Сәндік-қолданбалы өнердің жеткіншектердің эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі мүмкіндіктері
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті алдыңғы елдердің қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуы жағдайында ұлттық мәдениетті қайта өркендетуге аса назар аударылып отыр. Мұны Үкімет пен Білім министрлігінің осы сала бойынша қабылданған Заңдары, қаулы-қарарлары, тұжырымдамалары мен мемлекеттік бағдарламалары дәлелдейді.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да жас ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды.
Сондай-ақ, қазіргі өндірістік-технологиялық және ақпараттық-қарым-қатынас салаларының қарқынды дамуы жағдайында адам болмысы жүйесіндегі эстетикалық құрамның маңыздылығы арта түседі. Өйткені эстетикалық мәдениет сұлулық заңдары негізінде адамның эмоционалдық, ой-өрістік, парасаттылық өмірін сипаттай отырып, оның әлеуметтік және жеке құндылықтар жүйесінде көрініс табады. Жеке тұлғаның жалпыадамзаттық идеалдарға ұмтылысының, мәдени-тарихи жетістіктерге қатыстырылуының, эстетикалық қалыптасуының маңызды факторы болып халық өнері, соның ішінде сәндік-қолданбалы өнері табылады. Олай дейтініміз сәндік-қолданбалы өнер эстетикалық және практикалық мәнге ие.
Бүгінгі күн практикасы жеткіншектер арасында адамгершілік-рухани деңгейі төмен, еңбекте шығармашылық белсенділігі жоқ, әлеуметтік ортаға бейімсіз, мінез-құлықтың халықтық эстетикасын сақтай алмайтындар қатарының аз еместігін көрсетіп отыр. Осыған сәйкес жеткіншектерді практикалық, көркемдік-эстетикалық тұрғыдан маңызды жұмыстарға баулудың, олардың халықтың дәстүрлі шығармашылығы негізінде эстетикалық тәрбиесін жетілдірудің қажеттілігі артады.
Бұл мәселеге көрнекті классик педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса мән беріп, баланың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі өнердің орны мен рөлін анықтаған.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы философтардың (Платон, Г.Гегель, И.Кант, Л.Н.Коган, Ю.А.Лукин, А.А.Оганов және т.б.); педагогтардың (М.А.Верб, В.Н.Липский, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Г.И.Калиева және т.б.); психологтардың (Л.С.Выготский, Е.В.Найзайкинский, Б.М.Теплов, Д.Б.Эльконин және т.б.), өнертанушы ғалымдардың (А.В.Бакушинский, И.Я.Богусловская, В.М.Василенко, В.С.Воронов, М.А.Некрасова, П.Г.Богатырев, Б.А.Рыбаков, А.Б.Салтыков, А.С.Канцедикас, М.С.Каган және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері және оларды оқу-тәрбие процесіне ендіру мәселесі ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты зерттелді. М.М.Робу, Т.А.Давидова, Л.В.Ершова, Г.А.Поровская, Н.Б.Смирнова М.С.Подольская, Н.Р.Казанская, В.Ф.Максимович және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнерді жоғары оқу орындарында оқытуды теориялық тұрғыда негіздеп, оқу-тәрбие әрекетінде қолдану мүмкіндіктері мен әдіс-амалдарын ұсынса, Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің адам өміріндегі рөліне Орта Азия халықтарының этнографиясын, тарихын зерттеген ғалымдар (И.Г.Андреев, А.А.Бобринский, А.А.Боголюбов, А.Фелькерзам және т.б.) қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин аса мән берген.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің әсемдігі мен көркемдігі, мазмұны мен маңызы, қазақ шеберлерiнiң эстетикалық талғамы С.М.Дудин, В.Чепелев, Б.Веймарн, В.Мошкова, А.И.Тереножкин, Е.Р.Шнейдер, Т.К.Бәсенов және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнермәселелері өз алдына зерттеу объектісі тұрғысынан:
этнографтар -(Ә.Тәжімұратов, Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б),
өнертанушылар- (Қ.Ибраева, Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.),
философтар- (Ж.Әлiбеков, Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.),
филологтар -(М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.),
технологтар- (С.Ж.Асанова, М.А.Нұржасарова және т.б.),
суретшілер- (Р.Д.Ходжаева, И.В.Захарова, Г.Тәкішева, А.Құралов, Қ.Саматұлы),
қолөнер шеберлері -(Д.Шоқпарұлы, Ә.Ш.Әбдуәлиева және т.б) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мәселелерін зерттеуге педагог ғалымдар да аса ден қойған. Оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері этнопедагогика саласынан орындалған бірқатар іргелі еңбектерде (Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, Ж.Асанов, А.Қалыбекова, Н.Көшеров және т.б.) қарастырылған. Ұ.Әбдіғапбарованың докторлық зерттеуінде халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері жасалып, жүйесі негізделген.
Педагог ғалымдар қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде оқушыларды еңбекке баулу (О.Сатқанов, Қ.Әмірғазин, М.Мырзақанов және т.б.), олардың шығармашылығы мен қабілетін дамыту (Ж.Балкенов), оларға эстетикалық тәрбие беру (Б.Әлмұхамбетов, А.Қамақов, , С.Жолдасбекова, Л.Котенко Т.Левченко, Ф.Жұмабекова) болашақ көркемөнер, технология мұғалімдерінің кәсіби біліктерін қалыптастыру (Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, Б.Ижанов, Қ.Ералин, Ұ.Әбдіғапбарова, А.Манабаева, Р.Х.Канапьянова, Б.Ортаев және т.б.) мәселелерін зерттеген.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы білім алушылардың мәдениетін қалыптастыру мәселесі де ғалымдар зерттеуінен тыс қалмаған. Л.В.Котенко сәндік-қолданбалы іс-әрекеттер негізінде мектеп-интернат оқушыларының эстетикалық мәдениетінің элементтерін қалыптастыруды зерделеген. Д.Үркінбаева халықтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды (кәсіптік оқыту материалдары негізінде), Г.Қ.Шырынбаева жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды қарастырса, А.Д.Райымқұлова 5-9 сынып оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасын зерттеп, негіздеген.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстары бүгінгі оқу орны практикасының сұранысынан шығып отырған ғылыми-педагогикалық маңызы зор еңбектер болып табылады. Дейтұрғанмен қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы орта мектеп педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, жеткіншектерді қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында; оқу-тәрбие процесінде жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында; қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мүмкіндіктерінің кеңдігі мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Сәндік-қолданбалы өнердің жеткіншектердің эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі мүмкіндіктері, - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі - жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеті.
Зерттеудің пәні - қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты - қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе, онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Жетекші идея: Қазақ сәндік-қолданбалы өнерін мектептің оқу-тәрбие процесінде мақсаттылықпен кешенді пайдалану оқушылардың танымдық көзқарасын байытып, көркемдік-эстетикалық тұрғыда дамуын арттырады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып диалектикалық білім және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Зерттеудің көздері болып Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми құжаттары (Заңдары, қаулы-қарарлары), Білім және ғылым министрлігінің ұлттық мәдени мұраны оқу-тәрбие процесіне ендіруге байланысты тұжырымдамалары мен бағдарламалары, оқу құжаттары, ғалымдардың (тарихшылар, этнографтар, философтар, өнертанушылар, психологтар, педагогтар) еңбектері, ұлттық мәдени мұралар, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, сондай-ақ диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі саналады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектептің оқу құжаттарына (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар), мұғалімдердің озық тәжірибелеріне талдау; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, әңгімелесу; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің практикалық мәні: а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет, Қазақстан тарихы пәндері бағдарламаларының мазмұнына қосымшалар; ә) Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив, б) шеберлік студиясының бағдарламасы және мұғалімдерге арналған Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты арнайы курс бағдарламасы мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде, мұғалімдер білімін жетілдіру жүйесінде пайдаланылуы және жоғары оқу орны студенттерінің өзіндік жұмыстарының негізін құрауы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасын білдіреді.
2.Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұнын жіктемеге келтіру, талдау және сұрыптау оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді.
3.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі қазақ сәндік-қолданбалы өнері мазмұнын, аталған қалыптастырудың мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін қарастырады. Оны жүзеге асыру ұйымдастырушылық, мазмұндық, дидактикалық шарттармен қамтамасыздандырылады.
4.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан жүйеленген білімдер негізінде жасалған Бейнелеу өнері, Әдебиет, Қазақстан тарихы, Технология пәндері бағдарламаларына қосымшалар , факультатив, студия, арнайы курс бағдарламалары және оларды жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік нұсқаулар мазмұнын жасау және практикаға ендіру, әр түрлі дәстүрлі, инновациялық әдістерді, жеке, топтық, ұжымдық формаларды пайдалану жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің тиімді қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері жинақталып, қорытыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Оқу-тәрбие процесіне ендірілетін қазақ сәндік-қолданбалы өнері материалдары сұрыпталды. Факультатив, үйірме жұмысының бағдарламалары, мектептің кейбір оқу бағдарламаларына қосымшалардың мазмұны әзірленді және мұғалімдерге арналған арнайы курс бағдарламасының мазмұны айқындалды Оларды оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі жасалды, тәрбие-жұмыстарының іс-шаралары жоспарланды. Тәжірибелі-эксперимент жұмыстары жүргізілді, аралық кесінділер алынды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі оныңәдіснамалық-теориялық негіздерімен, ғылыми аппараттың логикалық бірлігімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, тәжірибелі-эксперимент жұмысының мақсатына, міндеттеріне, мазмұнына барабар кешенді әдістердің пайдаланылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университетінде өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми- практикалық конференцияларда профессор-оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында мерзімді басылымдарда, жарық көрген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕТКЕНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ЭСТЕТИКАЛЫҚ БІЛІМІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Сәндік-қолданбалы өнер көмегімен көркемдік-эстетикалық тәрбие мәселесін білу деңгейі
Біздің заманымызда көркемдік-эстетикалық тәрбие, жеке тұлғаны дамыту, оның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі білім беру жүйесінің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Бұл проблема отандық педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жиі кездеседі. Олардың ішінде Д.Н. Жола, Б.Т. Лихачев, Б.М. Неменский, В.А. Сухомлинский, В.Н. Шацкая және басқалар
Осы проблема бойынша жұмыс жасай отырып, Д.Н. Жола көркемдік-эстетикалық білім қабылдауды қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сонымен бірге адамның шындыққа эстетикалық қатынасын қалыптастыратынын, оның мазмұны жалпыға ортақ, дәуірлік, аймақтық, ұлттық, таптық, кәсіптік және жеке ерекшеліктерін біріктіріп, адамзаттың тарихи анықталған деңгейін жүзеге асыратындығын айтады [20 ].
Өз кезегінде Б.Т. Лихачев шынайы көркемдік және эстетикалық тәрбиенің белгілері болып табылады:
Әдемі адамдармен қарым-қатынастан жоғары сезім мен терең ләззат гаммасы пайда болады;
:: ұнамсыз адаммен кездескен кезде өзімшілдік сезімі;
:: әзіл-оспақ сезімі, күлкілі сәттерді қарау кезінде;
:: эмоционалды көтерілу, ашу, қорқыныш, жанашырлық, қайғылы жағдайдан туындаған эмоционалды және рухани тазартуға әкеледі [68].
Ал Б.М. Неменский осы белгілердің дамуын қарастырды - өнердің бірінші міндеті. Неменскийдің айтуы бойынша, өнер және эстетикалық тәрбие көру өнеріне негізделген (өнерді өмірде көру, сұлулықтың байлығы мен алуан түрлілігін көру); түсіну өнері (суреттелген, безендірілген және салынған); көрінетінді бейнелеу өнері.
Неменский пластикалық өнердің қоғам өмірімен ішкі байланысын іздеуге негізделген. Ол пластикалық өнердің үш түрін байланыстырады: құрылыс, кескіндеме, безендіру - көркем ойлаудың үш саласын дамытумен: конструктивті, бейнелеу, сәндік. Көркем ойлаудың бұл формалары қоғамның рухани өмірімен қатар жүреді, оны күнделікті өмірде моральдық-эстетикалық идеалды қалыптастыруға және бекітуге көмектеседі [66].
Ал Б.М. Неменский көркемдік және эстетикалық тәрбие мәселесін өнер призмасы арқылы қарастырды, кеңес мұғалімі В.А. Сухомлинский бұл мәселені сұлулық тұжырымдамасы арқылы қарастырды. Ол сұлулық адамгершілік тазалықтың, рухани байлық пен тәндік жетілудің қуатты көзі екенін жазды. Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті - адамды айналасындағы әлемнің сұлулығынан, адами қатынастардың сұлулығынан, рухани ізгіліктен, мейірімділіктен, жылулықтан көруге үйрету және осы негізде сұлулықты өздігінен растауға үйрету. Сондықтан бұл мәселені шешудің маңызды шарттарының бірі адамның терең интеллектуалды дамуы болып табылады. Үстеме білім және ой мен қиялдың оссификациясы эстетикалық тәрбиенің алғашқы жауы болып табылады.
