпты түрде зерттеу екендігін сөзсіз мойындаймыз, - деп сабақтаған. [Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2005. 502- б]
Типологиялық сарындардың қырлары мен сырларын анықтаудың әсіресе халық даналығы - халық ауыз әдебиетінің, табиғатын ашып көрсету үшін ауадай қажеттігі туралы академик Р.Бердібай. Ауыз әдебиеті мұрасының өзіндік өзгешелігін анықтауға қажет тәсілдердің бірі салыстырмалы-тарихи әдіс болмақ. Орыс фольклортану ғылымы ауыз әдебиеті шығармаларын осы тәсіл негізінде тексеріп, күрделі нәтижелерге жетіп жүргені белгілі. Шынында да фольклор материалына кең де жүйелі салыстырулар жасамай, ондағы үндес, қайталама фактілерді тексермей, олардың заңдылықтарын есепке алмай, ауыз әдебиетінің табиғатын түсіну қиын, - деп жазған еді. [Қазақ фольклорының типологиясы. Алматы, 1981 3-б.]
Қазіргі кездегі фольклортануда академиктер А.Н.Веселовский, В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, Е.М.Мелетинскийдің фольклор типологиясын зерттеудегі әдістемелері мен ғылыми тұжырымдарын басшылыққа алу дұрыс та жақсы нәтиже беріп жүр.
А.Н.Веселовский фольклордағы типологиялық мотивтердің барлығы бірдей өз бетінен туындаған деп есептеуге болмайтынын, белгілі бір жағдайларда олар генетикалық туыстық пен мәдени байланыс арқылы ауысып, түйісудің де нәтижесі болуы мүмкін екенін ескертуді де ұмытпайды.
А.Н.Веселовскийдің еңбектеріндегі дұрыс тұжырымдарды өз еңбектерінде басшылыққа алған орыс ғалымдарының елеулі жетістіктерге жеткеніне В.М.Жирмунскийдің, И.И.Толстойдың, В.Я.Пропптың, Е.М.Мелетинскийдің және тағы басқа зерттеушілердің ғылыми ізденістері дәлел бола алады. Академик В.М.Жирмунский өзінің 1958 жылы жасаған Эпическое творчество славянских народов и проблемы сравнительного изучения эпоса атты ғылыми баяндамасында фольклор типологиясын тарихи-типологиялық тұрғыдан салыстырмалы зерттеудің негізгі принциптеріне тоқталды. Ғалым фольклорлық мотивтердің ұқсастығына халықтардың генетикалық туыстығы, мәдени байланыс барысындағы ауыс-түйістерімен қатар өз бетінше туындау да себепші болатынына тоқталып, өз пікірін еңбегінде келтірілген көптеген мысалдармен дәйектеді. Ғалымның бұл бағыттағы ізденістері Народный героический эпос (1962), Сказание об Алпамыше и богатырская сказка (1963), Тюркский героический эпос (1974) атты монографияларында және өзге де еңбектерінде жалғасын тапты.
Академик В.Я.Пропптың Исторические корни вольшебной сказки (1946), Фольклор и действительность (1986) атты монографияларының және академик Е.М.Мелетинскийдің Герой вольшебной сказки, Происхождение героического эпоса атты монографияларының және тағы басқа еңбектерінің үлгі-өнегелік маңызы зор болды. Сондай жетістіктердің нәтижелерін талдау және қорытындылау мақсатындағы Б.Н.Путиловтың Историко-сравнительное изучение фольклора. Основные направления в изучении фольклора. Тезисы атты монографиясында бұл мәселе кеңінен қарастырылған. Бұл еңбегінде Б.Н.Путилов әр алуан халықтардың фольклорындағы типологиялық ұқсастықтар молдығының ең басты себептері ретінде халық мәдениетінің ауызша туындап, ауызша таралатынын, ұжымдық сипатын, дәстүрлілігін, көпнұсқалылығын, бұл туындылардың түрлері мен өмірде болу жағдайларында да типологиялық ұқсастық орын алатынын және тағы сол сияқты ерекшеліктерін атап көрсеткеніне назар аударуға болады.
Қазақ фольклорының типологиялық ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеу ХІХ ғасырдағы Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, А.Н.Веселовский және тағы басқа фольклортанушылардың еңбектерінен бастау алады. Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов қазақтардың мифтік дүниетанымы, олардың шамандық діннің сарқыншақтары, туысқан түркі халықтарының арасында сақталған Ноғайлы дәуірі туралы, аңыздар мен өлеңдердің және өзге де фольклорлық туындылардың типологиялық ерекшеліктері туралы құнды байқауларын білдірген.
А.Н. Веселовский де өзінің тарихи поэтикаға қатысты еңбектерінде қазақ халқының Шыңғыс хан және өзге де тұлғалар жөніндегі аңыздарын салыстырмалы талдаудың нысанына айналдырған. Фольклордағы партогенезис (ғайыптау пайда болу) құбылысына кешенді талдау жасау барысында ғалым, кейіпкердің шешесі күннің сәулесі әсерінен жүкті болып қалуы мотиві қазақ және татар халықтарына тән екенін анықтаған. Зерттеуші қазақ фольклорындағы өзге де құбылыстарды типологиялық параллельдер ретінде қарастырған.
Қазақ ғалымдарының кеңес дәуіріндегі еңбектерінде де фольклордың типологиялық аспектілері басты назарда болды. А.Байтұрсынұлының 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты кітабында қазақтың қаһармандық эпосы ертегі жыр тарихи жыр деп екіге бөлініп қарастырылуына да аталған жанрлардағы дәстүрлі сарындардың үлес салмағы негіз болғаны айқын аңғарылады. Мысалы, ғалым өзінің ертегі жыр деген терминді қолдануының мәнісін: Батырлар әңгімесі өтірік-шыны аралас қойыртпақ болады. Неғұрлым әріден шыққан әңгіме болса, соғұрлым қиял жағы жеңіп, әңгіме өтірікке қарай жақындай береді, [Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989.415-б.] - деп түсіндіреді. Бұндағы ғалымның өтірік-шыны аралас қойыртпақ деп отырғаны эпостық жыларда дәстүрлі көркемдік құрал ретінде қолданылатын мотивтер екені анық.
М. Әуезов 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты кітабында кейінгі дәуірде пайда болған эпос үлгілерінде ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі сарындардың қолданылуының себебі түр жағынан қарағанда, тарихи өлеңдердің қаһармандарында елдің өзі батыр деп бағалаудан да баяғының батырының ісі деп [Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.147-б.]баға беруді лайық көргендігінде жатқандығын түсіндіріп, ғасырлар бойы қалыптасқан фольклорлық дәстүрдің тарихи өлең үлгілерінде де көрініс беретінін аңғартады да, ойын: Ел баға беріп, ел ұғымынша жіктесек, Кенесарылар кіші батырдың ретінде де даусыз қосылады. Бұларды сол жікке қосқызатын тағы бір себеп: кейбір тарихи өлеңдер жырлану ретінде де баяғы батырлар өлеңінше құралған.
Бірақ батырлар өлеңі бергі заманға жақындаған сайын жаңа өзгеріске түсіп, өмірге жақындап, түр жағынан әлсіреп бара жатқанын байқаймыз. -[Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.147-148б.] деп тұжырымдайды. Ал, С.Сейфуллин батырлар жыры мен тарихи жырлардың арасындағы айырмашылық туралы А.Байтұрсынұлының пікіріне сәйкес пікір айтып, алдыңғыларында қиял қоспасының, жапсырма сырлардың [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.337-б.]молдығына, ал, соңғыларының керметтері аз болса беретініне [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.338-б.] назар аударып, сондай типологиялық сарындардың бірқатарына: Кей батырларды әулиенің кереметімен туған еді; суға салса батпайтын еді; отқа салса, күймейтін еді; атса, оқ өтпейтін еді деп,... оның енесіне көлдің көк ала толқынын адам көрмеген түсті бір айғыр шығып келіп шауып кеткен деп әңгіме қылатын [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.338-б.], деп - тоқталған болатын.
Одан бергі кезеңде қазақ фольклорын зерттеушілер қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі типологиялық мотивтердің қырлары мен сырларын ашуға баса көңіл бөліп отырды. Біз бұл мәселенің шешімін табуға Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдулин, Ә.Қоңыртбаев, Е.Ысмайылов, Р.Бердібай, Б.Уахатов, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, К.Матыжанов және т.б. ғалымдардың зор үлес қосқаны белгілі.
Бірқатар жыр-аңыздарда олардың кейіпкерлері болып табылатын батырлардың айрықша қасиеттері олардың керемет жағдайда туғандығымен түсіндіріледі. Мысалы, бір аңызда Әлмерек абыздың ұлы Жәнібек батыр бір күні сапардан түнделетіп оралғанда, үйінің іші жап-жарық, лапылдап от жанып тұрғанын көріп, дыбысын шығармастан таяп келіп, жабықтан сығалағанда әйелі Қайқының шомылып жатқанын, оның қос өкпесі тесік екенін байқап, таңданып, таңдай қаққан дыбысы қаттырақ шығып кетеді. Сол дыбыстан секемденген Қайқы апыл-ғұпыл киінеді...
- Өкінішті іс болды, - дейді мұңданып.
- Өкпемнің тесігі бітетін шарты толып қалып еді, соған дейін оны адам
баласы көрмеуге тиіс болатын. Соны сездірмей жүр едім, міне, сен көріп қойдың, серт бұзылды. Басқа амал жоқ. Енді маған мұнда тұруға болмайды, басыма қатер төнеді. Ер жеткен соң балам Байсейіт мені іздесе, Қазығұрт тауынан табады, соны ұмытпа!
Сол заматта Қайқы әппақ құсқа айналады да, көкке ұшып кетеді. [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.34-б.]
Оның ұлы - Байсейіттің атақ-абыройы күн-күн санап өседі, Жауды жайпаған батырлығы аңызға айналады,...ел-жұрты өзінің қорғаны санайды. [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.85-б.]
Ендігі бір аңызда мынадай оқиға суреттеледі:
Қаракесек Келдібек жігіт күнінде (қыз таңдап) түсінде ата-бабаларының аян бергеніндей қызды кездестіре алмай, үйленбей көп жүріп қалады. Күндердің бір күнінде бір жерде үлкен жиын-той болыпты...Сол тойға жиылған көп сұлулардың ішінен аяғын сылтып басатын, көзі кәдімгіден қиғаштау қызға көзі түседі де, оны ұнатып қалады. Көп ойлануға шамасы да келмеген. Келдібек әке-шешесінің қасарысқан қарсылығына қарамастан, құда түсіріп, қызға үйленіп те үлгеріпті...
Ауыл-аймақ, тума-туыс бәрі-бәрі: Япырай, таңдаған тазға деген осы! - деп таңданған екен. Бірде Келдібектің құрдасы, көңілдес досы:
- Келдібек-ау, осы екеуіңнің қайсыңыз көршісіңдер? - депті. Сонда
келіншек:
- Жасырмаймын, көзім қыли, ақсақпын,
Келдекеңмен сондай тату, жақсы-ақпын.
Татулықтың белгісіндей, ұмытылмас,
Төрт божанды билейтін ұл таппақпын! - деген екен. Сонда туған
ұл Қаз дауысты Қазыбек атанды [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.66-б.] Бұл туындыда қаһарманның артықшылықтары оның шешесінің кемтарлығымен байланыстырылуы мотивінің түп төркіні де иницация ғұрпында жатқаны анық.
Эпостық мұра - түркі халықтарының ортақ рухани мұрасы әрі азығы деп айтуымызға болады. Қазақ эпосын қазіргі зерттеушілер көне эпос, батырлар жыры, тарихи жыр, ғашықтық жырлары және діни эпос деген жанрлық түрлерге бөліп қарастырады. Бұның алдыңғы үшеуіне ортақ ерекшеліктер - олардың барлығының бас кейіпкерлерінің батырлар екені. Сондықтан осы үшеуін қаһармандық эпос деген айдар аясында бірге қарастырған дұрыс деп ойлаймын. Жоғарыда қазақ фольклоры үлгілерін салыстыра қарастыру халқымыздың адамға біткен қабілеттердің барлығынан батырлықты жоғары қоятындығы жөніндегі ойға жетелейтініне тоқталған болатынбыз. Сол ойымызға қазақтардың қаһармандық эпосының саны жөнінен әлемдегі барлық халықтан асып түсетіні де дәлел бола алады. Бұл жырлардың барлығында да өзі өмір сүрген қоғамды жаулардың озбырлығынан қорғау үшін теңдессіз ерлік көрсеткен батырлардың ерлігі әсірелене суреттеледі. Көне эпос үлгілерінде батырлар Жалмауыз кемпір, Мыстан кемпір секілді фантастикалық қаһармандардың қастық әрекеттеріне қарсы тұрып, кейде Көлтауысар, Таусоғар, Желаяқ, Тыңшы, Қайып ерен қырық шілтен секілді қиял-ғажайып көмекшілердің де қолдауына жүгініп, кейде су асты патшалығына барып, ерлік көрсетіп, пешенесіне жазылған қосағын сол жақтан да алып келіп отырса, қаһармандық эпостың соңғы аталған екі түріне еліміздің тарихында шынымен орын алған жаулармен соғыс тақырыбы өзек болған.
Академик Е.Мелетинский атап көрсеткеніндей: Қаһармандық эпос - белгілі бір әлеуметтік-тарихи жағдайлар тудырған және адамзат мәдениетінің белгілі бір сатысымен байланысты тарихи нақты поэтикалық пішін (Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса (Ранние формы и архаические памятники). М., 1963. Стр. 424). Аталған ғалым өзінің қаһармандық эпостың пайда болу жолдарын анықтауға арналған зерттеуінде: Халықтардың мемлекет ретінде ұйысуы қаһармандық эпостың дамуындағы шешуші фактор болып табылды. Дәл осы фактор көбінесе қаһармандық эпостың архаикалық және классикалық түрлерінің арасындағы айырмашылықты анықтайды. Классикалық эпоста халықтың өткені жөніндегі естеліктері соларға неғұрлым сәйкес келетін тарихи қайраткерлердің образдарымен және оқиғалармен, ертегілік-мифологиялық қабықпен емес, байланыстырылады, - деп жазды (Сонда, 433-б.).
Осы пікірдің дұрыстығына қазақ қаһармандық эпосын қарастыру арқылы анық көз жеткізуге болады. Халқымыздың классикалық эпосы үлгілерінде батырлар өздерін Ноғайлы елінің тәуелсіздікке тіккені байқалса, тарихи жырларының басты тақырыбы қазақ елін, оның жерін жоңғар басқыншыларынан, орыс отаршылдығынан, Қоқанның езгісінен, өзге де көршілес халықтардың шапқыншылығынан қорғау болып табылады. Оның үстіне батырлар алдыңғы аталған түрінде біртұтас Ноғайлы бірлестігінің, ал, екінші түрінде Қазақ елінің, бізді бөліп алып билей беруді көздеген халықтардың ғалымсымақтары дәлелдемек болғанындай, жеке жүздердің емес, өкілдері ретінде әрекет жасайды. Бұдан байқалып тұрғандай, қазақ эпосы біздің халқымыз отарлау дәуіріне дейін өзінің мемлекетін құрып үлгермегендігі туралы қисынсыз долбарларды жоққа шығарады.
Эпостың қалыптасуында әскери демократия кезеңі маңызды қызмет атқарғаны даусыз. Бұл кезеңде жергілікті рулық, патриархалдық байланыстардың шайқалуы орын алғандығына, жеке тұлғаның белсенді түрде танылуына белгілі бір мүмкіндіктер туғанына, оның батырлар образдарының пайда болуы үшін қажетті алғышарт болып табылғанына күман келтірудің реті жоқ (Сонда, 324-б.). Бұндай жағдай ол дәуірде билік басына тек айрықша жауынгерлік қабілетін көрсете білген тұлғалардың келуін талап етті. Ол заман талап еткен алғышарттарды жүзеге асырудың арқасында ұлы империя құруға қол жеткізген тарихи тұлғаның бірі Шыңғыс хан болатын. Қазақ елінің ұлт болып ұйысуына басшылық жасаған қазақ хандарының атасы болғандықтан және қазақтардың тарихи есінен шыға қоймаған тәуелсіздік дәуірі сол бір тарихи тұлғаның ұлы - Жошы хан ұрпақтары билеген ұлыстарда салтанат құрғандықтан, қазақ жыршылары Шыңғыс ханды да мінсіздендірілген (идеалды) тұлға ретінде бейнелеген. Осынның мысалы ретінде Еңсегей бойлы ер Есім жырын және Абылай, Кенесары туралы жырлардың кейбір нұсқаларын атауға болады. Алдыңғы жырда Шыңғыс біз жоғарыда сөз қылған тарихи аңыздардың мазмұнына сәйкес суреттеледі. Дегенмен, жырда Шыңғыс біздің жұртымызға тіпті жақындатылып, Іле бойында өмір сүрген қазақ ханының жиені етіп көрсетіледі.
М.Әуезов: Бұл тарихи жырлардың дәстүрі тереңде, алыста жатыр. Ол бастауын Орта Азия мен Сібір тайпаларының ру аралық тартысы кезінде шабуыл жорық жайындағы жырлардан алады, - деп жазғаны белгілі (Әуезов М. Шығармалар. Он екі томдық. 11-т. Алматы, 1969. 247-б.). Осы тұжырымның дұрыстығына Е.М.Мелетинскийдің Сібірдегі түркі халықтары қаһармандық эпосының пайда болу жолдарын зертеу барысында жасаған ой қорытындылары дәлел болып табылады.
Осы еңбегінің бір тұсында ғалым: Қауіп пен өлім ешқашан батырды қорқыта алмайды, өйткені оның қайсарлығы батылдықпен, батырлық мінез-дің осы бір маңызды қасиетімен, байланысты. Тәуекелшілдік пен батылдық жаман ырымдар жөніндегі анық аян берілген, құдайлардың тікелей бұйрығы мәлім болған кездерде де бәсеңдемейді, - деп жазған (Сонда, 349-б.).
Осындай ерекшеліктер қазақ қаһармандық эпосы кейіпкерлеріне де тән. Қазақ жырлары бас кейіпкерлерінің жорыққа аттануына жақын-жуықтарының жанашырлық сақтандырулары кедергі бола алмайды. Мысалы, Қобыланды батыр жорыққа аттанарда ата-анасы, жары және қарындасы онан бұл сапарынан бас тартуын сұранады. Жарының жорыққа аттануына болмайтындығының негізгі себебі ретінде оның тұлпары - Тайбурылдың бабы әлі жетілмегенін айтқан Құртқа ештеңеге құлақ аспастан жол жүріп бара жатқан еріне оның елді Алшағыр жаулап алып, Қобыландының әке-шешесін, қарындасын және жарын құлдыққа, күңдікке салып қойған уақытта қайтып оралатынын болжап айтады. Сол сияқты Айдос батыр, Базар батыр жырларының бас кейіпкерлері жорыққа аттанбақ болғанда, жарлары оларға бұл сапары қауіпті екенін түстерінде көрген аяндары арқылы білгендерін айтып, күйеулерінің жорықтан бас тартуларын өтінеді. Дегенмен, аталған үш батырды да еш жағдай кері қайтара алмайды.
Е.М.Мелетинскийдің: Қайсарлық пен жүрек жұтқандық батырлық мінез-құлықтың негізін құрайды, - деген байқауына (Сонда, 350-б.) қатысты мысалдарды қазақ жырларының кез-келген үлгісінен көптеп табуға болады.
Аталған ғалымның: Батыр көбінесе өзімен күш сынасатын қарсыластарды іздейді, - деген тұжырымына (Сонда, 350-б.) қатысты мысалдар қазақ эпосында сирек те болса, бар. Мысалы, Наурызбай - Ханшайым жырында бейнеленген қақтығыстарға қазақ эпосының дәстүріне сәйкес елге сыртқы жаудың шапқыншылығы емес, Наурызбайдың өзінен күшті қарсыластың бары-жоғын сұрастырып барып, сондай қарсыластар ретінде сипатталған Әлі, Мұса батырлардың еліне жорыққа аттануы себепші болады. Бірақ мұндай оқиғалардың қазақ эпосында саусақпен санарлықтай аз. Өйткені халық басқыншылықты қолдамайды. Осының бір айқын дәлелі ретінде Қобыландының тыныш жатқан Көбіктінің еліне шабуыл жасай барғанда өзінің пірі - Баба түкті шашты әзіздің қолдауынан айрылып, тұтқынға түскенін еске алған абзал.
Өйткені Е.М.Мелетинский атап көрсеткендей: Батырдың теңдесі жоқ батылдығы мен қайсарлығы - бұл батырлықтың бір қыры ғана. Оның екінші қыры - батырлыққа нағыз эпикалық сипат беретін халықтық, қоғамдық қызмет. Бұл тұста Сібірдің түркі-монғол халықтарының барлығында батырдың негізгі қаһармандық ерліктері бұрынғы заманда, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында, бүкіл ұжым үйреншікті дағдымен, батырлық күшті танытпастан, жүзеге асырған рулық нормаларды жеке дара (бір ғана батырдың күш-қайраты арқылы) орындау болып табылады (Сонда, 352-б.).
Қазақтың классикалық қаһармандық эпосының бас кейіпкерлері - Алпамыс, Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Аңшыбай, Қарадөң, Шора және тағы басқалары мыңдаған жаумен жалғыз соғысу арқылы елін-жұртын жаудан қорғайды. Осындай дәстүрдің жалғасы Жәнібек, Есім хан, Орақты, Кенесары, Мырқы. Сұраншы және тағы да басқа батырлар туралы тарихи жырлардың кейбір нұсқаларында көрініс береді.
Олонхода батырлық ерлік, архаикалық мифологиялық қабықта болса да, якуттардың этникалық ұйысуы тудырған жалпыхалықтық, белгілі бір мөлшерде тіпті патриоттық, пафосты білдіреді, - деген Е.М.Мелетинскийдің тұжырымын (Сонда, 352-б.) қазақ қаһармандық эпосына қатысты да қолдануға болады. Мысалы, Қобыландының ештеңеге қарамастан жорыққа аттануына Ноғайлының Қырлы қаласы мен Сырлы қалаларын қызылбас ханы Қазанның басып алуы себеп болады. Қазан қаласын басқыншылықтан қорғауға аттанған Шора батырдың монологында:
Нәріктің ұлы Шорамын,
Мен Қазанға барамын.
Мен Қазанға барғанша,
Қар жаумасын, нұр жаусын!
Мен Қазанға барған соң,
Қар жаумаса, қан жаусын! - деген тармақтар бар.
Е.М.Мелетинский:Өзіндік ерекшелігі бар жауынгерлік ерлік түркі халықтары басынан кешірген әскери демократияның сұрапыл дәуірінің тарихи тәжірибесін жинақтайды. - тұжырымдамасына (Сонда, 358-359-б.) қатысты деректер қазақ эпосында да молынан кездеседі. Мысалы, ханның ұлдары болған соң өздерінің қарындастарының алпыс үйлі арықты, тоқсан үйлі тобырды құс етін беріп бағатын, жалғыз қара қасқа атты Қамбармен сөйлесіп тұрғанын намыс көріп, бастапқыда жанжал шығарған Назымның ағалары, өздерінің інілері - Әлшіораз айтқандай, жау келгенде, батырдың шеніне кіреді, яғни, Қамбардың көмегіне жүгінеді. Арқалық батыр жырының сіңірі шыққан кедейден шыққан бас кейіпкерін Әжі төре өзінің жылқысын айдап әкеткен дүрбіттерден кек қайтару үшін жұмсайды. Кенесарының жанындағы хан кеңесінің мүшелерінің ішінде кедейден шыққан батырлар да болғаны - шындық. Сондай байлардың санатына жатпайтын тарихи тұлғалардың бірі болып табылатын Жеке батырдың ерліктері Кенесары, Наурызбай жырының кейбір нұсқаларында суреттеледі. Осы жырларда Кенесары қолының Алатауда жүргізген соғыстарында бас қолбасшы міндетін атқарған бұрынғы жылқышы Бұғыбай батырдың ерліктері дәріптеледі.
Е.М.Мелетинский: Батырдың классикалық типі әскери демократия атмосферасында қалыптасады және алдыңғы қатарға жауынгердің сипаттары шығарылған. Батыр асқан күш-қайратқа ие, бірақ күш шексіз емес, өйткені батыр мифологиялық кейіпкер емес. Сонымен бірге батырды мінсіздендірудің негізі батырдың кез-келген қауіп-қатерге және кез-келген қарсыласқа қарсы баруының, бірақ батырлық мінез-құлықтың идеалды нормаларынан ауытқымауының астарында жататын батылдық болып табылады, - деп жазған(Сонда,432-б.). Қазақ эпосының бас кейіпкерлері де ет пен сүйектен жаралған адамдар екені, олардың да қарсыластарынан күш-қайраты кем түсіп жататыны байқалады. Мысалы, Алпамысты Қараманның күш-қайратынан тұлпары - Байшұбардың айлакерлігі құтқарады. Қобыланды мен серіктерінен жалғыз өзінің күші басымдығын көрсеткен Біршымбай өз әкпесі - Қарлығаның аярлығының, зұлымдығының құрбаны болады. Мұндай осалдықтарын байқау Алпамыс пен Қобыландының бас сауғалап, кері қайтуына ықпал ете алмайды.
Түркі-монғол халықтарының эпосына ортақ типологиялық ерекшелік туралы Р.С.Липец: Жауынгерлік қосындар күшімен рулық-тайпалық қоғамның негіздері шын мәнінде шайқалған әскери демократия кезеңінде, шамасы, ортақ жер - қаһармандық эпостың батырлық тағдыр, жауынгердің қауіп-қатер мен ажалды елемейтіндігі туралы лейтмотиві қалыптасқан. Батыр сүйегінің және сол секілді оның жан жолдасы - тұлпары сүйегінің орны далада. Мәйіт қалдығының артық бір уысы, жердегі бір тамшы артық қан - ер адам өмірін осылайша тамамдау керек! Киіз үйде кәріліктен және аурудан өлу - масқара, - деп жазған (Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М., 1984. Стр. 113).
Осындай көзқарасты қазақ батырларының бертінгі заманға дейін ұстанғаны Олжабай туралы тарихи аңыздан да байқалады. Онда Олжабай батырдың ажалы бейбітшілік заманда жеткен дерттен жеткені былайша суреттелген: Ойламаған орыннан сап етіп, жағадан алып шап етіп, Ереймен тауының күнбатысында аяғынан алды, төсек тартқызып, шалқасынан салды. Сонда арман қылғанда нені арман қылған екен? Қырып-жойып қиратып жүргенде қылатұғын ісі найзагер екен. Найзамен түйрей, шанышпай, қалыбы шанышады екен де, киімінен сүйреп түсіреді екен. Оның сөйтіп түйреп түсірген жаны атқа мінуге жарамай қалады екен. Сонда өкінгенде, кісі өлтірмегеніне өкініпті. Өзім кісі өлтірсем, ажалым кісіден болар еді. Қой боғындай қорғасын маған бұйрықсыз болып, жамандардай төсекте сұлап жатып, қатындыдан өлдім-ау! - деп, бармағын жұлып-жұлып шайнап тастаған екен дейді (Мәшһүр Жүсіп. Олжабай батыр кітапта: Абылай хан. Тарихи жырлар. 1-т. (Құрастырған - С.Дәуіт). Алматы, 1993. 342-б.).
Батырлардың майдан даласында өлуге құмарлығын ислам дініндегі шейіт өлім туралы түсінік тіпті күшейте түсті. Осындай түсінікті Қарасай, Қази жырының Мұрат ақын жырлаған нұсқасындағы жаудың қастандығынан денесі екі бөлініп, қансырап өлейін деп жатқан Ораққа досы - Ақмырзаның қоштаса айтқан толғауында:
Тілесек бізге берер ме
Бұ секілді өлімді?
Жарылқаса Жасаған,
Шәйіттің кеттің жолында, - деген тармақтар кездесуі айқын аңғар-тады.
Қаһармандық эпос үлгілері арқылы насихатталған осындай ерлік рухында тәрбиеленген қазақ халқының ұл-қыздары ел мен жерді қорғау үшін жүргізілген талай сұрапыл соғыста жанқиярлықтың небір таңданарлықтай үлгілерін көрсеткені - тарихи шындық. Біздің аталарымыз бен әкелеріміз қатысқан ең соңғы қанды майданда С.Баймағамбетов, Н.Әбдіров, Т.Тоқтаров, М.Мәметова және тағы басқа аға-әкпелеріміз көрсеткен теңдессіз ерлік үлгілерінің және күні кешегі Желтоқсан көтерілісінде замандастарымыз танытқан қайтпас қайсарлықтың астарында осындай сыр жатыр. Біздің ойымызша, келер ұрпақтың да аталар дәстүрінде болған батырлық рухында тәрбиеленуі - мәңгілік елдің шаңырағының биіктей түсуінің кепілі.
1947 жылғы ҚазССР Ғылым академиясының Тіл, әдебиет институты жұмысындағы өрескел қателіктер туралы атышулы қаулының қабылдануына себеп болған жағдайдың бірі Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбекте Қабанбай батыр жырының дәріптелуі еді. Ал, 1953 жылы өткен қазақ эпосы туралы пікірсайыстың қорытындысы кедейден шыққан Қамбар батыр туралы жырдан өзге эпикалық туындылардың бәрі халыққа жат, зиянды мұра ретінде танылып, оларды жариялауға, зерттеуге тыйым салынды. Өмірде болғаны анық тұлғалар туралы туындылар болып табылатын қазақ тарихи жырларының жүзден аса үлгісінің Кеңес дәуірінде тек бесеуінен, атап айтқанда, Бекет батыр, Исатай, Махамбет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Арқалық батыр жырларынан, өзгелері тыйым салынған мұралар санатынан орын алды. Ал, аталған шығармалардың ондай тағдырдан аман болуына алғашқысын М.Әуезов және басқа да беделді тұлғалар зерттегені, ал, екінші жырдың бас кейіпкерлері шаруалар көтерілісінің басшылары болып есептелетіні, үшінші, төртінші жырлардың Жамбылдың репертуарында болғаны, ал, соңғысының кедейден шыққан қаһарман екені себеп болды.
Зерттеушілердің еркін зерттеулерінің нысанына егемендік жылдарында ғана айналған тарихи жырлар халқымыздың ауызша тарихтамасының үлгілері ретінде де құнды. Тарихи жырлар мен өзге де ауызша тарихтама үлгілері халқымыздың еліміз бодандықта өмір сүрген уақытында бұрмалана баяндалып келген тарихы жөніндегі ақиқаттарды анықтауға да көмегін тигізері хақ. Біздің тарихымызға жасалған қиянаттардың бір мысалы ретінде Абылай ханның қалмақтар тұтқынынан босануы қазақ фольклоры мен ауыз әдебиетінде бейнеленуіне кеңестік тарихшылар еңбектері қаншалықты қайшы келетініне назар аударғымыз келеді.
Қалдан Сереннің Абылайды тұтқынға алғаны атты жырда тұтқынға түскен Абылай Қалданды сөзден ұту арқылы азаттық алып, Қалданның Төбеш деген қызына үйленіп, елге қайтады. Мұнда Олжабай мен Малайсары батырлардың өз ханын тұтқыннан босатып алу үшін ерліктері суреттелген (Тарихи жырлар. 1-том. Абылай хан. Алматы, 1995. 50-б.).
Осындай сарын Абылай туралы жырдың Салық Жаяу Мусин, Ш.Сұлтанбайұлы нұсқаларында және көптеген тарихи аңыздарда кездеседі.
Үмбетей жыраудың әйгілі толғауында да осы оқиға туралы сөз қозғңалып, жырау Абылайды:
"Шешендік жолды тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың", - деп мадақтаған.
Кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектерде Абылайдың тұтқыннан босануы қазақтың ауызша сөз өнерінде баяндалуы шындыққа сәйкес келмейтін көркемдік қиялдың нәтижесі деп бағаланып келді. Мысалы, 1957 жылы жарық көрген Қазақ ССР тарихының 1-томында 1942 жылы Жоңғарияға Ресей елшісі майор Миллердің жіберілгені, ол өзіне жүктелген өзге де тапсырмалармен қатар тұтқындағы Абылай сұлтанды және басқа да қазақтарды босатуды талап етуге тиіс болғаны, Орынбор әкімшілігінің Миллер арқылы берілген бұл талаптары орындалғаны туралы жазылған (49, 257). Бұл пікір күні кешеге дейін зерттеушілерге ортақ болып келді. Бірақ жариялылық заманында жарық көрген тарихи зерттеулер халық шығармаларының шындыққа бір табан жақындығын дәлелдеді. Мысалы, В.А.Моисеев: Совет тарихнамасында К.Миллердің Жоңғарияға елшілік сапарының нәтижелерін салыстырмалы түрде жоғары бағалау қалыптасқан... Біздің қолымызда бар фактілер елшілік нәтижелерін бұлайша бағалаудың шындыққа сәйкес келмейтінін айқын түрде дәлелдейді, оның үстіне К.Миллер ургаға жіберілмеген де еді. Абылайдың тұтқыннан оралуы, біздің ойымызша, Ресейдің дипломатиялық шабуылының салдары емес, күшейіп келе жатқан Қоқан бектігімен күреске қазақ билеушілерін де қатыстырғысы келген және Ресеймен қарым-қатынасы ушыға түскен Жоңғар басшылығының Орта және Кіші жүз қазақтарымен қарым-қатынас тактикасын өзгертуінің нәтижесі - деп жазды (Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІ вв. Алматы, 1991. Стр. 156-157).
Тарихшы Қ.Әбуев бұл айтылған себептерге Жоңғар хандығының Қытай империясымен қатынастағы қарама-қайшылықтары ұлғаюын және өз ішінде алауыздықтың байқалуын қосып: Қалдан Церен Абылайдың кемеңгерлік қасиетін түсініп, өз саясатының мүддесіне пайдаланбақшы болған... Екіншіден, еліне беделді Абылай хан нұсқасында қазақ хандығымен келіссөз жүргізілгенде, оның барысына әсер ете алатын күш деп есептелінгені сөзсіз, - деген қорытынды жасайды (Әбуев Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы, 1994. 22-23).
Қазақ эпосының үлкен бір саласы туралы академик С.Қасқабасов: Қазақ фольклорында екі жастың махаббаты туралы әңгімелейтін шығармалар тобы бар. Оларды фольклортану ғылымы лиро-эпос деп атайды. Қазіргі шақта романдық эпос деген атау да орныққан. Біз қазақ ұғымына түсінікті әрі ел арасында айтылып жүрген ғашықтық жырлар деген атуды қолданғанды жөн көрдік, - деп жазған (1-т. 429-б.). Ғалымның бұл таңдауына ғашықтық жыр терминін М.Әуезов қолданғаны да ықпал еткені анық.
М.Әуезов бұл жанрдың басты-басты үш айырмашылығы бар екенін: Ең алдымен, батырдың халық мүддесі жолындағы күресін негізгі тақырып ететін батырлық эпостай емес, ғашықтық дастандардың өзекті тақырыбы - екі жастың бақытқа жету жолындағы тартысы, қасірет-зары, махаббаты.
Екіншіден, батырлық дастандарда шешуші роль атқара бермейтін рулық қарым-қатынастар, түрмыс-салт, әдет-ғұрып ғашықтық жырлардың фабуласына заңды түрде қабысады. Оларда махаббатың мәңгілік тақырыбы ерекше түрде жырланады. Бұл ерекшелік рулық қоғамда басым болған әдет-ғұрып пен көшпелі тұрмыс жағдайларына байланысты...
Бұл дастандардың батырлық жырдан үшінші айырмасы: соларда образдар реалистік түрде сипатталады. Егер батырлық жырларда батыр бес жасқа келгенде-ақ ерлік жасап жатса, оның образы шындықтан шалғай, шартты түрде алынса, ал, ғашықтық жырларда кейіпкерлер өздеріне хас қасиеттерімен көрінеді. Ғашықтық жырларда дастанның оқиғалары мен кейіпкерлердің іс-әрекеттеріпсихологиялық жағынан нанымды да терең мотивировка табады... Ғашықтық жырларда кейіпкерлердің мінез-құлқы соншалықты айқын да нанымды суреттеледі. Бұл ретте оған жазба поэзия өкілдері де қызыға, қызғана, хатте сүйсіне қарай алар еді, - деп атап көрсеткен (Әуезов М. Шығармалар. Он екі томдық. 11-том. Алматы, 1969. 242-б.).
С.Қасқабасов ғашықтық жырлардың өркендеген феодалдық қоғамда қалыптасып, дамитынына тоқталып, оның себебін: Бұл кезеңде адамдардың санасында, өмірде рухани өзгеріс орын алып, жаңа қоғамдық идеал пайда болатын көрінеді. Енді өмір сүру үшін тек батырлық көрсетіп, сыртқы жаулармен соғысу ғана емес, бақытты болу мақсаты алға шығады да, елдің сана-сезімінде жеке адамның тағдыры мен әлеуметтік мәселелер көкейге қонып, актуальды бола бастайды. Бұл тұста бүкіл мәдениетқайраткерлерінің, ақындар мен жыршылардың назары жеке адамның бақыты мен тағдырына, махаббат пен отбасы мәселелеріне ауысады. Мұндай өзгерістің болуы заңды еді. Өйткені, әрбір жаңа дәуір мен жаңа ұрпақ бұрынғы мұраны ғана пайдаланып қоймайды, олар өз талғамына сай дүниелерге мұқтаж болады да, өз уақытының сауалдарына жауап беретін шығармалар тудырып, соған сәйкес кейіпкерлерді сомдайды, - деп түсіндіреді (сонда, 431-б.).
Осындай рухани сұранысты өтеген ғашықтық жырлардың қатарында түркі халықтарының біразына ортақ көне мұра - Қозы Көрпеш - Баян сұлу, ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда тарих аренасында болған Ноғайлы дәуірінің шындығын бейнелейтін Қыз Жібек, Назымбек - Күлше, ХІХ ғасырдағы қазақ халқы өміріне байланысты шығарылған Еңлік - Кебек, Мақпал қыз, Талайлы мен Айым, Есім сері - Зылиха, Ақбөпе - Сауытбек, және тағы да сол секілді төлтума туындылар мен шығыстық дастандар бар.
Бұл аталған жырлардың Назымбек - Күлшеден өзгелерінде бірін-бірі сүйіскен жастар қосылыса алмай, қайғылы жағдайға ұшырайды. Соңғы аталған төрт жырдағы жігіттер - байдың қыздарына ғашық болған кедейдің ұлдары, тіпті олардың ішінде құл да бар. Олардың сүйгендеріне қосыла алмауының басты себебі де осында жатыр. Мақпал, Зылиха, Ақбөпе - үшеуі өздерінің ықтияларынан тыс бай әулеттен шыққан жігіттерге ұзатылса, Айымның әкесі - Балпаң бай басында жалғыз қызына жар таңдау еркіндігін бергеніне қарамстан, қызының таңдауы бұрын құл болған Талайлыға түскенде, қызының сүйген жігітін өлтіртеді, осы жағдай Айымның да өліміне себеп болады. Сауытбек, Ақбөпе және Мақпалдың жігіті тағдырына көнуге мәжбүр болса, Мақпал құсадан өледі. Ал, кейіпкерлердің ішінде ең күрескері - Есім сері. Ол қоғамдық жүйеге бас иіп, дәрменсіздік танытпай, өз бақыты үшін ерлік жасап, Зылиханы алып қашып, Орынбор, Бұқар, Шаш өлкелеріне бой тасалап, мұратына жетіп, бала сүйеді. Патшалық өкіметтің билік орындарына да қарсы келіп, Мұқан төренің аяр екендігін әшкерелейді (сонда, 659-б.).
Ғалым А.Тойшанұлы бұл төрт туындыға қатысты әлеуметтік-сүйіспеншілік дастан деген термин қолданып, ол шешімінің дұрыстығын: Бұл шығармаларда қазақ қоғамының сол кезеңдегі әлеуметтік қайшылығы айқын бедерленеді, - деп дәлелдеп (сонда, 659-б.), оларға тән ортақ ерекшелікке: Бас кейіпкерлер - байырғы лиро-эпостағыдай ежеғабыл салтымен тумай жатып атастырылған, тағдырдың бұйрығымен бір-біріне ессіз ғашық болған, түпкі шын мәніне келсек, ата-ананың алдындағы ақ парызды орындаушылар емес, керісінше, бірін-бірі кездейсоқ ұнатып, еркін махаббатты таңдағандар. Бір сөзбен айтқанда, ата дәстүрге қайшы келіп, қалыңмалға наразылық білдірушілер, - деген сипаттама береді (сонда, 657-б.).
Әлеуметтік-сүйіспеншілік дастандардың бас кейіпкерлері - шетінен атбегі, палуан, сал, сері, ақын, өнерпаз, тіпті оқыған азаматтар. Бұлардың жалғыз міні - дәулетінің аздығы ғана. Ал, қарсыластары - қисапсыз бай, биліктің күшіне сенген жуандар тобы... Қысқасы, дастанда жуандар тобының мал байлығына Есім сері, Сегіз сері, Талайлының жан байлығы, ар тазалығы, өнер-білімі қарама-қарсы қойылады. Ал, үш қыз материалдық байлық иелерін емес, рухани байлық иелерін құлай сүйеді (сонда, 658-б.).
Сонда байқауларының негізінде ғалым: Түйіндесек, әлеуметтік-сүйіспеншілік дастандарда жаңа заман тудырған рухани құндылықтар алға озады. Атап айтқанда, әйел теңдігі, махаббат еркіндігі, адамның ар-ұждан бостандығы, ішкі жан дүниесіндегі қазыналар, азаматтық намыс негізгі тақырыпқа айналады. Бұл шығармаларда суреттелетін тұлға - керемет қасиетке ие эпикалық мінсіз кейіпкер емес,ел ішінде жүрген қарапайым еңбек адамдары, яғни, лирикалық кейіпкерлер, - деген ой қорытындысын жасайды (сонда, 659-660-б.).
С.Қасқабасов ғашықтық жырларында кейіпкелердің ішкі сепзімдерін, қаһармандардың адамгершілік қасиеттерін ашуға үлкен көңіл бөлінетініне тоқталып (сонда, 430-б.), ол байқауы негізінде: Мұнда қаһарман өзінің сүйіктісін де тек ерлікпен ғана емес, сырт пішін-келбетімен, ақылымен, өнерімен тәнті етіп, табындырады, Бұлай болуының себебі - ғашықтық жыр жанры қалыптасып, өркендеген дәуірдегі қоғамда жігіттің (қыздың да) идеалы өзгере бастаған болатын. Енді идеалды жігіт - тек қара күштің иесі ғана емес, ол алдымен өнерлі, білімді, яғни, сегіз қырлы, бір сырлы азамат болды, - деген тұжырым жасаған (сонда, 430-б.).
Бұдан шығатын қорытынды: халықтық мұраттарды қоғамдық жағдайлар қалыптастырады. Оған көз жеткізу үшін жоғарыда сөз болған жырлардың оқиғаларын ертерек дәуірлерде өмір сүрген ғашықтар баста-рынан кешірген жағдайлармен салыстыра қарастырайық. Ғалымдар ҮІІІ ғасырдан бері тумағанын дәлелдеп отырған Қозы Көрпеш - Баян сұлу, бас кейіпкерлері Ноғайлы дәуірінің тұлғалары екенін жыршы айтатын Назымбек пен Күлше жырларының бас кейіпкерлерінің басты армандары - бастапқы атастырылған жарларына қосылу. Қозы мен Баян Қарабайдың антына адал болмауының, қарау пиғылының, малқұмарлығының, сараңдығының, қара күш иесі Қодардың зұлымдығының, жымысқы әрекетінің құрбаны болса, Назымбек пен Күлше соңғысымен үш жыл отасқан Қырым ханының әділдігі мен адамгершілігі арқасында қайтадан қауышып, барша мұраттарына жетеді. Әрине, соңғы шығарманың шешімі - шын өмірде болуы мүмкін емес, халық қиялында ғана жүзеге асатын жағдай.
Ә.Қоңыратбаевтың: Бесікте жатқан екі сәбиді байлар өзара атастырып, Сарыбай өлген соң бұрынғы бата бұзылып, оқиғаның тартысы басталады. Содан былай Қарабай ақ батаны бұзушы, Қозы мен Баян сол ақ бата үшін күресуші ретінде суреттеледі, - деген пікірі (Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, 1991. 208-209-б.) Назымбек пен Күлше жырына да қатысты. Олардың кейіпкерлері - әлеуметтік-сүйіспеншілік жырлардағыдай әлеуметтік сатының екі жағында тұрған адамдар емес, бай әулеттің өкілдері. Олардың трагедиясына Қозы мен Назымбектің жастайынан жетім қалуы себепші болады. Олар бастарын тіге араша түскен ежеқабыл салтының еліміз өзге жұрттарға бодан болғанға дейін қаймағы бұзылмай келгендігі оған тіпті жоңғар шапқынышылығы дәуірінде даңққа бөленген Кебектің де төтеп бере алмағандығынан байқалады. Оның ата-баба дәстүріне қайшы келетін қылығын ақтап шығуға оның руласы, өз кезінің аса беделді биі - Кеңгірбайдың да шамасы жетпейді. Бірақ жырды тыңдаған кісі өзінің теңін іздеген, пендешілік бақыты жолында күрескен Еңлікті, оның ғашығы - Кебекті зорлық-зомбылықтың құрбаны болған ұнамды тұлға ретінде жақтап, оған опасыздық көрсеткен Тобықты билеріне де, қызды айттырған елдің Есен бастаған қара күш иелеріне де лағнет айтады. Жырға тән мұндай сипат - шығарма дүниеге келген кезде әйел теңдігі, адамның бас бостандығы жөніндегі озық ойлар қазақ қоғамына, өнеріне, әдебиетіне кеңінен ене бастағанының айғағы. Ондай жаңалықтардың қазақ даласына ене бастағанының белгілерін жыр оқиғасы болған жерде өмір кешкен ұлы Абайдың шығармалашылығы, тікелей қоғамдық қызметі арқылы әйел теңсіздігіне қарсы, жастардың бостандығы үшін күрескенінен аңғарылады. Мұндай ілгерішіл ойларын бір өлеңіндегі:
Етімді шал сипаған құрт жесін, - деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға, - деген тармақтар және Масғұт поэмасы арқылы аңдатқан ақын өз кезінде айттырған адамдарына қосылудан бас тартып, сүйгеніне қосылу үшін басын қатерге тіккен ... секілді жастарға ара түскені белгілі. Ал, оның ұлы мен інісі Еңлік - Кебек жыры нұсқаларының авторлары болатын.
Әйел теңдігі тақырыбы ХХ басындағы қазақ ақын-жазушылары көркем туындыларының тұрақты тақырыбына айналғаны, бұл мәселенің көптеген публицистикалық туындыларға арқау болғаны баршаға мәлім. Ал, Алаш көсемі - Ә.Бөкейханов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
дүниетанымдық негіздері және типологиялық сипаты
Қазақ халқының бағзы заманнан бергі негізгі рухани азығы, мәдениеті, философиясы - фольклор болғандығы мәлім. Оның шығармашылық үлгілері қисапсыз мол болса, жанрлық түрлері де көп.
Фольклор деген терминді ағылшын тілінен қазақ тіліне аударғанда, халық даналығы деген мағынаны білдіретіні белгілі. Осының өзі-ақ фольклордың синкретті, көпфункциялы құбылыс екенін ағартады. Бұны академик С.Қасқабасов : Фольклордың үш сипаты бар: а) фольклор - ежелгі дүниетаным және көне мәдениет әрі мұра; ә) фольклор - тұрмыстың бір бөлшегі; б) фольклор - сөз өнері, - деп атап көрсетеді (Қасқабасов С. Қазақ фольклоры: статусы мен теориялық негіздері кітапта: Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық. 1-том. Алматы, 2008. 20-б.).
Демек, фольклор терминінің кең және тар мағыналары бар. Аса кең мағынада алғанда, ол әр халықтың өзіндік ерекшеліктерін қамтиды. Одан тарлау мағынада қарастырғанда, оған халықтың көнеден келе жатқан дүниетанымы мен мәдениетін тұтастай жатқызуға болады. Ал, өте тар мағынасында ол халықтың ауыз әдебиеті деген ұғымды білдіреді. Фольклордың өзіндік ерекшеліктерін анықтаудың ең тиімді жолдарының бірі - оны типологиялық тұрғыдан зерттеу. Типология деген терминге филология ғылымдарының докторы, профессор Б.Н.Путилов: кең мағынада алғанда типология дегенді заңды түрдегі, объективтік жағдайларға орай туындаған, табиғаттағы, өмірдегі заттар мен құбылыстарда, қасиеттер мен қарым-қатынастарда байқаланатын қайталанушылық ретінде ұғыну қажет,- деп анықтама бергені белгілі. [Путилов Б.Н. Историко-сравнительное изучение фольклора. Тезисы. М.,1971.Стр.58]
Әлем халықтары әдебиетіндегі ортақ құбылыстарды зерттеудің де ғалымдарды ежелден бері қатты толғантып келе жатқан көкейкесті мәселе екеніне, бұл саладағы ізденістердің негізгі аспектілеріне филология ғылымдарының докторы, профессор А.С.Ісмақова: Типологиялық байланыс - бірнеше халықтың сөз өнеріндегі, әдебиетіндегі әдеби ағым, бағыт, стиль, сюжет, образдар ұқсастығы, жалғас-жақындығы. Мұндай ұқсастық арасындағы мәдени байланыстың тәжірбие алмасу нәтижесі болуы немесе бірнеше елдің тарихы тамырлас, тілі, дәстүрлері сабақтас болуынан тууы мүмкін. Мыс., орыс әдебиеті мен шығыс әдебиетінің үлгілері, сюжет, образдар қазақ арасында таралуы мәдени ауыс-түйіс түріне жатса, қазақ әдебиетіндегі көптеген сюжет, тақырыптардың кездесуі олардың мәдениетінің тарихи тамырластығынан туған ұқсастықтын танытады. Типологиялық байланыс әдебиеттің даму заңдылықтарын олардың әлеуметтік-тарихи жағдаймен сабақтастығын түсіну үшін аса қажет,- . [Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2005. 502- б] деген анықтама беріп, оданы ары қарай бұл ойын: Типологиялық байланысты зерттеудің ең маңызды принциптері қандай десек, алдымен тарихи типологиялық ұқсастықтың тарихи негізділігіне көңіл бөлу, бүтіндей әдеби құбылыстар - әдеби бағыт, жанр, стильдік ағымдар, бірнеше халықтың әдебиетінде ұқсас келетініне назар аудару және типологиялық жалғастық, ұқсастық тілі, мәдениеті жағынан жақын халықтардың әдебиетінде ғана емес, одан әлдеқайда кең халықаралық көлемде кездесетінін ескеру қажеттігін айтар едік. Ел мен елдің, халықтардың арасындағы мәдени, әдеби байланысты, жалғастық-жақындықты жан-жақты терең тексеріп, танып-білу өте қажет. Осы қыры мен сыры мол әдеби құблысты бір қырынан алып қарастырудың ұтымды жолы типологиялық ұқсастықты байыпты түрде зерттеу екендігін сөзсіз мойындаймыз, - деп сабақтаған. [Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы, 2005. 502- б]
Типологиялық сарындардың қырлары мен сырларын анықтаудың әсіресе халық даналығы - халық ауыз әдебиетінің, табиғатын ашып көрсету үшін ауадай қажеттігі туралы академик Р.Бердібай. Ауыз әдебиеті мұрасының өзіндік өзгешелігін анықтауға қажет тәсілдердің бірі салыстырмалы-тарихи әдіс болмақ. Орыс фольклортану ғылымы ауыз әдебиеті шығармаларын осы тәсіл негізінде тексеріп, күрделі нәтижелерге жетіп жүргені белгілі. Шынында да фольклор материалына кең де жүйелі салыстырулар жасамай, ондағы үндес, қайталама фактілерді тексермей, олардың заңдылықтарын есепке алмай, ауыз әдебиетінің табиғатын түсіну қиын, - деп жазған еді. [Қазақ фольклорының типологиясы. Алматы, 1981 3-б.]
Қазіргі кездегі фольклортануда академиктер А.Н.Веселовский, В.Я.Пропп, В.М.Жирмунский, Е.М.Мелетинскийдің фольклор типологиясын зерттеудегі әдістемелері мен ғылыми тұжырымдарын басшылыққа алу дұрыс та жақсы нәтиже беріп жүр.
А.Н.Веселовский фольклордағы типологиялық мотивтердің барлығы бірдей өз бетінен туындаған деп есептеуге болмайтынын, белгілі бір жағдайларда олар генетикалық туыстық пен мәдени байланыс арқылы ауысып, түйісудің де нәтижесі болуы мүмкін екенін ескертуді де ұмытпайды.
А.Н.Веселовскийдің еңбектеріндегі дұрыс тұжырымдарды өз еңбектерінде басшылыққа алған орыс ғалымдарының елеулі жетістіктерге жеткеніне В.М.Жирмунскийдің, И.И.Толстойдың, В.Я.Пропптың, Е.М.Мелетинскийдің және тағы басқа зерттеушілердің ғылыми ізденістері дәлел бола алады. Академик В.М.Жирмунский өзінің 1958 жылы жасаған Эпическое творчество славянских народов и проблемы сравнительного изучения эпоса атты ғылыми баяндамасында фольклор типологиясын тарихи-типологиялық тұрғыдан салыстырмалы зерттеудің негізгі принциптеріне тоқталды. Ғалым фольклорлық мотивтердің ұқсастығына халықтардың генетикалық туыстығы, мәдени байланыс барысындағы ауыс-түйістерімен қатар өз бетінше туындау да себепші болатынына тоқталып, өз пікірін еңбегінде келтірілген көптеген мысалдармен дәйектеді. Ғалымның бұл бағыттағы ізденістері Народный героический эпос (1962), Сказание об Алпамыше и богатырская сказка (1963), Тюркский героический эпос (1974) атты монографияларында және өзге де еңбектерінде жалғасын тапты.
Академик В.Я.Пропптың Исторические корни вольшебной сказки (1946), Фольклор и действительность (1986) атты монографияларының және академик Е.М.Мелетинскийдің Герой вольшебной сказки, Происхождение героического эпоса атты монографияларының және тағы басқа еңбектерінің үлгі-өнегелік маңызы зор болды. Сондай жетістіктердің нәтижелерін талдау және қорытындылау мақсатындағы Б.Н.Путиловтың Историко-сравнительное изучение фольклора. Основные направления в изучении фольклора. Тезисы атты монографиясында бұл мәселе кеңінен қарастырылған. Бұл еңбегінде Б.Н.Путилов әр алуан халықтардың фольклорындағы типологиялық ұқсастықтар молдығының ең басты себептері ретінде халық мәдениетінің ауызша туындап, ауызша таралатынын, ұжымдық сипатын, дәстүрлілігін, көпнұсқалылығын, бұл туындылардың түрлері мен өмірде болу жағдайларында да типологиялық ұқсастық орын алатынын және тағы сол сияқты ерекшеліктерін атап көрсеткеніне назар аударуға болады.
Қазақ фольклорының типологиялық ерекшеліктерін жүйелі түрде зерттеу ХІХ ғасырдағы Ш.Ш.Уәлиханов, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, А.Н.Веселовский және тағы басқа фольклортанушылардың еңбектерінен бастау алады. Мысалы, Ш.Ш.Уәлиханов қазақтардың мифтік дүниетанымы, олардың шамандық діннің сарқыншақтары, туысқан түркі халықтарының арасында сақталған Ноғайлы дәуірі туралы, аңыздар мен өлеңдердің және өзге де фольклорлық туындылардың типологиялық ерекшеліктері туралы құнды байқауларын білдірген.
А.Н. Веселовский де өзінің тарихи поэтикаға қатысты еңбектерінде қазақ халқының Шыңғыс хан және өзге де тұлғалар жөніндегі аңыздарын салыстырмалы талдаудың нысанына айналдырған. Фольклордағы партогенезис (ғайыптау пайда болу) құбылысына кешенді талдау жасау барысында ғалым, кейіпкердің шешесі күннің сәулесі әсерінен жүкті болып қалуы мотиві қазақ және татар халықтарына тән екенін анықтаған. Зерттеуші қазақ фольклорындағы өзге де құбылыстарды типологиялық параллельдер ретінде қарастырған.
Қазақ ғалымдарының кеңес дәуіріндегі еңбектерінде де фольклордың типологиялық аспектілері басты назарда болды. А.Байтұрсынұлының 1926 жылы жарық көрген Әдебиет танытқыш атты кітабында қазақтың қаһармандық эпосы ертегі жыр тарихи жыр деп екіге бөлініп қарастырылуына да аталған жанрлардағы дәстүрлі сарындардың үлес салмағы негіз болғаны айқын аңғарылады. Мысалы, ғалым өзінің ертегі жыр деген терминді қолдануының мәнісін: Батырлар әңгімесі өтірік-шыны аралас қойыртпақ болады. Неғұрлым әріден шыққан әңгіме болса, соғұрлым қиял жағы жеңіп, әңгіме өтірікке қарай жақындай береді, [Байтұрсынов А. Шығармалары. Алматы, 1989.415-б.] - деп түсіндіреді. Бұндағы ғалымның өтірік-шыны аралас қойыртпақ деп отырғаны эпостық жыларда дәстүрлі көркемдік құрал ретінде қолданылатын мотивтер екені анық.
М. Әуезов 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты кітабында кейінгі дәуірде пайда болған эпос үлгілерінде ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі сарындардың қолданылуының себебі түр жағынан қарағанда, тарихи өлеңдердің қаһармандарында елдің өзі батыр деп бағалаудан да баяғының батырының ісі деп [Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.147-б.]баға беруді лайық көргендігінде жатқандығын түсіндіріп, ғасырлар бойы қалыптасқан фольклорлық дәстүрдің тарихи өлең үлгілерінде де көрініс беретінін аңғартады да, ойын: Ел баға беріп, ел ұғымынша жіктесек, Кенесарылар кіші батырдың ретінде де даусыз қосылады. Бұларды сол жікке қосқызатын тағы бір себеп: кейбір тарихи өлеңдер жырлану ретінде де баяғы батырлар өлеңінше құралған.
Бірақ батырлар өлеңі бергі заманға жақындаған сайын жаңа өзгеріске түсіп, өмірге жақындап, түр жағынан әлсіреп бара жатқанын байқаймыз. -[Әуезов М. Әдебиет тарихы. Алматы, 1991.147-148б.] деп тұжырымдайды. Ал, С.Сейфуллин батырлар жыры мен тарихи жырлардың арасындағы айырмашылық туралы А.Байтұрсынұлының пікіріне сәйкес пікір айтып, алдыңғыларында қиял қоспасының, жапсырма сырлардың [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.337-б.]молдығына, ал, соңғыларының керметтері аз болса беретініне [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.338-б.] назар аударып, сондай типологиялық сарындардың бірқатарына: Кей батырларды әулиенің кереметімен туған еді; суға салса батпайтын еді; отқа салса, күймейтін еді; атса, оқ өтпейтін еді деп,... оның енесіне көлдің көк ала толқынын адам көрмеген түсті бір айғыр шығып келіп шауып кеткен деп әңгіме қылатын [С.Сейфуллин. Шығармалары. 6 томдық. 6-т. Алматы, 1964.338-б.], деп - тоқталған болатын.
Одан бергі кезеңде қазақ фольклорын зерттеушілер қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі типологиялық мотивтердің қырлары мен сырларын ашуға баса көңіл бөліп отырды. Біз бұл мәселенің шешімін табуға Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдулин, Ә.Қоңыртбаев, Е.Ысмайылов, Р.Бердібай, Б.Уахатов, Е.Тұрсынов, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.Абылқасымов, К.Матыжанов және т.б. ғалымдардың зор үлес қосқаны белгілі.
Бірқатар жыр-аңыздарда олардың кейіпкерлері болып табылатын батырлардың айрықша қасиеттері олардың керемет жағдайда туғандығымен түсіндіріледі. Мысалы, бір аңызда Әлмерек абыздың ұлы Жәнібек батыр бір күні сапардан түнделетіп оралғанда, үйінің іші жап-жарық, лапылдап от жанып тұрғанын көріп, дыбысын шығармастан таяп келіп, жабықтан сығалағанда әйелі Қайқының шомылып жатқанын, оның қос өкпесі тесік екенін байқап, таңданып, таңдай қаққан дыбысы қаттырақ шығып кетеді. Сол дыбыстан секемденген Қайқы апыл-ғұпыл киінеді...
- Өкінішті іс болды, - дейді мұңданып.
- Өкпемнің тесігі бітетін шарты толып қалып еді, соған дейін оны адам
баласы көрмеуге тиіс болатын. Соны сездірмей жүр едім, міне, сен көріп қойдың, серт бұзылды. Басқа амал жоқ. Енді маған мұнда тұруға болмайды, басыма қатер төнеді. Ер жеткен соң балам Байсейіт мені іздесе, Қазығұрт тауынан табады, соны ұмытпа!
Сол заматта Қайқы әппақ құсқа айналады да, көкке ұшып кетеді. [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.34-б.]
Оның ұлы - Байсейіттің атақ-абыройы күн-күн санап өседі, Жауды жайпаған батырлығы аңызға айналады,...ел-жұрты өзінің қорғаны санайды. [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.85-б.]
Ендігі бір аңызда мынадай оқиға суреттеледі:
Қаракесек Келдібек жігіт күнінде (қыз таңдап) түсінде ата-бабаларының аян бергеніндей қызды кездестіре алмай, үйленбей көп жүріп қалады. Күндердің бір күнінде бір жерде үлкен жиын-той болыпты...Сол тойға жиылған көп сұлулардың ішінен аяғын сылтып басатын, көзі кәдімгіден қиғаштау қызға көзі түседі де, оны ұнатып қалады. Көп ойлануға шамасы да келмеген. Келдібек әке-шешесінің қасарысқан қарсылығына қарамастан, құда түсіріп, қызға үйленіп те үлгеріпті...
Ауыл-аймақ, тума-туыс бәрі-бәрі: Япырай, таңдаған тазға деген осы! - деп таңданған екен. Бірде Келдібектің құрдасы, көңілдес досы:
- Келдібек-ау, осы екеуіңнің қайсыңыз көршісіңдер? - депті. Сонда
келіншек:
- Жасырмаймын, көзім қыли, ақсақпын,
Келдекеңмен сондай тату, жақсы-ақпын.
Татулықтың белгісіндей, ұмытылмас,
Төрт божанды билейтін ұл таппақпын! - деген екен. Сонда туған
ұл Қаз дауысты Қазыбек атанды [Бабалар сөзі. Жүзтомдық. 87-т. Астана, 2012.66-б.] Бұл туындыда қаһарманның артықшылықтары оның шешесінің кемтарлығымен байланыстырылуы мотивінің түп төркіні де иницация ғұрпында жатқаны анық.
Эпостық мұра - түркі халықтарының ортақ рухани мұрасы әрі азығы деп айтуымызға болады. Қазақ эпосын қазіргі зерттеушілер көне эпос, батырлар жыры, тарихи жыр, ғашықтық жырлары және діни эпос деген жанрлық түрлерге бөліп қарастырады. Бұның алдыңғы үшеуіне ортақ ерекшеліктер - олардың барлығының бас кейіпкерлерінің батырлар екені. Сондықтан осы үшеуін қаһармандық эпос деген айдар аясында бірге қарастырған дұрыс деп ойлаймын. Жоғарыда қазақ фольклоры үлгілерін салыстыра қарастыру халқымыздың адамға біткен қабілеттердің барлығынан батырлықты жоғары қоятындығы жөніндегі ойға жетелейтініне тоқталған болатынбыз. Сол ойымызға қазақтардың қаһармандық эпосының саны жөнінен әлемдегі барлық халықтан асып түсетіні де дәлел бола алады. Бұл жырлардың барлығында да өзі өмір сүрген қоғамды жаулардың озбырлығынан қорғау үшін теңдессіз ерлік көрсеткен батырлардың ерлігі әсірелене суреттеледі. Көне эпос үлгілерінде батырлар Жалмауыз кемпір, Мыстан кемпір секілді фантастикалық қаһармандардың қастық әрекеттеріне қарсы тұрып, кейде Көлтауысар, Таусоғар, Желаяқ, Тыңшы, Қайып ерен қырық шілтен секілді қиял-ғажайып көмекшілердің де қолдауына жүгініп, кейде су асты патшалығына барып, ерлік көрсетіп, пешенесіне жазылған қосағын сол жақтан да алып келіп отырса, қаһармандық эпостың соңғы аталған екі түріне еліміздің тарихында шынымен орын алған жаулармен соғыс тақырыбы өзек болған.
Академик Е.Мелетинский атап көрсеткеніндей: Қаһармандық эпос - белгілі бір әлеуметтік-тарихи жағдайлар тудырған және адамзат мәдениетінің белгілі бір сатысымен байланысты тарихи нақты поэтикалық пішін (Мелетинский Е.М. Происхождение героического эпоса (Ранние формы и архаические памятники). М., 1963. Стр. 424). Аталған ғалым өзінің қаһармандық эпостың пайда болу жолдарын анықтауға арналған зерттеуінде: Халықтардың мемлекет ретінде ұйысуы қаһармандық эпостың дамуындағы шешуші фактор болып табылды. Дәл осы фактор көбінесе қаһармандық эпостың архаикалық және классикалық түрлерінің арасындағы айырмашылықты анықтайды. Классикалық эпоста халықтың өткені жөніндегі естеліктері соларға неғұрлым сәйкес келетін тарихи қайраткерлердің образдарымен және оқиғалармен, ертегілік-мифологиялық қабықпен емес, байланыстырылады, - деп жазды (Сонда, 433-б.).
Осы пікірдің дұрыстығына қазақ қаһармандық эпосын қарастыру арқылы анық көз жеткізуге болады. Халқымыздың классикалық эпосы үлгілерінде батырлар өздерін Ноғайлы елінің тәуелсіздікке тіккені байқалса, тарихи жырларының басты тақырыбы қазақ елін, оның жерін жоңғар басқыншыларынан, орыс отаршылдығынан, Қоқанның езгісінен, өзге де көршілес халықтардың шапқыншылығынан қорғау болып табылады. Оның үстіне батырлар алдыңғы аталған түрінде біртұтас Ноғайлы бірлестігінің, ал, екінші түрінде Қазақ елінің, бізді бөліп алып билей беруді көздеген халықтардың ғалымсымақтары дәлелдемек болғанындай, жеке жүздердің емес, өкілдері ретінде әрекет жасайды. Бұдан байқалып тұрғандай, қазақ эпосы біздің халқымыз отарлау дәуіріне дейін өзінің мемлекетін құрып үлгермегендігі туралы қисынсыз долбарларды жоққа шығарады.
Эпостың қалыптасуында әскери демократия кезеңі маңызды қызмет атқарғаны даусыз. Бұл кезеңде жергілікті рулық, патриархалдық байланыстардың шайқалуы орын алғандығына, жеке тұлғаның белсенді түрде танылуына белгілі бір мүмкіндіктер туғанына, оның батырлар образдарының пайда болуы үшін қажетті алғышарт болып табылғанына күман келтірудің реті жоқ (Сонда, 324-б.). Бұндай жағдай ол дәуірде билік басына тек айрықша жауынгерлік қабілетін көрсете білген тұлғалардың келуін талап етті. Ол заман талап еткен алғышарттарды жүзеге асырудың арқасында ұлы империя құруға қол жеткізген тарихи тұлғаның бірі Шыңғыс хан болатын. Қазақ елінің ұлт болып ұйысуына басшылық жасаған қазақ хандарының атасы болғандықтан және қазақтардың тарихи есінен шыға қоймаған тәуелсіздік дәуірі сол бір тарихи тұлғаның ұлы - Жошы хан ұрпақтары билеген ұлыстарда салтанат құрғандықтан, қазақ жыршылары Шыңғыс ханды да мінсіздендірілген (идеалды) тұлға ретінде бейнелеген. Осынның мысалы ретінде Еңсегей бойлы ер Есім жырын және Абылай, Кенесары туралы жырлардың кейбір нұсқаларын атауға болады. Алдыңғы жырда Шыңғыс біз жоғарыда сөз қылған тарихи аңыздардың мазмұнына сәйкес суреттеледі. Дегенмен, жырда Шыңғыс біздің жұртымызға тіпті жақындатылып, Іле бойында өмір сүрген қазақ ханының жиені етіп көрсетіледі.
М.Әуезов: Бұл тарихи жырлардың дәстүрі тереңде, алыста жатыр. Ол бастауын Орта Азия мен Сібір тайпаларының ру аралық тартысы кезінде шабуыл жорық жайындағы жырлардан алады, - деп жазғаны белгілі (Әуезов М. Шығармалар. Он екі томдық. 11-т. Алматы, 1969. 247-б.). Осы тұжырымның дұрыстығына Е.М.Мелетинскийдің Сібірдегі түркі халықтары қаһармандық эпосының пайда болу жолдарын зертеу барысында жасаған ой қорытындылары дәлел болып табылады.
Осы еңбегінің бір тұсында ғалым: Қауіп пен өлім ешқашан батырды қорқыта алмайды, өйткені оның қайсарлығы батылдықпен, батырлық мінез-дің осы бір маңызды қасиетімен, байланысты. Тәуекелшілдік пен батылдық жаман ырымдар жөніндегі анық аян берілген, құдайлардың тікелей бұйрығы мәлім болған кездерде де бәсеңдемейді, - деп жазған (Сонда, 349-б.).
Осындай ерекшеліктер қазақ қаһармандық эпосы кейіпкерлеріне де тән. Қазақ жырлары бас кейіпкерлерінің жорыққа аттануына жақын-жуықтарының жанашырлық сақтандырулары кедергі бола алмайды. Мысалы, Қобыланды батыр жорыққа аттанарда ата-анасы, жары және қарындасы онан бұл сапарынан бас тартуын сұранады. Жарының жорыққа аттануына болмайтындығының негізгі себебі ретінде оның тұлпары - Тайбурылдың бабы әлі жетілмегенін айтқан Құртқа ештеңеге құлақ аспастан жол жүріп бара жатқан еріне оның елді Алшағыр жаулап алып, Қобыландының әке-шешесін, қарындасын және жарын құлдыққа, күңдікке салып қойған уақытта қайтып оралатынын болжап айтады. Сол сияқты Айдос батыр, Базар батыр жырларының бас кейіпкерлері жорыққа аттанбақ болғанда, жарлары оларға бұл сапары қауіпті екенін түстерінде көрген аяндары арқылы білгендерін айтып, күйеулерінің жорықтан бас тартуларын өтінеді. Дегенмен, аталған үш батырды да еш жағдай кері қайтара алмайды.
Е.М.Мелетинскийдің: Қайсарлық пен жүрек жұтқандық батырлық мінез-құлықтың негізін құрайды, - деген байқауына (Сонда, 350-б.) қатысты мысалдарды қазақ жырларының кез-келген үлгісінен көптеп табуға болады.
Аталған ғалымның: Батыр көбінесе өзімен күш сынасатын қарсыластарды іздейді, - деген тұжырымына (Сонда, 350-б.) қатысты мысалдар қазақ эпосында сирек те болса, бар. Мысалы, Наурызбай - Ханшайым жырында бейнеленген қақтығыстарға қазақ эпосының дәстүріне сәйкес елге сыртқы жаудың шапқыншылығы емес, Наурызбайдың өзінен күшті қарсыластың бары-жоғын сұрастырып барып, сондай қарсыластар ретінде сипатталған Әлі, Мұса батырлардың еліне жорыққа аттануы себепші болады. Бірақ мұндай оқиғалардың қазақ эпосында саусақпен санарлықтай аз. Өйткені халық басқыншылықты қолдамайды. Осының бір айқын дәлелі ретінде Қобыландының тыныш жатқан Көбіктінің еліне шабуыл жасай барғанда өзінің пірі - Баба түкті шашты әзіздің қолдауынан айрылып, тұтқынға түскенін еске алған абзал.
Өйткені Е.М.Мелетинский атап көрсеткендей: Батырдың теңдесі жоқ батылдығы мен қайсарлығы - бұл батырлықтың бір қыры ғана. Оның екінші қыры - батырлыққа нағыз эпикалық сипат беретін халықтық, қоғамдық қызмет. Бұл тұста Сібірдің түркі-монғол халықтарының барлығында батырдың негізгі қаһармандық ерліктері бұрынғы заманда, алғашқы қауымдық құрылыс жағдайында, бүкіл ұжым үйреншікті дағдымен, батырлық күшті танытпастан, жүзеге асырған рулық нормаларды жеке дара (бір ғана батырдың күш-қайраты арқылы) орындау болып табылады (Сонда, 352-б.).
Қазақтың классикалық қаһармандық эпосының бас кейіпкерлері - Алпамыс, Қобыланды, Қамбар, Ер Тарғын, Аңшыбай, Қарадөң, Шора және тағы басқалары мыңдаған жаумен жалғыз соғысу арқылы елін-жұртын жаудан қорғайды. Осындай дәстүрдің жалғасы Жәнібек, Есім хан, Орақты, Кенесары, Мырқы. Сұраншы және тағы да басқа батырлар туралы тарихи жырлардың кейбір нұсқаларында көрініс береді.
Олонхода батырлық ерлік, архаикалық мифологиялық қабықта болса да, якуттардың этникалық ұйысуы тудырған жалпыхалықтық, белгілі бір мөлшерде тіпті патриоттық, пафосты білдіреді, - деген Е.М.Мелетинскийдің тұжырымын (Сонда, 352-б.) қазақ қаһармандық эпосына қатысты да қолдануға болады. Мысалы, Қобыландының ештеңеге қарамастан жорыққа аттануына Ноғайлының Қырлы қаласы мен Сырлы қалаларын қызылбас ханы Қазанның басып алуы себеп болады. Қазан қаласын басқыншылықтан қорғауға аттанған Шора батырдың монологында:
Нәріктің ұлы Шорамын,
Мен Қазанға барамын.
Мен Қазанға барғанша,
Қар жаумасын, нұр жаусын!
Мен Қазанға барған соң,
Қар жаумаса, қан жаусын! - деген тармақтар бар.
Е.М.Мелетинский:Өзіндік ерекшелігі бар жауынгерлік ерлік түркі халықтары басынан кешірген әскери демократияның сұрапыл дәуірінің тарихи тәжірибесін жинақтайды. - тұжырымдамасына (Сонда, 358-359-б.) қатысты деректер қазақ эпосында да молынан кездеседі. Мысалы, ханның ұлдары болған соң өздерінің қарындастарының алпыс үйлі арықты, тоқсан үйлі тобырды құс етін беріп бағатын, жалғыз қара қасқа атты Қамбармен сөйлесіп тұрғанын намыс көріп, бастапқыда жанжал шығарған Назымның ағалары, өздерінің інілері - Әлшіораз айтқандай, жау келгенде, батырдың шеніне кіреді, яғни, Қамбардың көмегіне жүгінеді. Арқалық батыр жырының сіңірі шыққан кедейден шыққан бас кейіпкерін Әжі төре өзінің жылқысын айдап әкеткен дүрбіттерден кек қайтару үшін жұмсайды. Кенесарының жанындағы хан кеңесінің мүшелерінің ішінде кедейден шыққан батырлар да болғаны - шындық. Сондай байлардың санатына жатпайтын тарихи тұлғалардың бірі болып табылатын Жеке батырдың ерліктері Кенесары, Наурызбай жырының кейбір нұсқаларында суреттеледі. Осы жырларда Кенесары қолының Алатауда жүргізген соғыстарында бас қолбасшы міндетін атқарған бұрынғы жылқышы Бұғыбай батырдың ерліктері дәріптеледі.
Е.М.Мелетинский: Батырдың классикалық типі әскери демократия атмосферасында қалыптасады және алдыңғы қатарға жауынгердің сипаттары шығарылған. Батыр асқан күш-қайратқа ие, бірақ күш шексіз емес, өйткені батыр мифологиялық кейіпкер емес. Сонымен бірге батырды мінсіздендірудің негізі батырдың кез-келген қауіп-қатерге және кез-келген қарсыласқа қарсы баруының, бірақ батырлық мінез-құлықтың идеалды нормаларынан ауытқымауының астарында жататын батылдық болып табылады, - деп жазған(Сонда,432-б.). Қазақ эпосының бас кейіпкерлері де ет пен сүйектен жаралған адамдар екені, олардың да қарсыластарынан күш-қайраты кем түсіп жататыны байқалады. Мысалы, Алпамысты Қараманның күш-қайратынан тұлпары - Байшұбардың айлакерлігі құтқарады. Қобыланды мен серіктерінен жалғыз өзінің күші басымдығын көрсеткен Біршымбай өз әкпесі - Қарлығаның аярлығының, зұлымдығының құрбаны болады. Мұндай осалдықтарын байқау Алпамыс пен Қобыландының бас сауғалап, кері қайтуына ықпал ете алмайды.
Түркі-монғол халықтарының эпосына ортақ типологиялық ерекшелік туралы Р.С.Липец: Жауынгерлік қосындар күшімен рулық-тайпалық қоғамның негіздері шын мәнінде шайқалған әскери демократия кезеңінде, шамасы, ортақ жер - қаһармандық эпостың батырлық тағдыр, жауынгердің қауіп-қатер мен ажалды елемейтіндігі туралы лейтмотиві қалыптасқан. Батыр сүйегінің және сол секілді оның жан жолдасы - тұлпары сүйегінің орны далада. Мәйіт қалдығының артық бір уысы, жердегі бір тамшы артық қан - ер адам өмірін осылайша тамамдау керек! Киіз үйде кәріліктен және аурудан өлу - масқара, - деп жазған (Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. М., 1984. Стр. 113).
Осындай көзқарасты қазақ батырларының бертінгі заманға дейін ұстанғаны Олжабай туралы тарихи аңыздан да байқалады. Онда Олжабай батырдың ажалы бейбітшілік заманда жеткен дерттен жеткені былайша суреттелген: Ойламаған орыннан сап етіп, жағадан алып шап етіп, Ереймен тауының күнбатысында аяғынан алды, төсек тартқызып, шалқасынан салды. Сонда арман қылғанда нені арман қылған екен? Қырып-жойып қиратып жүргенде қылатұғын ісі найзагер екен. Найзамен түйрей, шанышпай, қалыбы шанышады екен де, киімінен сүйреп түсіреді екен. Оның сөйтіп түйреп түсірген жаны атқа мінуге жарамай қалады екен. Сонда өкінгенде, кісі өлтірмегеніне өкініпті. Өзім кісі өлтірсем, ажалым кісіден болар еді. Қой боғындай қорғасын маған бұйрықсыз болып, жамандардай төсекте сұлап жатып, қатындыдан өлдім-ау! - деп, бармағын жұлып-жұлып шайнап тастаған екен дейді (Мәшһүр Жүсіп. Олжабай батыр кітапта: Абылай хан. Тарихи жырлар. 1-т. (Құрастырған - С.Дәуіт). Алматы, 1993. 342-б.).
Батырлардың майдан даласында өлуге құмарлығын ислам дініндегі шейіт өлім туралы түсінік тіпті күшейте түсті. Осындай түсінікті Қарасай, Қази жырының Мұрат ақын жырлаған нұсқасындағы жаудың қастандығынан денесі екі бөлініп, қансырап өлейін деп жатқан Ораққа досы - Ақмырзаның қоштаса айтқан толғауында:
Тілесек бізге берер ме
Бұ секілді өлімді?
Жарылқаса Жасаған,
Шәйіттің кеттің жолында, - деген тармақтар кездесуі айқын аңғар-тады.
Қаһармандық эпос үлгілері арқылы насихатталған осындай ерлік рухында тәрбиеленген қазақ халқының ұл-қыздары ел мен жерді қорғау үшін жүргізілген талай сұрапыл соғыста жанқиярлықтың небір таңданарлықтай үлгілерін көрсеткені - тарихи шындық. Біздің аталарымыз бен әкелеріміз қатысқан ең соңғы қанды майданда С.Баймағамбетов, Н.Әбдіров, Т.Тоқтаров, М.Мәметова және тағы басқа аға-әкпелеріміз көрсеткен теңдессіз ерлік үлгілерінің және күні кешегі Желтоқсан көтерілісінде замандастарымыз танытқан қайтпас қайсарлықтың астарында осындай сыр жатыр. Біздің ойымызша, келер ұрпақтың да аталар дәстүрінде болған батырлық рухында тәрбиеленуі - мәңгілік елдің шаңырағының биіктей түсуінің кепілі.
1947 жылғы ҚазССР Ғылым академиясының Тіл, әдебиет институты жұмысындағы өрескел қателіктер туралы атышулы қаулының қабылдануына себеп болған жағдайдың бірі Қазақ әдебиетінің тарихы атты еңбекте Қабанбай батыр жырының дәріптелуі еді. Ал, 1953 жылы өткен қазақ эпосы туралы пікірсайыстың қорытындысы кедейден шыққан Қамбар батыр туралы жырдан өзге эпикалық туындылардың бәрі халыққа жат, зиянды мұра ретінде танылып, оларды жариялауға, зерттеуге тыйым салынды. Өмірде болғаны анық тұлғалар туралы туындылар болып табылатын қазақ тарихи жырларының жүзден аса үлгісінің Кеңес дәуірінде тек бесеуінен, атап айтқанда, Бекет батыр, Исатай, Махамбет, Өтеген батыр, Сұраншы батыр, Арқалық батыр жырларынан, өзгелері тыйым салынған мұралар санатынан орын алды. Ал, аталған шығармалардың ондай тағдырдан аман болуына алғашқысын М.Әуезов және басқа да беделді тұлғалар зерттегені, ал, екінші жырдың бас кейіпкерлері шаруалар көтерілісінің басшылары болып есептелетіні, үшінші, төртінші жырлардың Жамбылдың репертуарында болғаны, ал, соңғысының кедейден шыққан қаһарман екені себеп болды.
Зерттеушілердің еркін зерттеулерінің нысанына егемендік жылдарында ғана айналған тарихи жырлар халқымыздың ауызша тарихтамасының үлгілері ретінде де құнды. Тарихи жырлар мен өзге де ауызша тарихтама үлгілері халқымыздың еліміз бодандықта өмір сүрген уақытында бұрмалана баяндалып келген тарихы жөніндегі ақиқаттарды анықтауға да көмегін тигізері хақ. Біздің тарихымызға жасалған қиянаттардың бір мысалы ретінде Абылай ханның қалмақтар тұтқынынан босануы қазақ фольклоры мен ауыз әдебиетінде бейнеленуіне кеңестік тарихшылар еңбектері қаншалықты қайшы келетініне назар аударғымыз келеді.
Қалдан Сереннің Абылайды тұтқынға алғаны атты жырда тұтқынға түскен Абылай Қалданды сөзден ұту арқылы азаттық алып, Қалданның Төбеш деген қызына үйленіп, елге қайтады. Мұнда Олжабай мен Малайсары батырлардың өз ханын тұтқыннан босатып алу үшін ерліктері суреттелген (Тарихи жырлар. 1-том. Абылай хан. Алматы, 1995. 50-б.).
Осындай сарын Абылай туралы жырдың Салық Жаяу Мусин, Ш.Сұлтанбайұлы нұсқаларында және көптеген тарихи аңыздарда кездеседі.
Үмбетей жыраудың әйгілі толғауында да осы оқиға туралы сөз қозғңалып, жырау Абылайды:
"Шешендік жолды тұтындың,
Үш ауыз сөзбен құтылдың", - деп мадақтаған.
Кеңес дәуіріндегі ғылыми еңбектерде Абылайдың тұтқыннан босануы қазақтың ауызша сөз өнерінде баяндалуы шындыққа сәйкес келмейтін көркемдік қиялдың нәтижесі деп бағаланып келді. Мысалы, 1957 жылы жарық көрген Қазақ ССР тарихының 1-томында 1942 жылы Жоңғарияға Ресей елшісі майор Миллердің жіберілгені, ол өзіне жүктелген өзге де тапсырмалармен қатар тұтқындағы Абылай сұлтанды және басқа да қазақтарды босатуды талап етуге тиіс болғаны, Орынбор әкімшілігінің Миллер арқылы берілген бұл талаптары орындалғаны туралы жазылған (49, 257). Бұл пікір күні кешеге дейін зерттеушілерге ортақ болып келді. Бірақ жариялылық заманында жарық көрген тарихи зерттеулер халық шығармаларының шындыққа бір табан жақындығын дәлелдеді. Мысалы, В.А.Моисеев: Совет тарихнамасында К.Миллердің Жоңғарияға елшілік сапарының нәтижелерін салыстырмалы түрде жоғары бағалау қалыптасқан... Біздің қолымызда бар фактілер елшілік нәтижелерін бұлайша бағалаудың шындыққа сәйкес келмейтінін айқын түрде дәлелдейді, оның үстіне К.Миллер ургаға жіберілмеген де еді. Абылайдың тұтқыннан оралуы, біздің ойымызша, Ресейдің дипломатиялық шабуылының салдары емес, күшейіп келе жатқан Қоқан бектігімен күреске қазақ билеушілерін де қатыстырғысы келген және Ресеймен қарым-қатынасы ушыға түскен Жоңғар басшылығының Орта және Кіші жүз қазақтарымен қарым-қатынас тактикасын өзгертуінің нәтижесі - деп жазды (Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХҮІІ-ХҮІІІ вв. Алматы, 1991. Стр. 156-157).
Тарихшы Қ.Әбуев бұл айтылған себептерге Жоңғар хандығының Қытай империясымен қатынастағы қарама-қайшылықтары ұлғаюын және өз ішінде алауыздықтың байқалуын қосып: Қалдан Церен Абылайдың кемеңгерлік қасиетін түсініп, өз саясатының мүддесіне пайдаланбақшы болған... Екіншіден, еліне беделді Абылай хан нұсқасында қазақ хандығымен келіссөз жүргізілгенде, оның барысына әсер ете алатын күш деп есептелінгені сөзсіз, - деген қорытынды жасайды (Әбуев Қ. Қазақстан тарихының ақтаңдақ беттерінен. Алматы, 1994. 22-23).
Қазақ эпосының үлкен бір саласы туралы академик С.Қасқабасов: Қазақ фольклорында екі жастың махаббаты туралы әңгімелейтін шығармалар тобы бар. Оларды фольклортану ғылымы лиро-эпос деп атайды. Қазіргі шақта романдық эпос деген атау да орныққан. Біз қазақ ұғымына түсінікті әрі ел арасында айтылып жүрген ғашықтық жырлар деген атуды қолданғанды жөн көрдік, - деп жазған (1-т. 429-б.). Ғалымның бұл таңдауына ғашықтық жыр терминін М.Әуезов қолданғаны да ықпал еткені анық.
М.Әуезов бұл жанрдың басты-басты үш айырмашылығы бар екенін: Ең алдымен, батырдың халық мүддесі жолындағы күресін негізгі тақырып ететін батырлық эпостай емес, ғашықтық дастандардың өзекті тақырыбы - екі жастың бақытқа жету жолындағы тартысы, қасірет-зары, махаббаты.
Екіншіден, батырлық дастандарда шешуші роль атқара бермейтін рулық қарым-қатынастар, түрмыс-салт, әдет-ғұрып ғашықтық жырлардың фабуласына заңды түрде қабысады. Оларда махаббатың мәңгілік тақырыбы ерекше түрде жырланады. Бұл ерекшелік рулық қоғамда басым болған әдет-ғұрып пен көшпелі тұрмыс жағдайларына байланысты...
Бұл дастандардың батырлық жырдан үшінші айырмасы: соларда образдар реалистік түрде сипатталады. Егер батырлық жырларда батыр бес жасқа келгенде-ақ ерлік жасап жатса, оның образы шындықтан шалғай, шартты түрде алынса, ал, ғашықтық жырларда кейіпкерлер өздеріне хас қасиеттерімен көрінеді. Ғашықтық жырларда дастанның оқиғалары мен кейіпкерлердің іс-әрекеттеріпсихологиялық жағынан нанымды да терең мотивировка табады... Ғашықтық жырларда кейіпкерлердің мінез-құлқы соншалықты айқын да нанымды суреттеледі. Бұл ретте оған жазба поэзия өкілдері де қызыға, қызғана, хатте сүйсіне қарай алар еді, - деп атап көрсеткен (Әуезов М. Шығармалар. Он екі томдық. 11-том. Алматы, 1969. 242-б.).
С.Қасқабасов ғашықтық жырлардың өркендеген феодалдық қоғамда қалыптасып, дамитынына тоқталып, оның себебін: Бұл кезеңде адамдардың санасында, өмірде рухани өзгеріс орын алып, жаңа қоғамдық идеал пайда болатын көрінеді. Енді өмір сүру үшін тек батырлық көрсетіп, сыртқы жаулармен соғысу ғана емес, бақытты болу мақсаты алға шығады да, елдің сана-сезімінде жеке адамның тағдыры мен әлеуметтік мәселелер көкейге қонып, актуальды бола бастайды. Бұл тұста бүкіл мәдениетқайраткерлерінің, ақындар мен жыршылардың назары жеке адамның бақыты мен тағдырына, махаббат пен отбасы мәселелеріне ауысады. Мұндай өзгерістің болуы заңды еді. Өйткені, әрбір жаңа дәуір мен жаңа ұрпақ бұрынғы мұраны ғана пайдаланып қоймайды, олар өз талғамына сай дүниелерге мұқтаж болады да, өз уақытының сауалдарына жауап беретін шығармалар тудырып, соған сәйкес кейіпкерлерді сомдайды, - деп түсіндіреді (сонда, 431-б.).
Осындай рухани сұранысты өтеген ғашықтық жырлардың қатарында түркі халықтарының біразына ортақ көне мұра - Қозы Көрпеш - Баян сұлу, ХІҮ-ХҮІІ ғасырларда тарих аренасында болған Ноғайлы дәуірінің шындығын бейнелейтін Қыз Жібек, Назымбек - Күлше, ХІХ ғасырдағы қазақ халқы өміріне байланысты шығарылған Еңлік - Кебек, Мақпал қыз, Талайлы мен Айым, Есім сері - Зылиха, Ақбөпе - Сауытбек, және тағы да сол секілді төлтума туындылар мен шығыстық дастандар бар.
Бұл аталған жырлардың Назымбек - Күлшеден өзгелерінде бірін-бірі сүйіскен жастар қосылыса алмай, қайғылы жағдайға ұшырайды. Соңғы аталған төрт жырдағы жігіттер - байдың қыздарына ғашық болған кедейдің ұлдары, тіпті олардың ішінде құл да бар. Олардың сүйгендеріне қосыла алмауының басты себебі де осында жатыр. Мақпал, Зылиха, Ақбөпе - үшеуі өздерінің ықтияларынан тыс бай әулеттен шыққан жігіттерге ұзатылса, Айымның әкесі - Балпаң бай басында жалғыз қызына жар таңдау еркіндігін бергеніне қарамстан, қызының таңдауы бұрын құл болған Талайлыға түскенде, қызының сүйген жігітін өлтіртеді, осы жағдай Айымның да өліміне себеп болады. Сауытбек, Ақбөпе және Мақпалдың жігіті тағдырына көнуге мәжбүр болса, Мақпал құсадан өледі. Ал, кейіпкерлердің ішінде ең күрескері - Есім сері. Ол қоғамдық жүйеге бас иіп, дәрменсіздік танытпай, өз бақыты үшін ерлік жасап, Зылиханы алып қашып, Орынбор, Бұқар, Шаш өлкелеріне бой тасалап, мұратына жетіп, бала сүйеді. Патшалық өкіметтің билік орындарына да қарсы келіп, Мұқан төренің аяр екендігін әшкерелейді (сонда, 659-б.).
Ғалым А.Тойшанұлы бұл төрт туындыға қатысты әлеуметтік-сүйіспеншілік дастан деген термин қолданып, ол шешімінің дұрыстығын: Бұл шығармаларда қазақ қоғамының сол кезеңдегі әлеуметтік қайшылығы айқын бедерленеді, - деп дәлелдеп (сонда, 659-б.), оларға тән ортақ ерекшелікке: Бас кейіпкерлер - байырғы лиро-эпостағыдай ежеғабыл салтымен тумай жатып атастырылған, тағдырдың бұйрығымен бір-біріне ессіз ғашық болған, түпкі шын мәніне келсек, ата-ананың алдындағы ақ парызды орындаушылар емес, керісінше, бірін-бірі кездейсоқ ұнатып, еркін махаббатты таңдағандар. Бір сөзбен айтқанда, ата дәстүрге қайшы келіп, қалыңмалға наразылық білдірушілер, - деген сипаттама береді (сонда, 657-б.).
Әлеуметтік-сүйіспеншілік дастандардың бас кейіпкерлері - шетінен атбегі, палуан, сал, сері, ақын, өнерпаз, тіпті оқыған азаматтар. Бұлардың жалғыз міні - дәулетінің аздығы ғана. Ал, қарсыластары - қисапсыз бай, биліктің күшіне сенген жуандар тобы... Қысқасы, дастанда жуандар тобының мал байлығына Есім сері, Сегіз сері, Талайлының жан байлығы, ар тазалығы, өнер-білімі қарама-қарсы қойылады. Ал, үш қыз материалдық байлық иелерін емес, рухани байлық иелерін құлай сүйеді (сонда, 658-б.).
Сонда байқауларының негізінде ғалым: Түйіндесек, әлеуметтік-сүйіспеншілік дастандарда жаңа заман тудырған рухани құндылықтар алға озады. Атап айтқанда, әйел теңдігі, махаббат еркіндігі, адамның ар-ұждан бостандығы, ішкі жан дүниесіндегі қазыналар, азаматтық намыс негізгі тақырыпқа айналады. Бұл шығармаларда суреттелетін тұлға - керемет қасиетке ие эпикалық мінсіз кейіпкер емес,ел ішінде жүрген қарапайым еңбек адамдары, яғни, лирикалық кейіпкерлер, - деген ой қорытындысын жасайды (сонда, 659-660-б.).
С.Қасқабасов ғашықтық жырларында кейіпкелердің ішкі сепзімдерін, қаһармандардың адамгершілік қасиеттерін ашуға үлкен көңіл бөлінетініне тоқталып (сонда, 430-б.), ол байқауы негізінде: Мұнда қаһарман өзінің сүйіктісін де тек ерлікпен ғана емес, сырт пішін-келбетімен, ақылымен, өнерімен тәнті етіп, табындырады, Бұлай болуының себебі - ғашықтық жыр жанры қалыптасып, өркендеген дәуірдегі қоғамда жігіттің (қыздың да) идеалы өзгере бастаған болатын. Енді идеалды жігіт - тек қара күштің иесі ғана емес, ол алдымен өнерлі, білімді, яғни, сегіз қырлы, бір сырлы азамат болды, - деген тұжырым жасаған (сонда, 430-б.).
Бұдан шығатын қорытынды: халықтық мұраттарды қоғамдық жағдайлар қалыптастырады. Оған көз жеткізу үшін жоғарыда сөз болған жырлардың оқиғаларын ертерек дәуірлерде өмір сүрген ғашықтар баста-рынан кешірген жағдайлармен салыстыра қарастырайық. Ғалымдар ҮІІІ ғасырдан бері тумағанын дәлелдеп отырған Қозы Көрпеш - Баян сұлу, бас кейіпкерлері Ноғайлы дәуірінің тұлғалары екенін жыршы айтатын Назымбек пен Күлше жырларының бас кейіпкерлерінің басты армандары - бастапқы атастырылған жарларына қосылу. Қозы мен Баян Қарабайдың антына адал болмауының, қарау пиғылының, малқұмарлығының, сараңдығының, қара күш иесі Қодардың зұлымдығының, жымысқы әрекетінің құрбаны болса, Назымбек пен Күлше соңғысымен үш жыл отасқан Қырым ханының әділдігі мен адамгершілігі арқасында қайтадан қауышып, барша мұраттарына жетеді. Әрине, соңғы шығарманың шешімі - шын өмірде болуы мүмкін емес, халық қиялында ғана жүзеге асатын жағдай.
Ә.Қоңыратбаевтың: Бесікте жатқан екі сәбиді байлар өзара атастырып, Сарыбай өлген соң бұрынғы бата бұзылып, оқиғаның тартысы басталады. Содан былай Қарабай ақ батаны бұзушы, Қозы мен Баян сол ақ бата үшін күресуші ретінде суреттеледі, - деген пікірі (Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. Алматы, 1991. 208-209-б.) Назымбек пен Күлше жырына да қатысты. Олардың кейіпкерлері - әлеуметтік-сүйіспеншілік жырлардағыдай әлеуметтік сатының екі жағында тұрған адамдар емес, бай әулеттің өкілдері. Олардың трагедиясына Қозы мен Назымбектің жастайынан жетім қалуы себепші болады. Олар бастарын тіге араша түскен ежеқабыл салтының еліміз өзге жұрттарға бодан болғанға дейін қаймағы бұзылмай келгендігі оған тіпті жоңғар шапқынышылығы дәуірінде даңққа бөленген Кебектің де төтеп бере алмағандығынан байқалады. Оның ата-баба дәстүріне қайшы келетін қылығын ақтап шығуға оның руласы, өз кезінің аса беделді биі - Кеңгірбайдың да шамасы жетпейді. Бірақ жырды тыңдаған кісі өзінің теңін іздеген, пендешілік бақыты жолында күрескен Еңлікті, оның ғашығы - Кебекті зорлық-зомбылықтың құрбаны болған ұнамды тұлға ретінде жақтап, оған опасыздық көрсеткен Тобықты билеріне де, қызды айттырған елдің Есен бастаған қара күш иелеріне де лағнет айтады. Жырға тән мұндай сипат - шығарма дүниеге келген кезде әйел теңдігі, адамның бас бостандығы жөніндегі озық ойлар қазақ қоғамына, өнеріне, әдебиетіне кеңінен ене бастағанының айғағы. Ондай жаңалықтардың қазақ даласына ене бастағанының белгілерін жыр оқиғасы болған жерде өмір кешкен ұлы Абайдың шығармалашылығы, тікелей қоғамдық қызметі арқылы әйел теңсіздігіне қарсы, жастардың бостандығы үшін күрескенінен аңғарылады. Мұндай ілгерішіл ойларын бір өлеңіндегі:
Етімді шал сипаған құрт жесін, - деп,
Жартастан қыз құлапты терең суға, - деген тармақтар және Масғұт поэмасы арқылы аңдатқан ақын өз кезінде айттырған адамдарына қосылудан бас тартып, сүйгеніне қосылу үшін басын қатерге тіккен ... секілді жастарға ара түскені белгілі. Ал, оның ұлы мен інісі Еңлік - Кебек жыры нұсқаларының авторлары болатын.
Әйел теңдігі тақырыбы ХХ басындағы қазақ ақын-жазушылары көркем туындыларының тұрақты тақырыбына айналғаны, бұл мәселенің көптеген публицистикалық туындыларға арқау болғаны баршаға мәлім. Ал, Алаш көсемі - Ә.Бөкейханов ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz