Зар заман ақындарының ахлақтық мәселелер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ЗАР ЗАМАН АҚЫНДАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ АХЛАҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Н. Т. Даркулов

Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті

университетінің 1 курс магистранты

Зар заман ақындарының кезеңі қазақ даласында жаңа құбылыстардың өріс алып жатқан шағы еді. Бұл ел-жұрттың тек әлеуметтік-тұрмыстық тіршілігіне ғана емес, адамдардың мінез-құлқының өзгеруне, рухани құлдырауына да әсер етті. Патшалық билік отарлау саясатын күшету үшін қазақтың сонау ғасырлардан жалғасып келе жатқан рухани дүниесіне шабуыл жасауды басты міндетіне айналдырды. Осының салдарынан халық ішінде парақорлық, әділетсіздік, екіжүзділік, өзара алауыздық, үлкенді сыйламау, кісі ақысын жеу, қыз тәрбиесінің бұзылуы және мұсылмандық сипаттан айырылу секілді озбырлықтар кең етек ала бастады. Осы кезеңде зар-заман ақындары халықтың әлеуметтік теңсіздіктерімен қатар өздерінің дидактикалық өлең-жырларымен ұрпақ тәрбиесіне қызмет етуді перзенттік парызы санады. Осылайша тәрбиелік маңызы зор көзқарастары арқылы замана кемшіліктерін сөздеріне арқау етіп отырды.

Шортанбай ақын да қоғамды тура жолға бастауда, тәрбиелік тәлімі зор жыр шумақтарын артына мұра етті. Ең әуелі ел түзелу үшін, сөз түзелу керктігін түсінген Шортанбай ақын Шөжемен айтысында:

Әй, Шөже, ғибрат қып сөз айтайық,

Бос мақтан, пәни сөзін аз айтайық.

«Сен жеңдің, мен жеңдімнен» еш пайда жоқ,

Тілейік мұсылманның амандығын,

Халыққа ой түсетін наз айтайық. (1. 119)

Мұсылман Алланы зікір етуден, әсіресе дүниелік бос сөздерді сарп етуден аулақ болуы қажет. Өйткені мұндай жағымсыз әрекет жүректің қатігездікке бой алдыруына себеп болуы мүмкін. Ал қатігез жүректер Алланың мейірімінен ұзақ қалады. (4. 412) Мұсылман шырын сөзді болып, оның тілінен өзгелер тек жақсылықты естиді. Бос сөзділік мұсылманға жат.

Қасиететті Құран кәрімде Алла тағала: «Әй мүміндер! Алладан қорқыңдар да дұрыс сөз сөйлеңдер. Алла істеріңді оңалтып, күнәларыңды жарылқайды» деген. (Ахзаб сүресі 70-71 аят)

Шортанбай ақында Алланың осы рахымынан үміт етіп, қияметтік пайдасы үшін артына жақсы сөз қалдыруды мақсат етеді.

Бұл бәйітті шығарған

Адамға болғай саламат.

Мұны көріп оқыған,

Молдаға болғай рахмет.

Сөзім қалсын артымда,

Бір күні болар қиямет.

Дұға қылып қол жайғай,

Мұны есіткен әлеумет. (1. 72)

Адамның өзіне жеңіл болғанмен өзгеге ауыр зіл болған сөз. Сөйлеу мәдениетін асыл дініміз Исламда кеңінен түсіндіріп береді. Әбу Хурайрадан келген риуаятта Пайғамбарымыз (с. ғ. с) «Кім Аллаға және ақырет күніне иман келтірсе, жақсы сөз айтсын немесе үндемесін . . . » дейді. Бұл хадис арқылы пайғамбарымыз (с. ғ. с) адамдарды нағыз игілікке, тақуалық істердің ең пайдалынысына үндейді. Мұсылмнның, оған ақіретте пайда келтіретін, сонымен қатар бүкіл қоғамға бақыт, игілік әкелетін нәрселер туралы айтуы иман кемелдігінің белгілерінен, екенін түсіндіреді. Анастың сөзінен алыған риуаятта Пайғамбарымыз (с. ғ. с) «Пенденің иманы оның жүрегінде туралық болмайынша тура болмайды, және оның жүрегі, оның тілі туралықта болмайынша, тура болмайды» деген. Мұсылман бір нәрсе туралы сөйлегенде әдеп нормаларын сақтауы тиіс. Алла тағала құранда: «Олар бос сөздерден аулақ болады» делінген. (муминун сүресі 3 аят) . (1. 120-121)

Алла тағала: «Адамдарға жақсы сөз сөйлеңдер», басқа аятта (бақара 83) «Уа, иман келтіргендер! Алладан қорқыңдар, дұрыс сөз сөйлеңдер» (ахзаб сүресі 70 аят) дейді. Пайғамбар хадисінде: «Жақсы сөз садақа» деген.

Өзін мұсылман санаған адамның белгісі ең бірінші тілінен бақалатынын айтақан Шортанбай ақын,

Құдай деген момынның

Ауыздан кетпес тобасы.

Иманы бардың белгісі -

Тілінен тамар шырасы. (1. 64)

Қажетсіз сөздерден аулақ болып, тек пайдалы сөздерді әңгімеге арқау етуді Шортанбай Алладан қорқумен байланыстырып түсіндіреді.

Құдайдан қорыққан мұсылман

Қарауыл қояр сөзіне. (1. 68)

Ия, сөйлей алмаған адамның үндемегені олжа. Сөз мәдениетінің бұзылуы, нәпсінің жүгенсіз кетуімен байланыстыруға болады. Ал, нәпсісін тәрбиелеген адам, сөзден қате кетпеуі үшін үндемеуді артық санайды. Яхия ибн Муғаз әр-Рәзи: «Нәпсіге қарсы жыттығу қылышымен күрес. Жаттығу төрт нәрсе арқылы жүзеге асады: «аз тағам, аз ұйқы, аз сөйлеу мен қиындықтарға сабыр ету. Тағамды аз жеу - құмарлықты өлтіреді, аз ұйқы - шексіз қалауды басады, аз сөйлеу - сау-саламаттыққа (дүниеде де, ахиретте де) апарады, қиындықтарға төзу - мақсаттарға жеткізеді», - деген. (10. 45)

Дулат Бабатайұлы ауыздан шыққан сөзге қарауыл қойған адамды, иманын сақтап қалған адам деп, оны әулиеге теңеген. Ал иманын сақтап, Алла разылығына қауышып жаннатқа кірген адам, Ұлы жеңіске жеткен адам - Ол қалай мақтанса да лайық дейді.

Бейішке кірген мақтансын,

Иманды болып өлген соң,

Күнәдан аузын сақтаса,

Әулие демей, не дейміз? (3. 115)

Алланың адам баласына береген нығметтерінің ең Ұлысы - Иман. Мұсылман иманын көзінің қарашығындай сақтайды. Иманына сызат түсіріп алмай, әлсіретіп алмай, Алланың хақ сөздерін естумен, оқумен, тыңдаумен қуаттап отырады. Пенде тілін орынсыз пайдаланумен Алланың береген «иман» нығметін бағаламайтынын Дулат ақын назарынан тыс қалдырмайды.

Өтірік, жалған сөйлейді

Иманына қас кісі. (3. 142)

Адам баласының тозақтық болуына да, жаннаттық болуына да себеп тілі. Тілдің кесапаттары адам баласына болатын зияндардың ең қауіптісі. Тіл түзелсе ой мен ниет түзеледі. Ата-бабамыз «Басқа пәле тілден» деген тәмсілі де шариғат заңдылығынан басқа емес. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с. ғ. с) Әбу Сағидтен (р. а) жеткен хадисінде: «Адам баласы таңертең ұйқыдан тұрғанда, бүкіл дене мүшелері тілдің алдында бас иіп: «Біз үшін Алладан қорық. Шын мәнінде біз саған тәуелдіміз. Егер сен туралықты ұстансаң, біз де тура жолда боламыз. Ал егер тура жолдан тайсаң, бізде таямыз», - деп айтады», - деген. (5. 548) Зар заман ақындары адам ағзасындағы маңызды мүше, тіл тазалығын, туралығын айта келе, тілден болатын кемшіліктердің бірі, өзгені ғайбаттау, өсектеу екенін қынжыла жырлаған.

Дулат Бабатайұлы өсек пен ғайбатты жанына серік еткен адамды, Алланың дұшпаны деп сынайды.

Өсек болды баққаным

Момынға құрған қақпаным.

Өсекші - Тәңірі дұшпаны,

Күнәмді қалай ақтадым?! (3. 62)

Алла тағала Құран кәрімде: «Бүкіл қорлаушы, өсекшіге нендей өкініш» дейді. (һумаза сүресі 1аят) Осы аят арқылы тілді сақтауды еткерткен.

Ал Шортанбай ақын, тілін сақтаған мұсылманның түрлі залалдардан аман болатынын айтады.

Өтірік, ғайбат, зорлықтан

Бойыңды тартып тек жүрсең,

Көрмессің деген залалды. (1. 63)

Осы шумағында өтірік, өсек, кісіге зорлық көрсетуден болатын залалды Шортанбай ақын қияметтегі азаптармен байланыстырады. Самура ибн Жундубтан (р. а) жеткізілген Алла елшісінің түс көргені туралы хадисте былай делінген: «Бірақ мен бүгін түнде екі адамды көрдім. Олар маған келіп, мені қолымнан ұстап киелі жерге алып шықты. Қарасам бір адам отыр және қолында темірден ілмегі бар басқа бір адам тұр. Ол ілмекті отырған адамның ауызының шетінен тығып, желкесіне дейін жеткізіп тұр. Сосын дәл солай аузының екінші шетінен жасап жатұан кезде, аузының ана шеті қайта қалпына келеді. Оған соны қайта-қайта жасайды. Мен олардан: «бұл не?» - деп сұрадым. Олар: «Жүре бер» - десті. Хадистің соңғы жағында: Алланың елшісі (с. ғ. с) айтты: «Мені түнімен ойландырып шықтыңыздар. Енді көргендерім туралы айтсаңыздаршы», - дедім. Олар: «Ия, жаңағы көрген ауызы жырлтылып жатқан адам, ол бір өтірікті айтатын еді. Оның айтқан өтірігі жан жаққа тарайтын. Көргеніңдей (жаза) оған қиямет болғанға дейін жасалынады . . . », - десті. (8. 36-37) Сонымен қатар, мұсылманның дүние салғаннан кейін қабір азабына кіріптар ететін күнә турасында, Пайғамбарымыз (с. ғ. с) хадисінде: «қабірде жатқан екі кісінің бірі ғайбат пен өсек айтқаны үшін азапталып жатқанын хабарлаған». (6. 27) Хузайфа (р. а) Пайғамбарымыздың: (с. ғ. с) «Өсекші жәннәтқа кірмейді», - дегенін естідім», деген. (7. 207)

Міне, осы хадистегі тілден болатын кесапаттар туралы мазмұндарға сүйене отырып, Келесі шумағында,

Қарауыл қой сөзіңе.

Қанша нәрсе ереді,

Өлгеннен соң өзіңе.

Қарай алмай жүрерсің

Таңда махшар күнінде

Бір Құдайдың жүзіне. (1. 76)

Осы түста «ғайбат» деген сөздің мағнасын ашып түсіндірейік. Ғайбат араб сөзі, қазақ тілінде де осылай қолданылады, қорлау, сөгу, тіл тигізу, жаман сөз т. б мағналарда қолданылады. (9. 122)

Ислам ғұламларының «ғайбат» сөзіне берген анықтамаларына назар аударсақ. Әр-Рағиб: «Ғайбат» - бір адам екінші бір адамның кемшілігінің айтылуы қажет болмаса да айтуы» десе, Ибн әл-Асир «ән-Ниһая» кітабында: «Ғайбат» - бір адамды жаман нәрсемен, тіпті ол қылық оның бойында болғанның өзінде де оған естіртпей сөз етуің» - деген. Ән Науауи «Әл-Азкар» деген еңбегінде: «Ғайбат» Бөгде бір адамның дене бітімі мен жаратылысын, дінін, дүниесін, киімін не мінезін, отбасы мүшелері мен қызметшісін, немесе іс-әрекетін, көңіл-күйін т. б оған тиесілі болған нәрселерді ол ұнатпайтын кейіпте сөзбен не ишаратпен нұсқау арқылы сөз ету» - деген. (8. 9) Құлақ естіп, көз көргендей ғайбаттың сипатын өз бойымыздан алысқа аластатуымыз керек. Зар заман ақындарының көңілін астаң-кестең еткен осы бір жабайы мінез, әдет сол уақыттарда сынға іліккенімен, бүгінде бойымыздан табылып тұр.

Шортанбай ақын өз замандастарының, зиянын біле тұра бипыл сөзге құмар болғанына көңілі толмай,

Ғайбаттың жаман екенін

Біле тұра айтасыз. (1. 76) деп аяусыз айыптаған.

Адам мінезінің осал тұсы, өзгенің кемшілігін көріп, өзінің қатесін көре алмауы.

Келесі шумағында:

Қылығың жалған туысқан,

Қырт пен мылжың ағайын,

Бәрінен де дауасыз

Өсекті қайтіп бағайын? (3. 63)

Осылайша ел-жұрт арасындағы бірін-бірі мінеген, күндеген жат мінезді айыптаған. Шортанбай да, өз жұртының бірлігне, өзара таутылығына сызат түсіретін, күндеу, мін тағуыды айыптаған.

Азулыға бар заман,

Азусызға тар заман,

Тарлығының белгісі

Бір-бірлерін күндеген,

Жай-жайына жүрмеген,

Мұның өзі зар заман. (1. 18)

Шынымен ақ тарих беттеріне көз жүгіртсек ғайбаттау, күндеу, бірін-бірі келеке ету әрдайым ислам бауырмалдығын бұзушы, қоғам жүйесін талқандаушы, бірліктің рухын өлтіруші фактор ретінде бой көрсетіп келген. Сондай-ақ ол, қоғамда дұшпандық, өшпенділік және алауыздық отын тұтатқан. (4. 434)

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.