Сұлулықты қабылдау, түсіну В.А. Сухомлинский эстетикалық тәрбиенің негізін, өзегі, эстетикалық мәдениеттің өзегі деп санады, онсыз сезімдер әдемі барлық нәрселерге керең болып қалады [48]. В.А. Сухомлинский бұл мәселені тек өз еңбектерінде қарастырған эстетикалық тәрбие, көркемдік-эстетикалық тәрбие мәселесі оның назарын аударған жоқ.
Сухомлинский В.Н. Шацкая өзінің оқуында эстетикалық тәрбие мен өнерге мән берген. В.Н. Шацкая былай деп жазды: Эстетикалық тәрбие ... студенттердің өнер туындыларына эстетикалық қатынасын белсенді түрде қалыптастыру қабілеттілігін қалыптастырады, сонымен қатар сұлулық заңдарына сәйкес өнерде, жұмыста, шығармашылықта сұлулықты қалыптастыруға мүмкінді қатысуды ынталандырады. Анықтамадан автор эстетикалық мәдениеттің бір бөлігі ретінде өнерге эстетикалық тәрбие беруде маңызды орын беретіні, ал көркемдік білім эстетикалық бөлігі, маңызды, маңызды, бірақ адам әрекетінің бір саласын ғана қамтитындығы айқын. Міне, В.Н. Шацкая көркемдік білім беру туралы: Көркемдік білім беру - адамға өнер арқылы мақсатты әсер ету процесі, оның арқасында пәндер көркемдік сезімдер мен талғамдарды, өнерге деген сүйіспеншілікті, оны түсіну, ләззат алу және мүмкін болса, өнерде жасау қабілеттерін қалыптастырады. Эстетикалық тәрбие әлдеқайда кең, ол көркем шығармашылыққа да, күнделікті өмірдің эстетикасына, мінез-құлқына, еңбегіне, қатынастарына да әсер етеді. Эстетикалық тәрбие барлық эстетикалық маңызы бар нысандар мен құбылыстарды, соның ішінде өнерді оның ең күшті құралы ретінде қалыптастырады. Эстетикалық тәрбие, көркемдік білім беруді өзінің мақсатына қолдана отырып, адамды негізінен өнер үшін емес, оның белсенді эстетикалық өмірі үшін дамытады [68].
Осы екі тұжырымға талдау жасай отырып, көркемдік және эстетикалық тәрбие көркемдік талғамды қалыптастырып, адам бойындағы өнердегі және өмірдегі сұлулықты эстетикалық тану, оны дұрыс түсіну және бағалау қабілеті дамып, жетілуі керек деген қорытынды жасауға болады.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие мәселесі бойынша жұмыс істей отырып, бұл зерттеушілер зерттеу мәселесінде өнердің маңызды рөлін атап өтті. Бейнелеу өнері мәселелері, сонымен қатар студенттерді DPI үлгілерімен таныстыру және оларды оқу процесінде пайдалану, В.С. Кузин, В.В. Корешков, О.С. Молотобарова, А.С. Қылқалам, В.С.Кузиннің айтуы бойынша, ДПИ саласындағы жұмыс ерекшеліктерімен танысу бейнелеу өнерін зерттеуде, адамның бейнелеу қабілеттерін, көркемдік талғамын, шығармашылық қиялын, кеңістіктік ойлауын, эстетикалық сезімін және әсемдікті түсінуге, өнерге деген қызығушылық пен сүйіспеншілікті дамытуда жетекші орын алады [ 28].
Ал В.С. Кузин сәндік өнердің балаларға ғана әсерін қарастырды, В.В. Корешков бұл мәселеге ғаламдық тұрғыдан қарады, бұл ДСИ-дің балаларға ғана емес, жасөспірімдерге де әсерін ескере отырып. В.В. Корешков өз зерттеулерінде өнер мен қолөнердің қосымша білім беру жүйесінде шығармашылық белсенділікті дамыту құралы ретінде әсерін зерттеді. В.В. Корешков өнер мен қолөнердегі сабақтар қиял мен ақыл-ойды дамытады, белгілі бір дағдыларды қалыптастырады, қоғамда қабылданған ережелерге сәйкес іс-әрекеттерді игеруге көмектеседі, тәртіпті, жауапкершілік пен тәртіпті сақтауға дағдыланады деп санайды. Ол сәндік-қолданбалы өнерді зерттеудің тиімді шарты қолайлы, достық атмосфера, студент пен оқытушы арасындағы бірлесіп құру сезімі деп түсіндірді [22]. Сол сияқты, ол O.S-ны қарастырды. Молотобарова өзінің Кәдесый ойыншықтарын жасау шеңбері атты еңбегінде DPI рөліне үлкен мән береді. Осы нұсқаулықтың мақсаты: DPI-ге қызығушылықты ояту, қызмет барысында дамитын базалық білім мен дағдыларды қалыптастыру. Кәдесый жасау процесін үйрету, шығармашылық түсіну, өнім шығару бағытын таңдаудағы тәуелсіздік [34].
А.С. Хворостов өзінің жазбаларында DPI-дің оқу үдерісіндегі маңызды рөлін бірнеше рет атап өтті. А.С. Хворостов халық шығармашылығының сұлулығын біле отырып, адам жағымды эмоцияларға ие болады деп сенді, оның негізінде терең сезімдер пайда болады: қуаныш, таңдану, ләззат. Бейнелеу бейнелері, ойлау, қиял қалыптасады. Мұның бәрі қабылданған сұлулықты жеткізуге, сізге ұнайтын танымал қолданбалы өнердің нысандарын алуға ұмтылысты тудырады, шығармашылық белсенділік оятады және дамиды, эстетикалық сезімдер мен көркемдік талғам қалыптасады, ресейлік сәндік-қолданбалы өнердің эстетикалық бағасы қалыптасады. Адамдар әр түрлі қабілеттерді қалыптастырады - көркемдік және зияткерлік. Бірақ айта кету керек, А.С. Осы проблемаға арналған Хворостов студенттер емес, мектеп жасындағы балалардың біліміне назар аударды [52].
Жоғарыда аталған еңбектермен қатар, А.В.-ның жұмысы студенттерді көркемдік-эстетикалық тәрбиелеудегі ДПИ мәселелері мен оның маңыздылығына арналған. Бакушинский, М.М. Байрамбекова, В.С. Воронова мен Т.Я. Шпикалова.
В.С.Воронов балалардың көркемдік және эстетикалық тәрбиесіне көп көңіл бөлді. Ол көркемдік құндылығын таныған алғашқы халық зерттеушілерінің бірі болды
Шаруа өнері. Оның пікірінше, шығармашылық ұстанымдары, табиғаты бойынша балалар өнері сәндік-сәндік болып табылады. Сондықтан, өнер мен қолөнер бұйымдары балалардың көркемдік-эстетикалық тәрбиесінде үлкен рөл атқаруы керек [37]. Есту қабілетінің жартылай немесе толық жоғалуы бар адамдарға көркемдік және эстетикалық тәрбие беру - көп қырлы және күрделі процесс және өзіндік ерекшеліктері бар. Саңырау адамдарда есту сезімдері мен қабылдаудың жоғалуына байланысты көрнекі сезімдер мен қабылдау ерекше маңызды. Саңыраудың визуалды анализаторы айналадағы әлемді тануда жетекші, негізгі болып табылады. Саңыраудағы көру сезімдері мен қабылдау есту адамдарына қарағанда нашар дамымайды, ал кейбір жағдайларда жақсырақ дамыған. Саңырау адамдар көбінесе айналадағы әлемнің осындай бөлшектері мен ұқыптылықтарын байқайды, олар тыңдаушы назар аудармайды.
Қазіргі уақытта ішінара немесе толық есту қабілеті бұзылған адамдарды қазіргі еңбек нарығының талаптарына даярлау мәселесін зерттеуге арналған көптеген жұмыстар бар (В. И. Башта, М.Н.Бурдина, М.М. Нудельман). Зерттеу аясында кейбір жұмыстар зерттеліп, талданды.
В.И. Башта есту қабілеті бұзылған адамдар айналасындағы әлемге бейімделу процесінің ең тиімді құралы - бұл шығармашылық белсенділік. Ол визуалды белсенділікке ерекше назар аударды және ол талдау мен синтез сияқты негізгі ақыл-ой операцияларын дамытады деп санайды. Сонымен бірге көркемдік және дизайндық мәселелерді шешу дамыған шығармашылық ойлауды қажет етеді, ал ойлау өз кезегінде осы мәселелерді шешу барысында дамиды [38].
Көрнекі белсенділік туралы ұқсас пікір М.Н. Бурдина оны қабылдау, есте сақтау, қиял және ойлау процестерін дамыту үшін ең қолайлы аймақ деп санайды. Есту қабілеті бұзылған адамдардың жан-жақты дамуы мен білім алуы үшін визуалды іс-әрекеттің маңызы өте зор және жан-жақты. Оқу тапсырмаларын орындаумен қатар, визуалды іс-әрекеттегі сабақтар адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесіне ықпал етеді [9].
М.М. Нудельман, саңырау адамдардың шығармашылық қиялын зерттеу үлкен қызығушылық тудырады, өйткені олардың айналасындағы адамдармен қарым-қатынастың шектеулі болуы оларға жеткілікті ақпарат алуға мүмкіндік бермейді, ойлау мен сөйлеудің дамуындағы артта қалған идеяларды өңдеудің әдістері мен әдістерін игеруге жол бермейді [30].
Пайдаланылған әдебиеттерде ұғымдарды анықтауға, көркемдік және эстетикалық тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын таңдауға әртүрлі көзқарастар бар, бірақ авторлардың көпшілігі мектеп оқушылары мен мектеп жасына дейінгі балалардың көркемдік-эстетикалық тәрбиесін қарастырады. Есту қабілеті нашар студенттердің сәндік-қолданбалы өнер көмегімен көркемдік-эстетикалық тәрбие беру проблемасына әсер ететін әдістемелік әзірлемелер жеткіліксіз. әрбие тұлғаның дамуы, қалыптасуы мен қалыптасуының маңызды факторы екені сөзсіз. Француз ұшқышы мен жазушысы А. Экзюперидің білім туралы айтқан сөздері: Заманауи прогресс. Ата-ана тәрбиесінен басым болады. Тәрбие адамды қалыптастырады. Бұл сізге жүк (білім) емес, оны ұстайтын құрал [69].
Көркемдік және эстетикалық тәрбие ұғымын зерттемес бұрын тәрбие деген ұғымның мәнін зерттейміз.
В.И. Волынкин өзінің Диаграммалардағы және кестелердегі педагогика атты еңбегінде білім беру адамның өзін-өзі анықтауға және әлеуметтік-мәдени, рухани-адамгершілік құндылықтарға және қоғам мүддесі үшін қабылданған мінез-құлық нормаларына негізделген тұлғаны қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет деп жазды, отбасылар, қоғамдар мен мемлекеттер [13].
Басқа жұмысында дәл сол зерттеуші әртүрлі анықтаманы қолданады. Ол былай деп жазады: Білім - бұл адамзат қоғамымен бірге пайда болған әлеуметтік өмірдің феномені, қоғамдық өмірдің жалпы және мәңгілік категориясы, адамдардың ерекше іс - әрекеті, мәдениеттің бір бөлігі. Ол белсенділік пен байланыс негізінде жүзеге асырылады [14].
Тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі - бейімділік пен дарындылықты анықтау, адамның жеке ерекшеліктеріне, оның қабілеттері мен мүмкіндіктеріне сәйкес дамуы.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие ұғымын тереңірек білу үшін көркемдік білім дегеніміз не, эстетикалық дегеніміз не екенін талдап алу қажет. Көбінесе осы екі ұғым анықталады. Бұл мәселені түсіну үшін көркемдік және эстетикалық сияқты ұғымдарды өзара байланыстыру қажет.
Бір жағынан, эстетика көркемдікке тең, бұл терминдер синонимдер болып табылады деген пікір бар. Алайда, кез-келген дизайнерлік өнімді жасағанда (мысалы, сағат, автомобиль, үстел шамы) адам көркемдік тұрғыдан ақпараттандыратын, концептуалды жүктелген бейнелік жүйені жасамайды, сондықтан оның әрекеті орын алмайды эстетикалық болғанымен, табиғаты көркем. Бұдан осы ұғымдарды идентификациялау қате екендігі айқын көрінеді [8].
Неміс философы М.Десуар, керісінше, эстетикалық және көркемдік бір-бірімен мүлде араласпайды, керісінше қатар жүреді. Осы негізге сүйене отырып, эстетика (өнердің сыртындағы сұлулық заңдарына сәйкес әрекет ету теориясы) мен жалпы көркемдік сын (өнердегі көркемдік іс-әрекет теориясы) арасындағы айырмашылықты ажыратыңыз [17]. Бірақ мұндай бөлу дұрыс емес: тарихи тұрғыдан да, күнделікті практикада да эстетикалық белсенділік көбінесе көркемдікке айналады. Осы екі қызмет түрінің де ортақ жақтары бар және нақты белгілерден басқа, бірыңғай ғылымда зерттелуге тиісті бірқатар біріккен заңдар бар [8].
Керісінше, жоғарыда аталған отандық ғалым М.С. Каган эстетикалық белсенділік, бір жағынан, көркемдікке қарағанда кеңірек (өйткені соңғысы бұрынғылардың ерекше ісі болғандықтан), екінші жағынан, көркемдік әрекет эстетикадан гөрі кең, екіншісі белгілі бір көрініс ретінде әрекет етеді, өйткені алдыңғы жақтардың бірі ретінде көркем шығарма одан да асып түседі тек сұлулық заңдары бойынша шығармашылық. Бұл үшінші көзқараста логикалық анықтық жоқ. Қалай елестетуге болады: бір жағынан эстетика көркемдікке қарағанда кең, екінші жағынан, көркемдік эстетикадан гөрі кең ма?
Студенттерді сәндік-қолданбалы өнер арқылы көркемдік-эстетикалық тәрбие беру мәселесін зерттеуде бұл жұмыста эстетикалық белсенділік көркемдікке қарағанда кең, өйткені эстетикалық белсенділік көркемдікке қарағанда бұрынғысынша дамып келеді, соңғысы бұрынғыдан өседі деп тұжырымдайтын М.С.Каганның көзқарасына сүйенуге шешім қабылданды. Көркемдік іс-әрекетте эстетика ең жоғары, идеалды көрініске жетеді, ал бұрынғы кезде оның ең жақсы жетістіктері мен тенденциялары белгіленеді. Жеке тұлғаның көркемдік-эстетикалық тәрбиесінің негізі - көркемдік-эстетикалық қажеттілік. Эстетикалық қажеттілік - бұл адамның өмірін оның барлық көріністерінде үйлестіру қажеттілігі, ол адамның ішкі және сыртқы әлемінің үйлесімділігі. Көркемдік қажеттілік - шығармашылыққа деген қажеттілік [8].
Жоғарыда айтылғандардан эстетикалық тәрбие дегеніміз - бүкіл адам өмірін оның барлық көріністерінде, эстетикалық іс-әрекеттің барлық формаларын және оның өнімдерін анықтайтын эстетикалық көзқарастардың, талғамдардың, идеалдардың жиынтығымен үйлесімділігі қажеттілігін қалыптастыру деген тұжырым жасалды. Көркемдік білім - бұл шығармашылықтың, өнермен байланыстың, өнердің барлық жанрлық алуан түрлілігінде және әлеуметтік-тарихи анықтықта қабылдау қабілетін қалыптастыру, өнер туындысының эстетикалық құндылығын барабар бағалау қабілеті.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие деген не деген сұраққа қайта орала отырып, көптеген зерттеушілер осы тұжырымдаманы анықтаған жұмыстарында оған жүгінгенін атап өткен жөн. Бұл жұмысты жазу кезінде осы мәселеге қатысты көптеген түрлі көзқарастар қарастырылып, ең орынды және мағыналысы ұсынылды.
Фокина Т.В. осы зерттеудің проблемасын көтереді және көркемдік-эстетикалық тәрбие дегеніміз - әсемдік сезімін мақсатты түрде тәрбиелеу, өнердегі және өмірдегі сұлулықты қабылдау және көру, оны бағалау қабілеттерін қалыптастыру процесі дейді. Көркемдік-эстетикалық тәрбиенің міндеті көркемдік талғамды қалыптастыруда жатыр. Кейін өз еңбектерінде Т.В. Фокина көркемдік және эстетикалық тәрбиенің сәл өзгеше анықтамасын қолданады. Ол былай деп жазады:
Көркем-эстетикалық тәрбие - тәрбие бағыты эстетикалық білімді игеруге, эстетикалық қажеттіліктерді, көзқарастар мен сенімдерді қалыптастыруға, өнердегі және өмірдегі сұлулықты толықтай қабылдау, көркем шығармашылығымен танысу, қабілеттер мен дағдыларды осы немесе басқа нысанда дамытуға бағытталған эстетикалық, көркемдік жұмыстарды ұйымдастыруға бағытталған жұмыс өнер [51].
Өнер туралы жинағында Н.Г. Чернышевский, автор көркемдік және эстетикалық тәрбие дегеніміз - эстетикалық сананың қалыптасуымен, эстетикалық қажеттіліктер мен қызығушылықтар жүйесімен, шығармашылықпен, шындық пен өнердегі сұлулықты дұрыс түсінумен сипатталатын жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу деп айтады [54].
O.P. Котикова және В.Г. Жеке тұлғаны көркемдік-эстетикалық тәрбиелеудегі Кухаронак қоршаған шындыққа көркемдік және эстетикалық қатынасты қалыптастырудағы сапалық деңгей анықтайтын өзара байланысты басым бағыттар ретінде тұлғаның эмоционалды сферасын дамыту, студенттерге қажетті көркемдік білім беру және олардың шығармашылық әлеуетін дамыту маңызды аспектілерді ажыратады [27. ].
Зерттеуші С.Г. Корниенко, көркемдік және эстетикалық тәрбие құрылымын өзара байланысты компоненттердің тізбектелген тізбегі түрінде ұсынуға болады: қажеттілік - себеп - білім (идеялар, ұғымдар, фактілер) - пікір - сенімділік (талғам) - іс-әрекет - әрекет - мінез-құлық - әдет [25].
Көркемдік және эстетикалық тәрбиенің бірнеше басқа компоненттерін зерттеуші М.И. Алдошина:
- эмоционалды (адамның әдеміге деген эмоционалды және эстетикалық реакциясы);
- зияткерлік (көркемдік және эстетикалық сана);
- тиімді және практикалық (іс-әрекеттің көркемдік және эстетикалық бағыты) [2].
Р.В. Көркемдік және эстетикалық тәрбие бойынша, Калистра адамның сәндік-қолданбалы өнер туындыларына эмоционалды-бағалау қатынасы; материалдардың, фигуралардың, түстердің комбинацияларының, сәндік композициялардың сұлулығын эстетикалық қабылдау; халықтық қолөнер және қолөнер объектілері туралы білімдердің мөлшері, өнер мен қолөнерге қатысу; қолөнершілердің еңбегін құрметтеу [22].
1.2 Өнер және қолөнер көркемдік-эстетикалық тәрбие құралы ретінде
Сәндік-қолданбалы өнер әр адамның күнделікті өмірімен және өмірімен тығыз байланысты. Адамдар барлық жерде сәндік өнер туындыларымен кездеседі. Сондықтан студенттердің утилитарлық сезіну және түсіну қабілеттерін дамыту және осы өнерді саналы түрде қабылдай отырып, DPI эстетикалық қағидалары және нысандарын білікті пайдалану халқымыздың мәдениетін, олардың еңбек мәдениетін, адами қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін үлкен маңызға ие [58].
Қолданбалы өнер негізінен әртүрлі материалдарды өңдеумен байланысты және оны аяқтау үшін көп уақыт пен белгілі бір дағдыларды дамыту қажет. Орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында шектеулі уақыт сапалы, аяқталған жұмысты толықтай орындауға мүмкіндік бермейді. Бір пәнді шығару үшін бүкіл академиялық семестрді бөлу мүмкін емес, өйткені бұл танымдық материалдың көлемін азайтып, студенттерді DPI туралы толыққанды көрініс алу мүмкіндігінен айырады. Бұл оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетеді.
Көркемдік-эстетикалық тәрбиенің анықтамаларында көркемдік-эстетикалық тәрбиеде өнердің рөлі туралы бірнеше рет айтылды. Осыған орай өнер ұғымының бірнеше анықтамаларына талдау жасалды.
Брокхаус пен Эфронның шағын энциклопедиялық сөздігінде өнер ұғымына осындай анықтама берілген: Өнер дегеніміз - шындықты бейнелі түсіну; ішкі немесе сыртқы (жасампазға қатысты) көркем образдағы әлемді бейнелеу процесі немесе нәтижесі; шығармашылық тек автордың ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың да қызығушылығын білдіретін етіп бағытталған [64].
Өз кезегінде Ожегов С.И. Орыс тілінің сөздігінде өнер адамның рухани қажеттіліктерінің бірін қанағаттандыруға ұмтылатын адам іс-әрекетінің бір саласы екенін айтады, атап айтқанда: әдемілерге деген махаббат; басқаша айтқанда, өнер дегеніміз - адамның табиғатты өзінің сыртқы және ішкі сезімдері арқылы қабылдайтын, сонымен қатар, тұтастай алғанда, қайта жасайтын іс-әрекеттің түрі [36].
В.Г. Власов өзінің Сәндік-қолданбалы өнер теориясы мен тарихының негіздері атты еңбегінде: Өнер - бұл шығармашылық рефлексия, көркем образдардағы шындықты жаңғырту. Музыка өнері. Кино өнері. Бейнелеу өнері. Сәндік-қолданбалы өнер [12].
Көбінесе өнер келесіге бөлінеді:
:: графикалық емес (сәулет, әдебиет, музыка, хореография, балет, радио);
:: керемет (театр, опера, эстрада, цирк, кино);
Бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін, фото, өнер және қолөнер)
Зерттеу өнер ұғымының мәнін анықтаумен қатар, сәндік-қолданбалы өнер ұғымының мағынасын қарастырды. Сәндік өнер теориясы мен тарихы негіздері атты еңбегінде В.Г. Власов өнер мен қолөнер - бұл утилитарлық және көркемдік функциялары бар көркемөнер бұйымдарын жасауға бағытталған шығармашылық қызметтің әртүрлі салаларын қамтитын кең өнер саласы екенін жазады [12]. Ұжымдық термин, шартты түрде өнердің екі түрін біріктіреді: сәндік-қолданбалы. Эстетикалық ләззат алуға арналған және таза өнермен байланысты бейнелеу өнерінен айырмашылығы, күнделікті өмірде сәндік-қолданбалы өнердің көптеген көріністерін қолдануға болады.
Өнер тарихы бойынша әдістемелік әзірлемелерде О.А. Цесевичене келесі анықтаманы қолданады: Сәндік-қолданбалы өнер - адамдардың практикалық және көркемдік және эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған тұрмыстық заттарды жасау үшін шығармашылықтың ежелгі түрлерінің бірі [63]. В. И. Толстых өзінің Эстетикалық тәрбие атты еңбегінде сәндік-қолданбалы өнер - бұл көбінесе күнделікті өмірге арналған көркемөнер бұйымдарын жасауға арналған шығармашылықтың бірқатар салаларын қамтитын өнер саласы дейді. практикалық мақсаты бар [49].
Біз қолөнер мен қолөнер үшін дәстүрлі бірнеше жалпы көркемдік принциптерді бөліп көрсете аламыз:
1. Утилиталар. Практикалық тағдыр халық шығармашылығына өзінің пайда болуынан бастап тән болды, ол практикалық мақсатқа сәйкес нысандарының мазмұны мен мазмұнын анықтады.
2. Халықтық өнер туындыларын қоршаған өмірмен, туған табиғатпен тығыз, толық үйлестіру. Олардың нақтылығы, семантикалық дәлдігі, терең эстетикалық мазмұны арқылы анықталған сәндік-қолданбалы өнердің үйлесімділігі оларда адам, қоғам және өмір туралы қалыптасқан моральдық идеяларды көрсетеді.
3. Материал мен техниканың бірлігі.
4. Дәстүр. Міндетті түрде дәстүрлі нысандар мен тәжірибені объектісі болуға көмектескен тәжірибе, тірі ағзаға, оның қалыптасқан сипаты бар.
5. Шығармашылықтың ұжымдық сипаты. Дәстүрлердің сабақтастығы мен еңбек ұжымдығы шеберлерді қателіктерден, қателіктерден, уақытты және күш-жігерді ысырап етуден сақтап, шынайы шығармашылыққа, халықтық өнерді одан әрі байытуға және жетілдіруге жағдай жасады.
6. Балалар шығармашылығына жақындық. Халық шығармашылығының қатаң канондылығы, оның балалар шығармашылығына жақын және пластикалық формалардың қарапайымдылығы мен жеделділігі сияқты қасиеттерімен үйлеседі.
7. Көрнекі сәндік, мерекелік тәжірибе. Сәндік және ою-өрнек элементтерінде көрінетін сұлулық беру керек.
Халық өнері мен қолөнер - бұл шеберліктің жемісі, оны жасаушылардың қолөнері ғана емес, сонымен қатар олардың өмірінің, күнделікті өмірінің ажырамас бөлігі. Өнер мен қолөнерді тиімді оқыту үшін оқу процесін ұйымдастырудың әдістері Т.Я. Шпикалова:
1. Ойын жағдайын құру әдісі (сабақ басында және жұмысты талдау кезінде). Мысалы: жаңа қолөнермен, осы қолөнер бұйымымен танысу. Ойын жағдайын жасау сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
2. Қабылдау қадамдық бағытта. Оқытушы мен студенттер үлгіні зерттеуді кейінгі құрастырумен байланыстырады, содан кейін сызбада шешілуі керек тапсырмаларды анықтайды. Мысалы: студенттер Дымково кескіндеме үлгілерінде өрнектің осындай элементтерін қарастырады, содан кейін сурет салуды үйренеді - толқынды сызықтар, шеңберлер, сақиналар.
3. Қабылдауды салыстыру. Көркем кескіндеме заңдылықтарын түсінуге үйрету үшін өрнектің екі құрамы, композиция салыстырылады. Техника жаңа мотивті құру кезінде әр түрлі жеке элементтердің мүмкіндіктерін көрсетеді. Мысалы: Гжель дәстүрі - антенна және көктем екі элемент салыстырылады; белгілі бір композицияда орналасудың нұсқаларын ұсынады.
4. Ерекшеліктерді қабылдау. Мысалы: қолдың қозғалысы қолданылады - объектінің өрнек элементтерін бөлектеу, қағаз парағында олардың орналасуын және жұмыс кеңістігін толтыру кезектілігін анықтайтын қимыл.
5. Қабылдауды модельдеу. Үлгі элементтерін ретке келтіру мүмкіндігі қалыптасады, композицияны құру нұсқаларын іздейді. Мысалы: өрнек салудан бұрын оқушылар композициялық және түс комбинациясын таңдап, жазықтықта вариация түрлерін сызады.
6. Сөйлеу әрекеттері туралы түсініктеме алу. Мұғалім мен студенттер сурет салу процесінде элемент ойнағанда қимылдарды айтады [56].
Сәндік-қолданбалы өнер түрлі материалдарды өңдеу технологиясына сәйкес түрлерге бөлінеді. Өнер мен қолөнердің көптеген түрлері бар, олардың көпшілігін көркем және эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануға болады.
Анықтау эксперименті жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнер арқылы эстетикалық мәдениетінің қалыптасқандығының жеткіліксіз деңгейін көрсетті: Бұл олардың халықтың сәндік-қолданбалы өнеріне қызығушылығының төмендігімен, осы саладан ақпараттануының жеткіліксіздігімен, сәндік-қолданбалы өнердің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын қызметі, жіктемесі туралы теориялық білімдерінің аздығымен, оның тоқыма, кесте, құрақ құрау, ағаш ою, зергерлік және т.б. түрлерінен практикалық іскерліктері мен дағдыларын меңгерудің, эстетикалық белсенділіктерінің жеткіліксіздігімен, көрмелерге қатысуға ұмтылыстарының бірден болмауымен, оқу процесінде эстетикалық-гуманитарлық пәндерді көбірек оқуға, факультатив, студия жұмыстарына қатысуға, осы өнер түрлерін жеке меңгеруге ұмтылысының төмендігімен сипатталды. Мұны сауалнамаға алынған жауаптар, әңгімелесулер дәлелдейді.
Қалыптастыру эксперименті кезеңінде оқушылардың сәндік-қолданбалы өнер саласынан теориялық білімдерін кеңейту мақсатында эстетикалық-гуманитарлық пәндер тақырыптарының мүмкіндіктері пайдаланылды.
Қазақстан тарихы пәнінен 6-9 сыныптардың он алты тақырыбына енгізілді. Оқушылар соның негізінде қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің шығу тарихымен, дамуымен, соған байланысты мағыналық-мазмұндық ерекшеліктерімен танысты. Зерттеу барысында біз оқушылардың Қазақстан тарихы бағдарламасының мазмұнына ендірілген материалдарды қай дәрежеде меңгергендерін байқау мақсатында Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихи даму сипаты атты шағын шығарма жаздырдық. Нәтижесінде оқушылардың 63%-ы қосымшада берілген материалдарды толық меңгергенін көрсетті. Қазақәдебиетіне 5,7-9 сынып бағдарламасының он жеті тақырыбының мазмұнына ендірілді және меңгертілді. Нәтижесінде сәндік-қолданбалы өнердің әлеуметтік, танымдық мәнін, халық өнерінде қалыптасқан адамгершілік қағидаларын, осы өнердің эстетикалық сипатын, көп қырлылығы мен күрделілігін түсінді. Осы өнер туралы ғұлама ойшылдар, мен қазақ ағартушыларының, жыршы-жырауларының көзқарастарымен танысты. Сәндік-қолданбалы өнерді үйрену, сақтау, дамыту қажеттіліктері пайда болды.
Ал, бейнелеу өнері (5-6 сынып, он алты тақырыпқа), технология бағдарламаларының (5-9 сынып, 28 тақырыпқа) мазмұнына ендірілген қосымша білімдер жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнердің бірқатар түрлерінен білімдерін тереңдетті, эстетикалық-эмоционалдық тұрғыдан қабылдау сезімдерін дамытты. Дей тұрғанмен бұл қосымшалар қазақ сәндік-қолданбалы өнерінен оқушылардың тұтас білімін қалыптастыра алмады.
Осы айтылғандар бізге Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив бағдарламасының мазмұнын жасауға түрткі болды. Факультативтің мазмұны 6,7,8,9 сынып оқушыларына оқытылды. Факультативті оқыту барысында оларға сәндік-қолданбалы өнердің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын қызметі, жіктемесі туралы білімдер жан-жақты меңгертілді, сәндік-қолданбалы өнердің эстетикалық сипатына, әлеуметтік, танымдық, тәрбиелік, практикалық маңызына аса мән берілді. Қазақ сәндік-қолданбалы өнер саласынан білімдерді меңгерту барысында ауызша (әңгіме, әңгімелесу, лекция, баяндама, нұсқау, кеңес беру және т.б.), көрнекілік (иллюстрациялар, оқытудың техникалық құралдарын көрсету, табиғи объекттер, әдістемелік кестелер және т.б.), практикалық (жаттығу, үлгімен жұмыс істеу, шығармашылық жұмыс және т.б.) әдістер қолданылды. Сондай-ақ инновациялық технологиялардың проблемалық оқыту, дамыта оқыту, ұқсастыру, ақпараттық технология түрлерінің мүмкіндіктері пайдаланылды.
Шеберлік студиясы бағдарламасы жасалды және ол мақұлдаудан өткізілді. Осы студия жұмысының бағдарламасын жасауда оқушылардың сәндік-қолданбалы өнердің белгілі бір түрінің жасалу техникасын жүйелі меңгеруі мен олардан практикалық іскерліктерін қалыптастыруы және оларды өздерінің эстетикалық іс-әрекеттерінде пайдаланылуы есепке алынды. Біздің жағдайымызда мұндай өнер түрлері қатарында тоқыма, кесте, ағаш өңдеу алынды. Бұған себеп жалпы білім беретін мектептердің технология пәнінен жалпыға міндетті базистік оқу бағдарламасында осы өнер түрлерінің қарастырылғандығы және олардың толықтай шешім таппағаны болып табылады. Біз осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында студия жұмысының мазмұнын аталған өнер түрлеріне арнаймыз. Бұл студия жұмысы оқушылардың көркемдік көзқарасын кеңейтуге, материалтану бойынша теориялық білімдерін толықтыруға, әр түрлі материалдарды көркем өңдеудің практикалық іскерліктерін меңгеруге мүмкіндік береді.
Студияның сабақтарын жүргізу барысында жеке, жеке-топтық, топтық, ұжымдық жұмыс формалары қолданылды. Студия сабақтарын жүргізу әдістемесі сатылап (1 - тапсырма беру, 2 - жұмыс орнын дайындау, 3 - материалмен жұмыс істеу, 4 - бұйымды, затты өндіру, 5 - нәтижесін бағалау) жүзеге асырылды. Студия көлемінде шеберлермен кездесу, Сәндік-қолданбалы өнер және эстетика, Сәндік-қолданбалы өнер және дизайн тақырыптарында дебаттық кештер, Халық шеберлерінің эстетикалық талғамы, Халықтың эстетикалық дәстүрлері әңгімелесулер өткізілді. Қолөнері саласынан жүргізілген мектепаралық, облыстық көрмелерге оқушылар қатыстырылды. Қолөнер мұражайларына, экскурсиялар ұйымдастырылды.
Жасалған оқу-әдістемелік кешенді нәтижелі жүзеге асыру мақсатында Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты мұғалімдерге арналған арнайы курстың мазмұны жасалып, мақұлдаудан өткізілді.
Арнайы курс 22 оқу сағатына арналған, оның 14 сағаты - лекция, 8 сағаты - практикалық. Бұл курс мұғалімдердің сәндік-қолданбалы өнері саласының білімдерін жеткіншектерге нәтижелі меңгертуге ықпалын тигізеді. Олар оқу пәндерін жүргізіп қоймай балаларға студия, факультатив сабақтарында эстетикалық білім беруге қабілетті болады.
Тәжірибелі-эксперимент жұмысының соңғы бақылау кезеңінде қайтара жүргізілген сауалнамалар негізінде жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениеті қалыптасуының деңгейі анықталды. Оның нәтижелері эстетикалық мәдениет қалыптасқандығының мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік компоненттерінде белгіленген өлшемдеріне сәйкес жүзеге асырылды.
Қалыптастыру эксперименті барысында жеткіншектердің эстетикалық мәдениеті қалыптасуын анықтау мақсатында үш рет кесінді алынды Эксперимент топтарында мынадай өзгерістер болды: бастапқы кесінді: төмен деңгейі - 36,0%, орта деңгейі 56,0% жоғары деңгейі - 8,0% құраса, аралық кесінді: төмен деңгейі - 16,0%, орта деңгейі 64,0%, жоғары деңгейі - 20,0% болды, қорытынды кесінді: төмен деңгейі - 0,0%, орта деңгейі 36,0%, жоғары деңгейі - 64,0%-ға жетті.
Кесте 3 - Жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті алдыңғы елдердің қатарына кіру стратегиясының жүзеге асырылуы жағдайында ұлттық мәдениетті қайта өркендетуге аса назар аударылып отыр. Мұны Үкімет пен Білім министрлігінің осы сала бойынша қабылданған Заңдары, қаулы-қарарлары, тұжырымдамалары мен мемлекеттік бағдарламалары дәлелдейді.
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Жолдауындағы Қазақстанның бірегей халықтарының ұлтаралық және мәдениетаралық ынтымағы мен жетілуін қамтамасыз ете отырып, қазақ халқының көп ғасырлық дәстүрлерін, тілі мен мәдениетін сақтаймыз және дамыта түсеміз деген ой-тұжырымдары да жас ұрпақты рухани-мәдени мұралар негізінде тәрбиелеу қажеттігін айғақтайды.
Сондай-ақ, қазіргі өндірістік-технологиялық және ақпараттық-қарым-қатынас салаларының қарқынды дамуы жағдайында адам болмысы жүйесіндегі эстетикалық құрамның маңыздылығы арта түседі. Өйткені эстетикалық мәдениет сұлулық заңдары негізінде адамның эмоционалдық, ой-өрістік, парасаттылық өмірін сипаттай отырып, оның әлеуметтік және жеке құндылықтар жүйесінде көрініс табады. Жеке тұлғаның жалпыадамзаттық идеалдарға ұмтылысының, мәдени-тарихи жетістіктерге қатыстырылуының, эстетикалық қалыптасуының маңызды факторы болып халық өнері, соның ішінде сәндік-қолданбалы өнері табылады. Олай дейтініміз сәндік-қолданбалы өнер эстетикалық және практикалық мәнге ие.
Бүгінгі күн практикасы жеткіншектер арасында адамгершілік-рухани деңгейі төмен, еңбекте шығармашылық белсенділігі жоқ, әлеуметтік ортаға бейімсіз, мінез-құлықтың халықтық эстетикасын сақтай алмайтындар қатарының аз еместігін көрсетіп отыр. Осыған сәйкес жеткіншектерді практикалық, көркемдік-эстетикалық тұрғыдан маңызды жұмыстарға баулудың, олардың халықтың дәстүрлі шығармашылығы негізінде эстетикалық тәрбиесін жетілдірудің қажеттілігі артады.
Бұл мәселеге көрнекті классик педагогтар Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Н.К.Крупская, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко және т.б. аса мән беріп, баланың көркемдік білімі мен эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі өнердің орны мен рөлін анықтаған.
Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы философтардың (Платон, Г.Гегель, И.Кант, Л.Н.Коган, Ю.А.Лукин, А.А.Оганов және т.б.); педагогтардың (М.А.Верб, В.Н.Липский, В.А.Сластенин, Н.Д.Хмель, Г.И.Калиева және т.б.); психологтардың (Л.С.Выготский, Е.В.Найзайкинский, Б.М.Теплов, Д.Б.Эльконин және т.б.), өнертанушы ғалымдардың (А.В.Бакушинский, И.Я.Богусловская, В.М.Василенко, В.С.Воронов, М.А.Некрасова, П.Г.Богатырев, Б.А.Рыбаков, А.Б.Салтыков, А.С.Канцедикас, М.С.Каган және т.б.) еңбектерінде қарастырылған.
Сәндік-қолданбалы өнердің тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері және оларды оқу-тәрбие процесіне ендіру мәселесі ғылыми-педагогикалық еңбектерде жан-жақты зерттелді. М.М.Робу, Т.А.Давидова, Л.В.Ершова, Г.А.Поровская, Н.Б.Смирнова М.С.Подольская, Н.Р.Казанская, В.Ф.Максимович және т.б. ғалымдар сәндік-қолданбалы өнерді жоғары оқу орындарында оқытуды теориялық тұрғыда негіздеп, оқу-тәрбие әрекетінде қолдану мүмкіндіктері мен әдіс-амалдарын ұсынса, Н.А.Горяева, Т.Я.Шпикалова, А.С.Хворостов және т.б. жалпы білім беретін мектептің бейнелеу өнері мен көркем еңбек сабақтарында пайдалану жолдарын көрсетеді.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің адам өміріндегі рөліне Орта Азия халықтарының этнографиясын, тарихын зерттеген ғалымдар (И.Г.Андреев, А.А.Бобринский, А.А.Боголюбов, А.Фелькерзам және т.б.) қазақ ағартушылары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин аса мән берген.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің әсемдігі мен көркемдігі, мазмұны мен маңызы, қазақ шеберлерiнiң эстетикалық талғамы С.М.Дудин, В.Чепелев, Б.Веймарн, В.Мошкова, А.И.Тереножкин, Е.Р.Шнейдер, Т.К.Бәсенов және т.б. ғалымдар еңбектерінде мазмұндалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнермәселелері өз алдына зерттеу объектісі тұрғысынан:
этнографтар -(Ә.Тәжімұратов, Х.Арғынбаев, Ә.Марғұлан, С.Қасиманов, Ө.Жәнiбеков, М.С.Мұқанов, Қ.Ақышев, М.Қадырбаев, А.Оразбаев және т.б),
өнертанушылар- (Қ.Ибраева, Г.Абдрахманова, С.Садырбаева және т.б.),
философтар- (Ж.Әлiбеков, Б.Байжiгiтов, К.Ж.Каракузова, К.Нұрланова, Б.Р.Қазыханова және т.б.),
филологтар -(М.Өмiрбекова, Р.Шойбеков және т.б.),
технологтар- (С.Ж.Асанова, М.А.Нұржасарова және т.б.),
суретшілер- (Р.Д.Ходжаева, И.В.Захарова, Г.Тәкішева, А.Құралов, Қ.Саматұлы),
қолөнер шеберлері -(Д.Шоқпарұлы, Ә.Ш.Әбдуәлиева және т.б) еңбектерінде жан-жақты қарастырылады.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мәселелерін зерттеуге педагог ғалымдар да аса ден қойған. Оның тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктері этнопедагогика саласынан орындалған бірқатар іргелі еңбектерде (Қ.Жарықбаев, С.Ұзақбаева, С.Қалиев, Қ.Бөлеев, Ж.Асанов, А.Қалыбекова, Н.Көшеров және т.б.) қарастырылған. Ұ.Әбдіғапбарованың докторлық зерттеуінде халық педагогикасында балалар мен жастарды сәндік-қолданбалы өнерге үйретудің ғылыми негіздері жасалып, жүйесі негізделген.
Педагог ғалымдар қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде оқушыларды еңбекке баулу (О.Сатқанов, Қ.Әмірғазин, М.Мырзақанов және т.б.), олардың шығармашылығы мен қабілетін дамыту (Ж.Балкенов), оларға эстетикалық тәрбие беру (Б.Әлмұхамбетов, А.Қамақов, , С.Жолдасбекова, Л.Котенко Т.Левченко, Ф.Жұмабекова) болашақ көркемөнер, технология мұғалімдерінің кәсіби біліктерін қалыптастыру (Е.Асылханов, Қ.Болатбаев, Б.Ижанов, Қ.Ералин, Ұ.Әбдіғапбарова, А.Манабаева, Р.Х.Канапьянова, Б.Ортаев және т.б.) мәселелерін зерттеген.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы білім алушылардың мәдениетін қалыптастыру мәселесі де ғалымдар зерттеуінен тыс қалмаған. Л.В.Котенко сәндік-қолданбалы іс-әрекеттер негізінде мектеп-интернат оқушыларының эстетикалық мәдениетінің элементтерін қалыптастыруды зерделеген. Д.Үркінбаева халықтың сәндік-қолданбалы өнері арқылы студенттердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды (кәсіптік оқыту материалдары негізінде), Г.Қ.Шырынбаева жоғары сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды қарастырса, А.Д.Райымқұлова 5-9 сынып оқушыларының технологиялық мәдениетін қалыптастыру проблемасын зерттеп, негіздеген.
Жоғарыда аталған зерттеу жұмыстары бүгінгі оқу орны практикасының сұранысынан шығып отырған ғылыми-педагогикалық маңызы зор еңбектер болып табылады. Дейтұрғанмен қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру проблемасы орта мектеп педагогикасының теориясы мен практикасында өз деңгейінде зерттелмеген.
Демек, жеткіншектерді қазақ сәндік-қолданбалы өнері негізінде тәрбиелеуге қоғамның сұранысы мен оның жүйелі түрде зерттелмегені арасында; оқу-тәрбие процесінде жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру қажеттігі мен оны жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік кешеннің жоқтығы арасында; қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің эстетикалық тәрбиедегі мүмкіндіктерінің кеңдігі мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында меңгерту жүйесінің жасалмағандығы арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады. Осы қарама-қайшылықтың шешімін іздестіру бізге зерттеу проблемамызды анықтауға және тақырыпты Сәндік-қолданбалы өнердің жеткіншектердің эстетикалық тәрбиесін жетілдірудегі мүмкіндіктері, - деп таңдауымызға негіз болды.
Зерттеудің объектісі - жалпы білім беретін мектеп оқушыларының эстетикалық мәдениеті.
Зерттеудің пәні - қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы 5-9 сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру процесі.
Зерттеудің мақсаты - қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің ғылыми болжамы - егер, қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері, мүмкіндіктері айқындалып, моделі жасалса және оны жүзеге асырудың әдістемесі жасалып, оқу-тәрбие процесіне жүйелі бірізділікпен ендірілсе, онда жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан білім, іскерлік, дағдысы артады. Ал бұл болса, жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда негіз болып табылады.
Зерттеудің міндеттері:
1. Жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау.
2. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері түрлерін педагогикалық жіктемеге келтіру және олардың жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудағы мүмкіндіктерін анықтау.
3. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау және оны практикада жүзеге асырудың педагогикалық шарттарын айқындау.
4. Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру әдістемесінің мазмұнын жасау және оны тәжірибелі-эксперимент жүзінде тексеру.
Жетекші идея: Қазақ сәндік-қолданбалы өнерін мектептің оқу-тәрбие процесінде мақсаттылықпен кешенді пайдалану оқушылардың танымдық көзқарасын байытып, көркемдік-эстетикалық тұрғыда дамуын арттырады.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері болып диалектикалық білім және тұлғаны дамытудың таным саласындағы бүгінгі тұжырымдамалары, тұлғаны зерттеу процесіндегі және педагогикалық процесті ұйымдастырудағы жүйелі құрылымдық, тұлғалық іс-әрекеттік қатынастар, ұлттық мәдениет пен сәндік-қолданбалы өнердің білімдегі рөлі туралы қағидалар; оқушы жастардың эстетикалық тәрбиесі тұжырымдамасындағы қағидалар, халық педагогикасы мен халық шығармашылығының тәрбиелік әлеуеті туралы теориялық тұжырымдар саналады.
Зерттеудің көздері болып Қазақстан Республикасы Үкіметінің ресми құжаттары (Заңдары, қаулы-қарарлары), Білім және ғылым министрлігінің ұлттық мәдени мұраны оқу-тәрбие процесіне ендіруге байланысты тұжырымдамалары мен бағдарламалары, оқу құжаттары, ғалымдардың (тарихшылар, этнографтар, философтар, өнертанушылар, психологтар, педагогтар) еңбектері, ұлттық мәдени мұралар, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері, сондай-ақ диссертанттың педагогикалық және зерттеушілік тәжірибесі саналады.
Зерттеудің әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, өнертану, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге теориялық талдау жасау; мектептің оқу құжаттарына (оқу жоспары, бағдарламалар, оқулықтар), мұғалімдердің озық тәжірибелеріне талдау; бақылау, тест, сауалнама жүргізу, әңгімелесу; педагогикалық эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің практикалық мәні: а) Бейнелеу өнері, Технология, Әдебиет, Қазақстан тарихы пәндері бағдарламаларының мазмұнына қосымшалар; ә) Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив, б) шеберлік студиясының бағдарламасы және мұғалімдерге арналған Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты арнайы курс бағдарламасы мен оларды жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мақсатында пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар жасалды.
Зерттеу нәтижелері жалпы білім беретін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда, мектептен тыс оқу-тәрбие мекемелерінде, мұғалімдер білімін жетілдіру жүйесінде пайдаланылуы және жоғары оқу орны студенттерінің өзіндік жұмыстарының негізін құрауы мүмкін.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Жеке тұлғаның эстетикалық мәдениеті - бұл оның эстетикалық іс-әрекетке қажетті эстетикалық қабілеттерінің, көркемдік-эстетикалық білімі мен практикалық іскерлігінің кіріктірілген тұлғалық сапасын білдіреді.
2.Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің мазмұнын жіктемеге келтіру, талдау және сұрыптау оның жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндіктерінің жоғары екендігін дәлелдейді.
3.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы жеткіншектердің эстетикалық мәдениетін қалыптастырудың моделі қазақ сәндік-қолданбалы өнері мазмұнын, аталған қалыптастырудың мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік құрамдас бөліктерінің бірлігін, оған сәйкес өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін қарастырады. Оны жүзеге асыру ұйымдастырушылық, мазмұндық, дидактикалық шарттармен қамтамасыздандырылады.
4.Қазақ сәндік-қолданбалы өнері саласынан жүйеленген білімдер негізінде жасалған Бейнелеу өнері, Әдебиет, Қазақстан тарихы, Технология пәндері бағдарламаларына қосымшалар , факультатив, студия, арнайы курс бағдарламалары және оларды жүзеге асыруға байланысты оқу-әдістемелік нұсқаулар мазмұнын жасау және практикаға ендіру, әр түрлі дәстүрлі, инновациялық әдістерді, жеке, топтық, ұжымдық формаларды пайдалану жеткіншектердің эстетикалық мәдениетінің тиімді қалыптасуына ықпал етеді.
Зерттеу проблемасы бойынша материалдар жиналып, жүйеге келтірілді, ғылыми аппарат айқындалды, мектеп мұғалімдерінің озық тәжірибелері жинақталып, қорытыланды, эксперимент жұмысының бағдарламасы даярланды.
Оқу-тәрбие процесіне ендірілетін қазақ сәндік-қолданбалы өнері материалдары сұрыпталды. Факультатив, үйірме жұмысының бағдарламалары, мектептің кейбір оқу бағдарламаларына қосымшалардың мазмұны әзірленді және мұғалімдерге арналған арнайы курс бағдарламасының мазмұны айқындалды Оларды оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың әдістемесі жасалды, тәрбие-жұмыстарының іс-шаралары жоспарланды. Тәжірибелі-эксперимент жұмыстары жүргізілді, аралық кесінділер алынды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі оныңәдіснамалық-теориялық негіздерімен, ғылыми аппараттың логикалық бірлігімен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, тәжірибелі-эксперимент жұмысының мақсатына, міндеттеріне, мазмұнына барабар кешенді әдістердің пайдаланылуымен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы. Аймақтық әлеуметтік-инновациялық университетінде өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және практикаға ендіру. Зерттеудің негізгі нәтижелері халықаралық, республикалық ғылыми- практикалық конференцияларда профессор-оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында мерзімді басылымдарда, жарық көрген.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖЕТКЕНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК ЖӘНЕ ЭСТЕТИКАЛЫҚ БІЛІМІНІҢ ПРОБЛЕМАЛАРЫН ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ ЖӘНЕ МЕТОДИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1Сәндік-қолданбалы өнер көмегімен көркемдік-эстетикалық тәрбие мәселесін білу деңгейі
Біздің заманымызда көркемдік-эстетикалық тәрбие, жеке тұлғаны дамыту, оның эстетикалық мәдениетін қалыптастыру мәселесі білім беру жүйесінің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Бұл проблема отандық педагогтар мен психологтардың еңбектерінде жиі кездеседі. Олардың ішінде Д.Н. Жола, Б.Т. Лихачев, Б.М. Неменский, В.А. Сухомлинский, В.Н. Шацкая және басқалар
Осы проблема бойынша жұмыс жасай отырып, Д.Н. Жола көркемдік-эстетикалық білім қабылдауды қабылдауға көмектесіп қана қоймай, сонымен бірге адамның шындыққа эстетикалық қатынасын қалыптастыратынын, оның мазмұны жалпыға ортақ, дәуірлік, аймақтық, ұлттық, таптық, кәсіптік және жеке ерекшеліктерін біріктіріп, адамзаттың тарихи анықталған деңгейін жүзеге асыратындығын айтады [20 ].
Өз кезегінде Б.Т. Лихачев шынайы көркемдік және эстетикалық тәрбиенің белгілері болып табылады:
Әдемі адамдармен қарым-қатынастан жоғары сезім мен терең ләззат гаммасы пайда болады;
:: ұнамсыз адаммен кездескен кезде өзімшілдік сезімі;
:: әзіл-оспақ сезімі, күлкілі сәттерді қарау кезінде;
:: эмоционалды көтерілу, ашу, қорқыныш, жанашырлық, қайғылы жағдайдан туындаған эмоционалды және рухани тазартуға әкеледі [68].
Ал Б.М. Неменский осы белгілердің дамуын қарастырды - өнердің бірінші міндеті. Неменскийдің айтуы бойынша, өнер және эстетикалық тәрбие көру өнеріне негізделген (өнерді өмірде көру, сұлулықтың байлығы мен алуан түрлілігін көру); түсіну өнері (суреттелген, безендірілген және салынған); көрінетінді бейнелеу өнері.
Неменский пластикалық өнердің қоғам өмірімен ішкі байланысын іздеуге негізделген. Ол пластикалық өнердің үш түрін байланыстырады: құрылыс, кескіндеме, безендіру - көркем ойлаудың үш саласын дамытумен: конструктивті, бейнелеу, сәндік. Көркем ойлаудың бұл формалары қоғамның рухани өмірімен қатар жүреді, оны күнделікті өмірде моральдық-эстетикалық идеалды қалыптастыруға және бекітуге көмектеседі [66].
Ал Б.М. Неменский көркемдік және эстетикалық тәрбие мәселесін өнер призмасы арқылы қарастырды, кеңес мұғалімі В.А. Сухомлинский бұл мәселені сұлулық тұжырымдамасы арқылы қарастырды. Ол сұлулық адамгершілік тазалықтың, рухани байлық пен тәндік жетілудің қуатты көзі екенін жазды. Эстетикалық тәрбиенің маңызды міндеті - адамды айналасындағы әлемнің сұлулығынан, адами қатынастардың сұлулығынан, рухани ізгіліктен, мейірімділіктен, жылулықтан көруге үйрету және осы негізде сұлулықты өздігінен растауға үйрету. Сондықтан бұл мәселені шешудің маңызды шарттарының бірі адамның терең интеллектуалды дамуы болып табылады. Үстеме білім және ой мен қиялдың оссификациясы эстетикалық тәрбиенің алғашқы жауы болып табылады.
Сұлулықты қабылдау, түсіну В.А. Сухомлинский эстетикалық тәрбиенің негізін, өзегі, эстетикалық мәдениеттің өзегі деп санады, онсыз сезімдер әдемі барлық нәрселерге керең болып қалады [48]. В.А. Сухомлинский бұл мәселені тек өз еңбектерінде қарастырған эстетикалық тәрбие, көркемдік-эстетикалық тәрбие мәселесі оның назарын аударған жоқ.
Сухомлинский В.Н. Шацкая өзінің оқуында эстетикалық тәрбие мен өнерге мән берген. В.Н. Шацкая былай деп жазды: Эстетикалық тәрбие ... студенттердің өнер туындыларына эстетикалық қатынасын белсенді түрде қалыптастыру қабілеттілігін қалыптастырады, сонымен қатар сұлулық заңдарына сәйкес өнерде, жұмыста, шығармашылықта сұлулықты қалыптастыруға мүмкінді қатысуды ынталандырады. Анықтамадан автор эстетикалық мәдениеттің бір бөлігі ретінде өнерге эстетикалық тәрбие беруде маңызды орын беретіні, ал көркемдік білім эстетикалық бөлігі, маңызды, маңызды, бірақ адам әрекетінің бір саласын ғана қамтитындығы айқын. Міне, В.Н. Шацкая көркемдік білім беру туралы: Көркемдік білім беру - адамға өнер арқылы мақсатты әсер ету процесі, оның арқасында пәндер көркемдік сезімдер мен талғамдарды, өнерге деген сүйіспеншілікті, оны түсіну, ләззат алу және мүмкін болса, өнерде жасау қабілеттерін қалыптастырады. Эстетикалық тәрбие әлдеқайда кең, ол көркем шығармашылыққа да, күнделікті өмірдің эстетикасына, мінез-құлқына, еңбегіне, қатынастарына да әсер етеді. Эстетикалық тәрбие барлық эстетикалық маңызы бар нысандар мен құбылыстарды, соның ішінде өнерді оның ең күшті құралы ретінде қалыптастырады. Эстетикалық тәрбие, көркемдік білім беруді өзінің мақсатына қолдана отырып, адамды негізінен өнер үшін емес, оның белсенді эстетикалық өмірі үшін дамытады [68].
Осы екі тұжырымға талдау жасай отырып, көркемдік және эстетикалық тәрбие көркемдік талғамды қалыптастырып, адам бойындағы өнердегі және өмірдегі сұлулықты эстетикалық тану, оны дұрыс түсіну және бағалау қабілеті дамып, жетілуі керек деген қорытынды жасауға болады.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие мәселесі бойынша жұмыс істей отырып, бұл зерттеушілер зерттеу мәселесінде өнердің маңызды рөлін атап өтті. Бейнелеу өнері мәселелері, сонымен қатар студенттерді DPI үлгілерімен таныстыру және оларды оқу процесінде пайдалану, В.С. Кузин, В.В. Корешков, О.С. Молотобарова, А.С. Қылқалам, В.С.Кузиннің айтуы бойынша, ДПИ саласындағы жұмыс ерекшеліктерімен танысу бейнелеу өнерін зерттеуде, адамның бейнелеу қабілеттерін, көркемдік талғамын, шығармашылық қиялын, кеңістіктік ойлауын, эстетикалық сезімін және әсемдікті түсінуге, өнерге деген қызығушылық пен сүйіспеншілікті дамытуда жетекші орын алады [ 28].
Ал В.С. Кузин сәндік өнердің балаларға ғана әсерін қарастырды, В.В. Корешков бұл мәселеге ғаламдық тұрғыдан қарады, бұл ДСИ-дің балаларға ғана емес, жасөспірімдерге де әсерін ескере отырып. В.В. Корешков өз зерттеулерінде өнер мен қолөнердің қосымша білім беру жүйесінде шығармашылық белсенділікті дамыту құралы ретінде әсерін зерттеді. В.В. Корешков өнер мен қолөнердегі сабақтар қиял мен ақыл-ойды дамытады, белгілі бір дағдыларды қалыптастырады, қоғамда қабылданған ережелерге сәйкес іс-әрекеттерді игеруге көмектеседі, тәртіпті, жауапкершілік пен тәртіпті сақтауға дағдыланады деп санайды. Ол сәндік-қолданбалы өнерді зерттеудің тиімді шарты қолайлы, достық атмосфера, студент пен оқытушы арасындағы бірлесіп құру сезімі деп түсіндірді [22]. Сол сияқты, ол O.S-ны қарастырды. Молотобарова өзінің Кәдесый ойыншықтарын жасау шеңбері атты еңбегінде DPI рөліне үлкен мән береді. Осы нұсқаулықтың мақсаты: DPI-ге қызығушылықты ояту, қызмет барысында дамитын базалық білім мен дағдыларды қалыптастыру. Кәдесый жасау процесін үйрету, шығармашылық түсіну, өнім шығару бағытын таңдаудағы тәуелсіздік [34].
А.С. Хворостов өзінің жазбаларында DPI-дің оқу үдерісіндегі маңызды рөлін бірнеше рет атап өтті. А.С. Хворостов халық шығармашылығының сұлулығын біле отырып, адам жағымды эмоцияларға ие болады деп сенді, оның негізінде терең сезімдер пайда болады: қуаныш, таңдану, ләззат. Бейнелеу бейнелері, ойлау, қиял қалыптасады. Мұның бәрі қабылданған сұлулықты жеткізуге, сізге ұнайтын танымал қолданбалы өнердің нысандарын алуға ұмтылысты тудырады, шығармашылық белсенділік оятады және дамиды, эстетикалық сезімдер мен көркемдік талғам қалыптасады, ресейлік сәндік-қолданбалы өнердің эстетикалық бағасы қалыптасады. Адамдар әр түрлі қабілеттерді қалыптастырады - көркемдік және зияткерлік. Бірақ айта кету керек, А.С. Осы проблемаға арналған Хворостов студенттер емес, мектеп жасындағы балалардың біліміне назар аударды [52].
Жоғарыда аталған еңбектермен қатар, А.В.-ның жұмысы студенттерді көркемдік-эстетикалық тәрбиелеудегі ДПИ мәселелері мен оның маңыздылығына арналған. Бакушинский, М.М. Байрамбекова, В.С. Воронова мен Т.Я. Шпикалова.
В.С.Воронов балалардың көркемдік және эстетикалық тәрбиесіне көп көңіл бөлді. Ол көркемдік құндылығын таныған алғашқы халық зерттеушілерінің бірі болды
Шаруа өнері. Оның пікірінше, шығармашылық ұстанымдары, табиғаты бойынша балалар өнері сәндік-сәндік болып табылады. Сондықтан, өнер мен қолөнер бұйымдары балалардың көркемдік-эстетикалық тәрбиесінде үлкен рөл атқаруы керек [37]. Есту қабілетінің жартылай немесе толық жоғалуы бар адамдарға көркемдік және эстетикалық тәрбие беру - көп қырлы және күрделі процесс және өзіндік ерекшеліктері бар. Саңырау адамдарда есту сезімдері мен қабылдаудың жоғалуына байланысты көрнекі сезімдер мен қабылдау ерекше маңызды. Саңыраудың визуалды анализаторы айналадағы әлемді тануда жетекші, негізгі болып табылады. Саңыраудағы көру сезімдері мен қабылдау есту адамдарына қарағанда нашар дамымайды, ал кейбір жағдайларда жақсырақ дамыған. Саңырау адамдар көбінесе айналадағы әлемнің осындай бөлшектері мен ұқыптылықтарын байқайды, олар тыңдаушы назар аудармайды.
Қазіргі уақытта ішінара немесе толық есту қабілеті бұзылған адамдарды қазіргі еңбек нарығының талаптарына даярлау мәселесін зерттеуге арналған көптеген жұмыстар бар (В. И. Башта, М.Н.Бурдина, М.М. Нудельман). Зерттеу аясында кейбір жұмыстар зерттеліп, талданды.
В.И. Башта есту қабілеті бұзылған адамдар айналасындағы әлемге бейімделу процесінің ең тиімді құралы - бұл шығармашылық белсенділік. Ол визуалды белсенділікке ерекше назар аударды және ол талдау мен синтез сияқты негізгі ақыл-ой операцияларын дамытады деп санайды. Сонымен бірге көркемдік және дизайндық мәселелерді шешу дамыған шығармашылық ойлауды қажет етеді, ал ойлау өз кезегінде осы мәселелерді шешу барысында дамиды [38].
Көрнекі белсенділік туралы ұқсас пікір М.Н. Бурдина оны қабылдау, есте сақтау, қиял және ойлау процестерін дамыту үшін ең қолайлы аймақ деп санайды. Есту қабілеті бұзылған адамдардың жан-жақты дамуы мен білім алуы үшін визуалды іс-әрекеттің маңызы өте зор және жан-жақты. Оқу тапсырмаларын орындаумен қатар, визуалды іс-әрекеттегі сабақтар адамгершілік, эстетикалық, ақыл-ой, еңбек және дене тәрбиесіне ықпал етеді [9].
М.М. Нудельман, саңырау адамдардың шығармашылық қиялын зерттеу үлкен қызығушылық тудырады, өйткені олардың айналасындағы адамдармен қарым-қатынастың шектеулі болуы оларға жеткілікті ақпарат алуға мүмкіндік бермейді, ойлау мен сөйлеудің дамуындағы артта қалған идеяларды өңдеудің әдістері мен әдістерін игеруге жол бермейді [30].
Пайдаланылған әдебиеттерде ұғымдарды анықтауға, көркемдік және эстетикалық тәрбиенің тәсілдері мен құралдарын таңдауға әртүрлі көзқарастар бар, бірақ авторлардың көпшілігі мектеп оқушылары мен мектеп жасына дейінгі балалардың көркемдік-эстетикалық тәрбиесін қарастырады. Есту қабілеті нашар студенттердің сәндік-қолданбалы өнер көмегімен көркемдік-эстетикалық тәрбие беру проблемасына әсер ететін әдістемелік әзірлемелер жеткіліксіз. әрбие тұлғаның дамуы, қалыптасуы мен қалыптасуының маңызды факторы екені сөзсіз. Француз ұшқышы мен жазушысы А. Экзюперидің білім туралы айтқан сөздері: Заманауи прогресс. Ата-ана тәрбиесінен басым болады. Тәрбие адамды қалыптастырады. Бұл сізге жүк (білім) емес, оны ұстайтын құрал [69].
Көркемдік және эстетикалық тәрбие ұғымын зерттемес бұрын тәрбие деген ұғымның мәнін зерттейміз.
В.И. Волынкин өзінің Диаграммалардағы және кестелердегі педагогика атты еңбегінде білім беру адамның өзін-өзі анықтауға және әлеуметтік-мәдени, рухани-адамгершілік құндылықтарға және қоғам мүддесі үшін қабылданған мінез-құлық нормаларына негізделген тұлғаны қалыптастыруға бағытталған іс-әрекет деп жазды, отбасылар, қоғамдар мен мемлекеттер [13].
Басқа жұмысында дәл сол зерттеуші әртүрлі анықтаманы қолданады. Ол былай деп жазады: Білім - бұл адамзат қоғамымен бірге пайда болған әлеуметтік өмірдің феномені, қоғамдық өмірдің жалпы және мәңгілік категориясы, адамдардың ерекше іс - әрекеті, мәдениеттің бір бөлігі. Ол белсенділік пен байланыс негізінде жүзеге асырылады [14].
Тәрбиенің маңызды міндеттерінің бірі - бейімділік пен дарындылықты анықтау, адамның жеке ерекшеліктеріне, оның қабілеттері мен мүмкіндіктеріне сәйкес дамуы.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие ұғымын тереңірек білу үшін көркемдік білім дегеніміз не, эстетикалық дегеніміз не екенін талдап алу қажет. Көбінесе осы екі ұғым анықталады. Бұл мәселені түсіну үшін көркемдік және эстетикалық сияқты ұғымдарды өзара байланыстыру қажет.
Бір жағынан, эстетика көркемдікке тең, бұл терминдер синонимдер болып табылады деген пікір бар. Алайда, кез-келген дизайнерлік өнімді жасағанда (мысалы, сағат, автомобиль, үстел шамы) адам көркемдік тұрғыдан ақпараттандыратын, концептуалды жүктелген бейнелік жүйені жасамайды, сондықтан оның әрекеті орын алмайды эстетикалық болғанымен, табиғаты көркем. Бұдан осы ұғымдарды идентификациялау қате екендігі айқын көрінеді [8].
Неміс философы М.Десуар, керісінше, эстетикалық және көркемдік бір-бірімен мүлде араласпайды, керісінше қатар жүреді. Осы негізге сүйене отырып, эстетика (өнердің сыртындағы сұлулық заңдарына сәйкес әрекет ету теориясы) мен жалпы көркемдік сын (өнердегі көркемдік іс-әрекет теориясы) арасындағы айырмашылықты ажыратыңыз [17]. Бірақ мұндай бөлу дұрыс емес: тарихи тұрғыдан да, күнделікті практикада да эстетикалық белсенділік көбінесе көркемдікке айналады. Осы екі қызмет түрінің де ортақ жақтары бар және нақты белгілерден басқа, бірыңғай ғылымда зерттелуге тиісті бірқатар біріккен заңдар бар [8].
Керісінше, жоғарыда аталған отандық ғалым М.С. Каган эстетикалық белсенділік, бір жағынан, көркемдікке қарағанда кеңірек (өйткені соңғысы бұрынғылардың ерекше ісі болғандықтан), екінші жағынан, көркемдік әрекет эстетикадан гөрі кең, екіншісі белгілі бір көрініс ретінде әрекет етеді, өйткені алдыңғы жақтардың бірі ретінде көркем шығарма одан да асып түседі тек сұлулық заңдары бойынша шығармашылық. Бұл үшінші көзқараста логикалық анықтық жоқ. Қалай елестетуге болады: бір жағынан эстетика көркемдікке қарағанда кең, екінші жағынан, көркемдік эстетикадан гөрі кең ма?
Студенттерді сәндік-қолданбалы өнер арқылы көркемдік-эстетикалық тәрбие беру мәселесін зерттеуде бұл жұмыста эстетикалық белсенділік көркемдікке қарағанда кең, өйткені эстетикалық белсенділік көркемдікке қарағанда бұрынғысынша дамып келеді, соңғысы бұрынғыдан өседі деп тұжырымдайтын М.С.Каганның көзқарасына сүйенуге шешім қабылданды. Көркемдік іс-әрекетте эстетика ең жоғары, идеалды көрініске жетеді, ал бұрынғы кезде оның ең жақсы жетістіктері мен тенденциялары белгіленеді. Жеке тұлғаның көркемдік-эстетикалық тәрбиесінің негізі - көркемдік-эстетикалық қажеттілік. Эстетикалық қажеттілік - бұл адамның өмірін оның барлық көріністерінде үйлестіру қажеттілігі, ол адамның ішкі және сыртқы әлемінің үйлесімділігі. Көркемдік қажеттілік - шығармашылыққа деген қажеттілік [8].
Жоғарыда айтылғандардан эстетикалық тәрбие дегеніміз - бүкіл адам өмірін оның барлық көріністерінде, эстетикалық іс-әрекеттің барлық формаларын және оның өнімдерін анықтайтын эстетикалық көзқарастардың, талғамдардың, идеалдардың жиынтығымен үйлесімділігі қажеттілігін қалыптастыру деген тұжырым жасалды. Көркемдік білім - бұл шығармашылықтың, өнермен байланыстың, өнердің барлық жанрлық алуан түрлілігінде және әлеуметтік-тарихи анықтықта қабылдау қабілетін қалыптастыру, өнер туындысының эстетикалық құндылығын барабар бағалау қабілеті.
Көркемдік және эстетикалық тәрбие деген не деген сұраққа қайта орала отырып, көптеген зерттеушілер осы тұжырымдаманы анықтаған жұмыстарында оған жүгінгенін атап өткен жөн. Бұл жұмысты жазу кезінде осы мәселеге қатысты көптеген түрлі көзқарастар қарастырылып, ең орынды және мағыналысы ұсынылды.
Фокина Т.В. осы зерттеудің проблемасын көтереді және көркемдік-эстетикалық тәрбие дегеніміз - әсемдік сезімін мақсатты түрде тәрбиелеу, өнердегі және өмірдегі сұлулықты қабылдау және көру, оны бағалау қабілеттерін қалыптастыру процесі дейді. Көркемдік-эстетикалық тәрбиенің міндеті көркемдік талғамды қалыптастыруда жатыр. Кейін өз еңбектерінде Т.В. Фокина көркемдік және эстетикалық тәрбиенің сәл өзгеше анықтамасын қолданады. Ол былай деп жазады:
Көркем-эстетикалық тәрбие - тәрбие бағыты эстетикалық білімді игеруге, эстетикалық қажеттіліктерді, көзқарастар мен сенімдерді қалыптастыруға, өнердегі және өмірдегі сұлулықты толықтай қабылдау, көркем шығармашылығымен танысу, қабілеттер мен дағдыларды осы немесе басқа нысанда дамытуға бағытталған эстетикалық, көркемдік жұмыстарды ұйымдастыруға бағытталған жұмыс өнер [51].
Өнер туралы жинағында Н.Г. Чернышевский, автор көркемдік және эстетикалық тәрбие дегеніміз - эстетикалық сананың қалыптасуымен, эстетикалық қажеттіліктер мен қызығушылықтар жүйесімен, шығармашылықпен, шындық пен өнердегі сұлулықты дұрыс түсінумен сипатталатын жан-жақты үйлесімді дамыған жеке тұлғаны тәрбиелеу деп айтады [54].
O.P. Котикова және В.Г. Жеке тұлғаны көркемдік-эстетикалық тәрбиелеудегі Кухаронак қоршаған шындыққа көркемдік және эстетикалық қатынасты қалыптастырудағы сапалық деңгей анықтайтын өзара байланысты басым бағыттар ретінде тұлғаның эмоционалды сферасын дамыту, студенттерге қажетті көркемдік білім беру және олардың шығармашылық әлеуетін дамыту маңызды аспектілерді ажыратады [27. ].
Зерттеуші С.Г. Корниенко, көркемдік және эстетикалық тәрбие құрылымын өзара байланысты компоненттердің тізбектелген тізбегі түрінде ұсынуға болады: қажеттілік - себеп - білім (идеялар, ұғымдар, фактілер) - пікір - сенімділік (талғам) - іс-әрекет - әрекет - мінез-құлық - әдет [25].
Көркемдік және эстетикалық тәрбиенің бірнеше басқа компоненттерін зерттеуші М.И. Алдошина:
- эмоционалды (адамның әдеміге деген эмоционалды және эстетикалық реакциясы);
- зияткерлік (көркемдік және эстетикалық сана);
- тиімді және практикалық (іс-әрекеттің көркемдік және эстетикалық бағыты) [2].
Р.В. Көркемдік және эстетикалық тәрбие бойынша, Калистра адамның сәндік-қолданбалы өнер туындыларына эмоционалды-бағалау қатынасы; материалдардың, фигуралардың, түстердің комбинацияларының, сәндік композициялардың сұлулығын эстетикалық қабылдау; халықтық қолөнер және қолөнер объектілері туралы білімдердің мөлшері, өнер мен қолөнерге қатысу; қолөнершілердің еңбегін құрметтеу [22].
1.2 Өнер және қолөнер көркемдік-эстетикалық тәрбие құралы ретінде
Сәндік-қолданбалы өнер әр адамның күнделікті өмірімен және өмірімен тығыз байланысты. Адамдар барлық жерде сәндік өнер туындыларымен кездеседі. Сондықтан студенттердің утилитарлық сезіну және түсіну қабілеттерін дамыту және осы өнерді саналы түрде қабылдай отырып, DPI эстетикалық қағидалары және нысандарын білікті пайдалану халқымыздың мәдениетін, олардың еңбек мәдениетін, адами қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру үшін үлкен маңызға ие [58].
Қолданбалы өнер негізінен әртүрлі материалдарды өңдеумен байланысты және оны аяқтау үшін көп уақыт пен белгілі бір дағдыларды дамыту қажет. Орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында шектеулі уақыт сапалы, аяқталған жұмысты толықтай орындауға мүмкіндік бермейді. Бір пәнді шығару үшін бүкіл академиялық семестрді бөлу мүмкін емес, өйткені бұл танымдық материалдың көлемін азайтып, студенттерді DPI туралы толыққанды көрініс алу мүмкіндігінен айырады. Бұл оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын төмендетеді.
Көркемдік-эстетикалық тәрбиенің анықтамаларында көркемдік-эстетикалық тәрбиеде өнердің рөлі туралы бірнеше рет айтылды. Осыған орай өнер ұғымының бірнеше анықтамаларына талдау жасалды.
Брокхаус пен Эфронның шағын энциклопедиялық сөздігінде өнер ұғымына осындай анықтама берілген: Өнер дегеніміз - шындықты бейнелі түсіну; ішкі немесе сыртқы (жасампазға қатысты) көркем образдағы әлемді бейнелеу процесі немесе нәтижесі; шығармашылық тек автордың ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардың да қызығушылығын білдіретін етіп бағытталған [64].
Өз кезегінде Ожегов С.И. Орыс тілінің сөздігінде өнер адамның рухани қажеттіліктерінің бірін қанағаттандыруға ұмтылатын адам іс-әрекетінің бір саласы екенін айтады, атап айтқанда: әдемілерге деген махаббат; басқаша айтқанда, өнер дегеніміз - адамның табиғатты өзінің сыртқы және ішкі сезімдері арқылы қабылдайтын, сонымен қатар, тұтастай алғанда, қайта жасайтын іс-әрекеттің түрі [36].
В.Г. Власов өзінің Сәндік-қолданбалы өнер теориясы мен тарихының негіздері атты еңбегінде: Өнер - бұл шығармашылық рефлексия, көркем образдардағы шындықты жаңғырту. Музыка өнері. Кино өнері. Бейнелеу өнері. Сәндік-қолданбалы өнер [12].
Көбінесе өнер келесіге бөлінеді:
:: графикалық емес (сәулет, әдебиет, музыка, хореография, балет, радио);
:: керемет (театр, опера, эстрада, цирк, кино);
Бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін, фото, өнер және қолөнер)
Зерттеу өнер ұғымының мәнін анықтаумен қатар, сәндік-қолданбалы өнер ұғымының мағынасын қарастырды. Сәндік өнер теориясы мен тарихы негіздері атты еңбегінде В.Г. Власов өнер мен қолөнер - бұл утилитарлық және көркемдік функциялары бар көркемөнер бұйымдарын жасауға бағытталған шығармашылық қызметтің әртүрлі салаларын қамтитын кең өнер саласы екенін жазады [12]. Ұжымдық термин, шартты түрде өнердің екі түрін біріктіреді: сәндік-қолданбалы. Эстетикалық ләззат алуға арналған және таза өнермен байланысты бейнелеу өнерінен айырмашылығы, күнделікті өмірде сәндік-қолданбалы өнердің көптеген көріністерін қолдануға болады.
Өнер тарихы бойынша әдістемелік әзірлемелерде О.А. Цесевичене келесі анықтаманы қолданады: Сәндік-қолданбалы өнер - адамдардың практикалық және көркемдік және эстетикалық қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған тұрмыстық заттарды жасау үшін шығармашылықтың ежелгі түрлерінің бірі [63]. В. И. Толстых өзінің Эстетикалық тәрбие атты еңбегінде сәндік-қолданбалы өнер - бұл көбінесе күнделікті өмірге арналған көркемөнер бұйымдарын жасауға арналған шығармашылықтың бірқатар салаларын қамтитын өнер саласы дейді. практикалық мақсаты бар [49].
Біз қолөнер мен қолөнер үшін дәстүрлі бірнеше жалпы көркемдік принциптерді бөліп көрсете аламыз:
1. Утилиталар. Практикалық тағдыр халық шығармашылығына өзінің пайда болуынан бастап тән болды, ол практикалық мақсатқа сәйкес нысандарының мазмұны мен мазмұнын анықтады.
2. Халықтық өнер туындыларын қоршаған өмірмен, туған табиғатпен тығыз, толық үйлестіру. Олардың нақтылығы, семантикалық дәлдігі, терең эстетикалық мазмұны арқылы анықталған сәндік-қолданбалы өнердің үйлесімділігі оларда адам, қоғам және өмір туралы қалыптасқан моральдық идеяларды көрсетеді.
3. Материал мен техниканың бірлігі.
4. Дәстүр. Міндетті түрде дәстүрлі нысандар мен тәжірибені объектісі болуға көмектескен тәжірибе, тірі ағзаға, оның қалыптасқан сипаты бар.
5. Шығармашылықтың ұжымдық сипаты. Дәстүрлердің сабақтастығы мен еңбек ұжымдығы шеберлерді қателіктерден, қателіктерден, уақытты және күш-жігерді ысырап етуден сақтап, шынайы шығармашылыққа, халықтық өнерді одан әрі байытуға және жетілдіруге жағдай жасады.
6. Балалар шығармашылығына жақындық. Халық шығармашылығының қатаң канондылығы, оның балалар шығармашылығына жақын және пластикалық формалардың қарапайымдылығы мен жеделділігі сияқты қасиеттерімен үйлеседі.
7. Көрнекі сәндік, мерекелік тәжірибе. Сәндік және ою-өрнек элементтерінде көрінетін сұлулық беру керек.
Халық өнері мен қолөнер - бұл шеберліктің жемісі, оны жасаушылардың қолөнері ғана емес, сонымен қатар олардың өмірінің, күнделікті өмірінің ажырамас бөлігі. Өнер мен қолөнерді тиімді оқыту үшін оқу процесін ұйымдастырудың әдістері Т.Я. Шпикалова:
1. Ойын жағдайын құру әдісі (сабақ басында және жұмысты талдау кезінде). Мысалы: жаңа қолөнермен, осы қолөнер бұйымымен танысу. Ойын жағдайын жасау сабаққа деген қызығушылығын арттырады.
2. Қабылдау қадамдық бағытта. Оқытушы мен студенттер үлгіні зерттеуді кейінгі құрастырумен байланыстырады, содан кейін сызбада шешілуі керек тапсырмаларды анықтайды. Мысалы: студенттер Дымково кескіндеме үлгілерінде өрнектің осындай элементтерін қарастырады, содан кейін сурет салуды үйренеді - толқынды сызықтар, шеңберлер, сақиналар.
3. Қабылдауды салыстыру. Көркем кескіндеме заңдылықтарын түсінуге үйрету үшін өрнектің екі құрамы, композиция салыстырылады. Техника жаңа мотивті құру кезінде әр түрлі жеке элементтердің мүмкіндіктерін көрсетеді. Мысалы: Гжель дәстүрі - антенна және көктем екі элемент салыстырылады; белгілі бір композицияда орналасудың нұсқаларын ұсынады.
4. Ерекшеліктерді қабылдау. Мысалы: қолдың қозғалысы қолданылады - объектінің өрнек элементтерін бөлектеу, қағаз парағында олардың орналасуын және жұмыс кеңістігін толтыру кезектілігін анықтайтын қимыл.
5. Қабылдауды модельдеу. Үлгі элементтерін ретке келтіру мүмкіндігі қалыптасады, композицияны құру нұсқаларын іздейді. Мысалы: өрнек салудан бұрын оқушылар композициялық және түс комбинациясын таңдап, жазықтықта вариация түрлерін сызады.
6. Сөйлеу әрекеттері туралы түсініктеме алу. Мұғалім мен студенттер сурет салу процесінде элемент ойнағанда қимылдарды айтады [56].
Сәндік-қолданбалы өнер түрлі материалдарды өңдеу технологиясына сәйкес түрлерге бөлінеді. Өнер мен қолөнердің көптеген түрлері бар, олардың көпшілігін көркем және эстетикалық тәрбие құралы ретінде пайдалануға болады.
Анықтау эксперименті жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнер арқылы эстетикалық мәдениетінің қалыптасқандығының жеткіліксіз деңгейін көрсетті: Бұл олардың халықтың сәндік-қолданбалы өнеріне қызығушылығының төмендігімен, осы саладан ақпараттануының жеткіліксіздігімен, сәндік-қолданбалы өнердің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын қызметі, жіктемесі туралы теориялық білімдерінің аздығымен, оның тоқыма, кесте, құрақ құрау, ағаш ою, зергерлік және т.б. түрлерінен практикалық іскерліктері мен дағдыларын меңгерудің, эстетикалық белсенділіктерінің жеткіліксіздігімен, көрмелерге қатысуға ұмтылыстарының бірден болмауымен, оқу процесінде эстетикалық-гуманитарлық пәндерді көбірек оқуға, факультатив, студия жұмыстарына қатысуға, осы өнер түрлерін жеке меңгеруге ұмтылысының төмендігімен сипатталды. Мұны сауалнамаға алынған жауаптар, әңгімелесулер дәлелдейді.
Қалыптастыру эксперименті кезеңінде оқушылардың сәндік-қолданбалы өнер саласынан теориялық білімдерін кеңейту мақсатында эстетикалық-гуманитарлық пәндер тақырыптарының мүмкіндіктері пайдаланылды.
Қазақстан тарихы пәнінен 6-9 сыныптардың он алты тақырыбына енгізілді. Оқушылар соның негізінде қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің шығу тарихымен, дамуымен, соған байланысты мағыналық-мазмұндық ерекшеліктерімен танысты. Зерттеу барысында біз оқушылардың Қазақстан тарихы бағдарламасының мазмұнына ендірілген материалдарды қай дәрежеде меңгергендерін байқау мақсатында Қазақ сәндік-қолданбалы өнерінің тарихи даму сипаты атты шағын шығарма жаздырдық. Нәтижесінде оқушылардың 63%-ы қосымшада берілген материалдарды толық меңгергенін көрсетті. Қазақәдебиетіне 5,7-9 сынып бағдарламасының он жеті тақырыбының мазмұнына ендірілді және меңгертілді. Нәтижесінде сәндік-қолданбалы өнердің әлеуметтік, танымдық мәнін, халық өнерінде қалыптасқан адамгершілік қағидаларын, осы өнердің эстетикалық сипатын, көп қырлылығы мен күрделілігін түсінді. Осы өнер туралы ғұлама ойшылдар, мен қазақ ағартушыларының, жыршы-жырауларының көзқарастарымен танысты. Сәндік-қолданбалы өнерді үйрену, сақтау, дамыту қажеттіліктері пайда болды.
Ал, бейнелеу өнері (5-6 сынып, он алты тақырыпқа), технология бағдарламаларының (5-9 сынып, 28 тақырыпқа) мазмұнына ендірілген қосымша білімдер жеткіншектердің сәндік-қолданбалы өнердің бірқатар түрлерінен білімдерін тереңдетті, эстетикалық-эмоционалдық тұрғыдан қабылдау сезімдерін дамытты. Дей тұрғанмен бұл қосымшалар қазақ сәндік-қолданбалы өнерінен оқушылардың тұтас білімін қалыптастыра алмады.
Осы айтылғандар бізге Қазақ сәндік-қолданбалы өнері атты факультатив бағдарламасының мазмұнын жасауға түрткі болды. Факультативтің мазмұны 6,7,8,9 сынып оқушыларына оқытылды. Факультативті оқыту барысында оларға сәндік-қолданбалы өнердің мазмұны, ерекшеліктері, атқаратын қызметі, жіктемесі туралы білімдер жан-жақты меңгертілді, сәндік-қолданбалы өнердің эстетикалық сипатына, әлеуметтік, танымдық, тәрбиелік, практикалық маңызына аса мән берілді. Қазақ сәндік-қолданбалы өнер саласынан білімдерді меңгерту барысында ауызша (әңгіме, әңгімелесу, лекция, баяндама, нұсқау, кеңес беру және т.б.), көрнекілік (иллюстрациялар, оқытудың техникалық құралдарын көрсету, табиғи объекттер, әдістемелік кестелер және т.б.), практикалық (жаттығу, үлгімен жұмыс істеу, шығармашылық жұмыс және т.б.) әдістер қолданылды. Сондай-ақ инновациялық технологиялардың проблемалық оқыту, дамыта оқыту, ұқсастыру, ақпараттық технология түрлерінің мүмкіндіктері пайдаланылды.
Шеберлік студиясы бағдарламасы жасалды және ол мақұлдаудан өткізілді. Осы студия жұмысының бағдарламасын жасауда оқушылардың сәндік-қолданбалы өнердің белгілі бір түрінің жасалу техникасын жүйелі меңгеруі мен олардан практикалық іскерліктерін қалыптастыруы және оларды өздерінің эстетикалық іс-әрекеттерінде пайдаланылуы есепке алынды. Біздің жағдайымызда мұндай өнер түрлері қатарында тоқыма, кесте, ағаш өңдеу алынды. Бұған себеп жалпы білім беретін мектептердің технология пәнінен жалпыға міндетті базистік оқу бағдарламасында осы өнер түрлерінің қарастырылғандығы және олардың толықтай шешім таппағаны болып табылады. Біз осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында студия жұмысының мазмұнын аталған өнер түрлеріне арнаймыз. Бұл студия жұмысы оқушылардың көркемдік көзқарасын кеңейтуге, материалтану бойынша теориялық білімдерін толықтыруға, әр түрлі материалдарды көркем өңдеудің практикалық іскерліктерін меңгеруге мүмкіндік береді.
Студияның сабақтарын жүргізу барысында жеке, жеке-топтық, топтық, ұжымдық жұмыс формалары қолданылды. Студия сабақтарын жүргізу әдістемесі сатылап (1 - тапсырма беру, 2 - жұмыс орнын дайындау, 3 - материалмен жұмыс істеу, 4 - бұйымды, затты өндіру, 5 - нәтижесін бағалау) жүзеге асырылды. Студия көлемінде шеберлермен кездесу, Сәндік-қолданбалы өнер және эстетика, Сәндік-қолданбалы өнер және дизайн тақырыптарында дебаттық кештер, Халық шеберлерінің эстетикалық талғамы, Халықтың эстетикалық дәстүрлері әңгімелесулер өткізілді. Қолөнері саласынан жүргізілген мектепаралық, облыстық көрмелерге оқушылар қатыстырылды. Қолөнер мұражайларына, экскурсиялар ұйымдастырылды.
Жасалған оқу-әдістемелік кешенді нәтижелі жүзеге асыру мақсатында Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тағылымдық мүмкіндіктері атты мұғалімдерге арналған арнайы курстың мазмұны жасалып, мақұлдаудан өткізілді.
Арнайы курс 22 оқу сағатына арналған, оның 14 сағаты - лекция, 8 сағаты - практикалық. Бұл курс мұғалімдердің сәндік-қолданбалы өнері саласының білімдерін жеткіншектерге нәтижелі меңгертуге ықпалын тигізеді. Олар оқу пәндерін жүргізіп қоймай балаларға студия, факультатив сабақтарында эстетикалық білім беруге қабілетті болады.
Тәжірибелі-эксперимент жұмысының соңғы бақылау кезеңінде қайтара жүргізілген сауалнамалар негізінде жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениеті қалыптасуының деңгейі анықталды. Оның нәтижелері эстетикалық мәдениет қалыптасқандығының мотивациялық, ақпараттық, эмоционалдық-бағалаушылық, іс-әрекеттік-нәтижелілік компоненттерінде белгіленген өлшемдеріне сәйкес жүзеге асырылды.
Қалыптастыру эксперименті барысында жеткіншектердің эстетикалық мәдениеті қалыптасуын анықтау мақсатында үш рет кесінді алынды Эксперимент топтарында мынадай өзгерістер болды: бастапқы кесінді: төмен деңгейі - 36,0%, орта деңгейі 56,0% жоғары деңгейі - 8,0% құраса, аралық кесінді: төмен деңгейі - 16,0%, орта деңгейі 64,0%, жоғары деңгейі - 20,0% болды, қорытынды кесінді: төмен деңгейі - 0,0%, орта деңгейі 36,0%, жоғары деңгейі - 64,0%-ға жетті.
Кесте 3 - Жеткіншектердің қазақ сәндік-қолданбалы өнері арқылы эстетикалық мәдениеті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz