Қазақтардың Қытайға қоныс аударуы
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні қазақ халқы 18 миллионнан асатын елдердің қатарында. Ал 5 миллионнан астам қазақ Қазақстаннан алыс, жақын шетелдерде тұрады.
Соңғы жылдары шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың жағдайы қызу талқыға түсіп, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің біріне айналды. Соның ішінде Қытайда тұрып жатқан қазақ диаспорасы мәселесі біздің таңдап алынған тақырыбымыздың өзектілігін құрайды.
Қазіргі кезде Қытайда 1 миллион 500 мыңнан аса қазақ тұрады. Олардың бүгінгі күнгі орналасуы жайында төмендегідей дерек келтіре аламыз:
* Тарихи тұрғыдан алғанда Қытай қазақтары өз ата-қонысында орналасқан. Олар қоныстанып отырған жерлер қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына негіз болған байырғы үйсін, ғұн, түрік, түркеш, қарлұқ қағанаттарының тарихи отаны. Қарлұқтар заманынан ХV дейін де бұл өлкеде найман, керей, меркіт, үйсін, қаңлы тектес ру-тайпалары өмір сүрді. Кейінгі кезеңде шығыстағы ойрат моңғолдарының күшеюіне байланысты бұл мекен тартып алынса да, ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап қайтадан қазақтардың қолына өтті.
* Қытай қазақтарының өздеріне тән тілі, жазуы, ақпарат, баспасөзі, бастауыш, орта және жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелері, әкімшілік басқару жүйесі, кадрлар запасының болуы қазақ тілінің үнемі қолданыста жүруіне мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде қазақ тілі ұмытылып қалмады. Аталған салалардың барлығында да жұмыс көбінесе қазақ тілінде жүргізілді. Басқа сөзбен айтқанда, қазақ тілі қазақ халқының қомақты бөлігі орналасқан бұл өңірде үздіксіз даму мүмкіндігіне ие болды.
* Қытайдағы қазақтардың арасында қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, ән биі, көркемөнері, әдебиеті, шаруашылығы жалғасып, дамуда.
Айтылған мәселелерді ескере отырып, Қытайдағы қазақтардың жай-күйін, көші-қон себептерін, әлеуметтік, демографиялық жағдайын, құқықтық қорғалу мәселелері мен Қытайдың қазақтарға қолданып отырған ұлттық саясатын зерттеу біздің жобамыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Аталған бұл мақсатқа жету жолында, жобаның міндеттерін де негізге алып отырғанымыз жөн.
Жобаның мақсаты мен міндеттері:
* Қазақтардың Қытайға қоныс аударуына мәжбүрлеуші себептерді анықтау;
* Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселесін қарастыру;
* Отандастарымыздың көшіп-келуіне қатысты әлеуметтік және экономикалық мәселелерді қарастыру;
* Қытайдың қазақтарға қолданып отырған ұлттық саясатын зерттеу;.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Жобаның хронологиялық шеңберіне ХХ ғасырдың 16-17 жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі уақыт алынды. Бастапқы бөлімде жалпы отандастарымыздың қазіргі Қытай территориясына қай уақыттан бастап және не себепті қоныс аударғанын білу үшін тарихқа шегініс жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңес дәуірі кезінде бұл мәселені зерттеуге тыйым салынған болатын. Сол кезеңде көптеген жұмыстар жарыққа шыққанымен, ондағы зерттеулер идеологиялық қысым негізінде біржақты қарастырылады. Сол себепті 1950-1980 жылдары шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың кейбір тарихи немесе қазіргі кездегі мәселесіне байланысты жарияланған жұмыстар идеологиялық қысымға ұшырыған болатын.
Г.В. Астафьевтің Казахи Синьцзна монографиясында Шыңжан провинциясындағы қазақ тұрғындарының этно-тарихи проблемалары зерттеліп, қарастырылған. Қытайдағы қазақ диаспорасы туралы кеңес тарихнамасында бұл жалғыз монография болды.
Тарихи және этнографиялық мәселелер туралы туындыларды айта отырып, Қытайдағы қазақтар туралы Н.Н.Мингуловтын Национально-освободительное движение народов Синьцзяна как составная часть общекитайской революции (1944-1949) деп аталатын мақаласын айтуға болады. Н.Н.Мингулов сол кездегі оқиғаға қатысты Шынжаңның периодикалық прессасын пайдалана отырып, Шығыс Түркістандағы Іле қозғалысы жөнінде мәлімет берген.[ 1]
Шет елдерде тұратын қандастарымыз туралы Кеңес тарихнамасында С.И.Бурк ғылыми зерттеулер жүргізген. Ол 1950 жылы Шыңжанда өмір сүріп жатқан халықтың эникалық құрамын Г.П.Сердюченконың Қытай халықтарының тілдік классификациясына арналған мақаласын пайдаланып және статистикалық мәліметтер келтіре отырып, 1954 жылғы бірінші Қытай санағынан алынған мәліметтер арқылы 1953-1954 жж қазақтар туралы жазып қалдырған.
Қазақ халқының жоңғар хандығымен екі ғасыр бойы жүргізген қарым-қатынасының тарихы Орталық Азияның халықаралық аренсында ең өзекті сұрақтардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ғылыми ізденістер көптеп жүргізілген. Солардың ішінен, В.А. Мойсеевтің Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв монографиясын келтірсек болады. Қытайдағы қазақтардың тарихи пайда болуы мен қазіргі кездегі дамуының тарихын, қазақтардың эмиграция салдарынан Шыңжаннан 1930-1950 жылдары Үндістан мен Пәкістанға, кейін басқа елдерге таралуының бірнеше кезеңдері бар: алғашқы кезеңге батыс ғалымдарының зерттеулерін жатқызамыз. Олар өздерінің ғылыми зеттеулерін 1950 жылғы Тибетте , Үндістанда және Пәкістанда және т.б. жерлерде болған оқиғаларға байланысты жүргізген. Осыған байланысты, Годфри Лиастың Казахский исход деп аталатын монографиясын және Милтон Дж. Кларктың Как казахи бежали к свободе мақаласын келтірсек болады. Бұл кезеңге неміс ғалымдарының социологиялық зерттеулері жатады. Олар Шынжаңнан Түркияға келген алғашқы саяси қазақ босқындардың лагерлерінде зерттеулер жүргізді.
Келесі кезеңге сол оқиғаларға қатысқан немесе олардың туысқандары жазған көптеген зерттеулер мен мемуарлар жатады.
1995 жылы 16-17 қараша Түркістан қаласында Казахская диаспора: проблемы и перспективы деп аталатын халықаралық симпозиум өтті. Бұл ғылыми творчестволық форум Қазақстанда бірінші рет өткізіледі және ғылыми зерттеу жұмысы Қытай қазақтарының қазіргі проблемасын танып білуге арналған. Бұл форумда Түркия, ФРГ-дағы қазақ диаспорасының, Ресей, Монғолия және Өзбекстандағы қазақ ирредентінің өкілдері сөз сөйледі.
Қазақ тарихында бұдан басқа Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар еңбегін, Нәбижан Мұқаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920) монографиясын атап өту керек. Авторлар ҚХР-да тұрып жатқан қазақтардың өткен тарихы мен қазіргі дамуын зерттеген. [2]
Қазақстанның халқы - қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік және экономикалық артта қалғандығының салдарынан емес, бірқатар тарихи және саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей жапа шекті. Екі ғасырға жуық уақытқа созылған отарлық қысымнан кейін, қазақтар бастапқылардың бірі болып сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген голощекиндік геноцидтен көшпенді қазақтар қатты күйзелді. ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ халқының өз мекеніндегі жағдайы өте жайсыз болды. Ұжымдастыру кезіндегі асыра сілтеушіліктің салдарынан болған ашаршылық, саяси репрессиялар және тағы басқасы жергілікті халықтың шекаралас басқа республикалар мен шетелдерге көшіп кетуі, қазақ халқының демографиялық жағдайының өзгеріске ұшырауына әкеліп соқты. Қазіргі күні Қытай территориясын мекендеп жатқан отандастарымыздың жай-күйі осы жобада кеңінен ашылып баяндалады.
1. Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы
1.1. Қазақтардың Қытайға көшу себептері.
Қазақ диаспорасы - Қазақстан Республикасынан шет аймақтарда тұратын қазақтар. Қазақ диаспорасы сыртқы шекараларды кесіп өтіп, əуелі Қазақстаннан Қытайға, Орталық Азия мемлекеттеріне,Ауғанстан мен Иранға, одан əрі дүние жүзіне тараған. Диаспора деген сөздің негізгі түпкі мағынасына айта кетсек, диспоралогия ғылымы жас ғылым болғанына қарамастан, диаспора сөзі б.з.д.586 жылдан бері белгілі. Диаспора бір халықтың тарихи отанынан басқа жерде тұратын өкілдерінің тобы болып келеді. Дәстүрлі түрде, диаспора дегеніміз - туған елінен тыс жерде тұратын, жалпы этникалық тамырлары мен рухани құндылықтары бар адамдардың (этникалық қауымдастықтың) бөлігі. Диаспоралар мемлекеттердің өзара іс-қимылы мен өзара тәуелділігін тереңдетуге және соның салдарынан көші-қон процестерінің өсуіне байланысты қазіргі заманғы халықаралық қатынастардың ажырамас факторына айналуда.
Кез-келген ұлттың этногенезі - күрделі және ұзақ процесс, нәтижесінде белгілі бір аумақта ортақ тілі бар, этникалық өзіндік ерекшелігі мен аты, жалпы материалдық және рухани мәдениеті бар адамдардың тұрақты қауымдастығы дамиды.
Қазақ халқы негізінен республиканың қазіргі территориясын мекендеген тайпалардан құралған және этногенетикалық процестердің тамыры Андроново мәдениеті деп аталатын кезеңде қола дәуіріне жатыр. Сол дәуірдің ескерткіштері арасынан, қыш ыдыстардағы ою-өрнектер мен қазақтың қазіргі ою-өрнектерінің таңғажайып ұқсастықтары бар.Ерте темір дәуірінде Қазақстан территориясын сақ тайпалары - массагеттер , аргиппеи, даи ,исседондар және т.б. мекендеген. Осы кезде аң стилінде жасалған түрлі алтын бұйымдармен әшекейленген әскердің киімі табылды.[3]. Осыған ұқсас элементтер мен сарындар қазіргі заманғы қазақ ою-өрнегінде кеңінен қолданылады, бұл дәстүрлі өнердің біздің заманымызға дейінгі көптеген ұрпақтар арқылы жеткенін көрсетеді.Ғалымдардың көпшілігі қола және ерте темір дәуірінің аталған тұрғындарын үндіиран тайпаларына, еуропеоидтарға жатқызады.
Этногенетикалық үдерістердің жаңа кезеңіне б.з. 1 мыңжылдығының ортасында түріктердің Солтүстік Моңғолиядан Әмударияның төменгі жағына дейін енуі жатады. Осы уақыттан бастап түріктердің сақ, үйсін ұрпақтарымен араласуы қарқынды жүріп жатты және түркі тілі басым бола бастады.
Түркі қағанатының құрылуы, одан кейін Батыс Түрік қағанатын бөлінуі тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің ықпалдасуына әсер етті. Батыс Түрік қағанаты Қаратаудың Шығыс баурайларынан жоңғарларға дейін созылып , оны "он тайпа" - "он ок будун" құрады . Бұл мемлекеттің астанасы Шу алқабында Суяб қаласы болды.Батыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін бірінен кейін бірі: Түркеш қағанаты , қарлұқтар мемлекеті , оғыздар мемлекеті және т.б. пайда бола бастады.Қимақтар мен Қыпшақтар қазақтардың этногенезінде үлкен рөл атқарды. IX ғасырдың аяғында Ертістен Еділге дейінгі Қазақстанның үлкен территориясын қыпшақ тайпалары басып алды және шығыс әдебиеттерінде олар Дешті-Қыпшақ деп аталды.
Қазақтардың этногенезінде басқа тайпалар да үлкен рөл атқарды, мысалы, қазақ халқын қалыптастырудағы ірі компоненттерді құрған наймандар мен керейлер.
Түркі тайпаларының бір ұлтқа бірігуі моңғолдардың шапқыншылығымен үзілді. Қазақстан аумағы үш моңғол ұлысының құрамына кірді: едәуір бөлігі Жошы ұлысының бөлігіне; Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысында; Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысында болды.
Сонымен қатар , түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін сақтап қана қоймай, сонымен қатар, моңғолдар-жаулап алған халықтардың материалдық және рухани мәдениеті саласы мен тілін қабылдап, түркі ортасында ассимилияланды.
Алтайдан Дунайға дейін созылған және Алтын Орданың тарихи әдебиетінде аталған Жошы ұлысы мықты феодалдық мемлекет болды, және 14 ғ. одан Ақ Орда бөлініп шықты,оған Солтүстік-Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан территориялары кірді. Оңтүстік - Шығыс Қазақстан аумағында Моғолстан мемлекеті пайда болды. Бұл жергілікті этникалық негізде пайда болған алғашқы ірі мемлекеттер болды. Осылайша біртіндеп, ғасыр өткен сайын этникалық территорияның құрылуымен бірге қазақ ұлтының қалыптасуы үшін алғышарттар жасалды. 16-17 ғасырларда қазақтардың этникалық территориясының қалыптасуы аяқталды
Бүкіл әлем бойынша қазақ диаспорасы - шамамен 5 млн адамды құрайды.Оның бір бөлігі Қазақстанмен шекаралас Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында (ШҰАР) тұрады.
Қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуы әртүрлі тарихи себептерге байланысты болды. Бұл себептерді саяси, діни және экономикалық деп саралауға болады.
Саяси себептерге 18 ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары, патшалық билікке қарсы Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыс сияқты қазақ диаспорасының өркені мен дамуы себеп болған оқиғалар жатады. 1916 ж., Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, ұжымдастыру кезеңіндегі қазақтарға қарсы геноцид саясатын жүргізу, қазақтардың Қытай мен Шыңжаң коммунистеріне қарсы күресі, Екінші дүниежүзілік соғыс оқиғалары жатады.
Қазақтардың көші-қонға итермелеген экономикалық себептері мынадай: Ресей империясына қосылғаннан кейін Қазақстандағы дәстүрлі көшпелі шаруашылық жүйесінің бұзылуы, сондай-ақ ұжымдастыру кезінде кеңестік кезеңде Қазақстанда Столыпин аграрлық саясатын жүргізу, 1960-1990 жж. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек иммиграциясы, КСРО Социалистік жүйесі құлдырағаннан кейін нарықтық қатынастарға көшуде тұрған қазіргі Қазақстан экономикасындағы тұрақсыздық.Діни себептерге негізінен патша үкіметі және кеңес кезеңдерінде барлық діндарлар үшін қасиетті орындар Мекке мен Мединеге қажылық жасау үшін шығуы қиын болған кезеңдер жатады.
Қазақтар мен қытайлардың өзара қарым-қатынастары біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырдағы Қытайдың Хан патшалығы мен Ғұн және Үйсін дәуірінен басталғандығы белгілі. Ол кезде Қытайдың Хан патшалығы Ғұн империясын жойып, батысқа қарай жол жүріп Батыс өңірден одақтас іздеді және орталық Азияны шарлады. Кейін олар Іле-жетісу өңіріндегі Үйсіндермен байланыс орнатып, оларды ғұндарға қарсы қою арқылы өздерінің алға қойған мақсаттарын жүзеге асырды. Орталық азиядағы елдермен де қарым-қатынас орнатты. Бірақ бұл кезде басталған қарым-қатынастар, Қытайдың Шығыс хан патшалығы кезінде, яғни біздің заманымыздың І ғасырында тоқтатылды. Содан соңғы ғасырларда саяси аренаға шыққан Қытай патшалықтарының кейбір әулеттері ғана Орталық азиядағы елдермен өзара байланыс жасай білді. Сонда да ол байланыстар сол патшалықтың тақтан кетуімен бірге үзіліп қалып отырғандықтан, Қытай Орталық Азия елдеріне айтарлықтай әсер етпеді. Бірақ, Қытайдың ең соңғы феодалдық патшалығы болған Цин империясының (1644-1911 ж.ж.) ХVIII ғасырдың ортасында Орталық азияға дейін жақындап келуі, қазақ тарихына аса үлкен ықпал жасады.
Қытай қазақтары мекендеп отырған байтақ Қытай жері - ежелден-ақ қазақ ұлтын құраған ру-тайпалардың ата қонысы. Мұны Қытай жазбаларының қай-қайсысы да терістемейді. арнайы зерттеу еңбектің авторы Г.М. Мендикулова Қытай қазақтарын қазақ диаспорасы емес, қазақ ирреденті деп есептейді.
Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасуына XVII - XVIII ғасырлардағы қазақ ойрат қатынастары негіз бола алады. Тіпті XV ғасырдың өзіндеде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары ойраттардың шабуылына ұшырап отырды. XVI ғасырдың екінші жартысында Жоңғария жерінің аштығы мен жайылымының тығыздығы ойраттардың қазақ жерінде пайда болып территорияларын басып алуына себеп болды. Жоңғарлардың Қазақстанға енуі басынан кең жайылымдарды, су көздерін басып алуды көздеді,бұл қанды қақтығыстарға, көптеген көшпелі қауымдардың жойылуына және қазақтардың негізгі халқының өздерінің байырғы жерлерінен батысқа қашуына алып келді. Жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі туралы Сібір губернаторы князь Гагариннің Сенатқа, Қайып ханның Сібір губернаторына, орыс елшілері және т. б. хабарламаларынанан білуге болады. 18 ғасырдың басы әсіресе қазақтар үшін қиын болды.Осы жайлы Ш. Уәлиханов былай жазды: 18 ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ халқының өміріндегі ауыр кезең еді. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Яик казактары мен башқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап, қырғыз отбасыларын тұтқынға алды. [4].
XVI-XVII ғасырлар тоғысында кейбір ойраттар қазақ хандарына бағынышты болды, қазақтар мен ойраттар арасындағы әскери қақтығыстар Есім хан тұсында көбінесе қазақтардың жеңісімен аяқталды , бірақ Жоңғар хандығының пайда болуымен 1630 жылдардың ортасында осы екі мемлекет арасындағы қатынастар түбегейлі өзгерді. Енді жоңғарлардың Қазақ халқын тонау мақсатында жүргізілген шабуылдары артта қалып, территорияларды басып алу идеясы (мақсаты) алға шығады. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап көшпелілік үшін Қазақ хандығы мен Жоңғария арасындағы күрес кезекпе кезек жеңіспен өтті, бірақ көп ұзамай ойраттар қазақтардың иелігіндегі Жетісудың кішкентай шығыс бөлігін басып алып, ұстап қалды. Бұл өз кезегінде Шу, Талас, Келес өзеннің сол жағалауында өмір сүрген қазақтарының басым бөлігін құраған Дулат тайпасының қоныс аударуына әкелді. 1690 жылдардың басында Галдан ханның таққа отыруымен Жоңғария өз позициясын нығайтты. Галдан хан бастаған ойрат әскері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан облыстарына шабуыл жасады. Қазақ, бұхар және қырғыз әскери қолбасшыларының іс-әрекеттеріндегі сәйкессіздік, сондай-ақ ойраттардың тез әрі таңқаларлық болуы кейбір қазақ руларының жеңілуіне әкелді. Ойраттардың Сырдария бойындағы жерлерді басып алуының салдарынан қазақтар туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болды.
XVIII ғасыр қазақ-ойрат қатынастарының тарихына қанды және қатыгез соғыс, екі жақтан адам өлімінің үлкен шығыны, Орталық Азия халықтарының әрі қарайғы тарихи тағдырына әсер еткен күшті көші-қон процестері ретінде кірді.
1723 ж. ақпан-наурыз айларында ойраттар ұлы және орта жүздің қазақ ауылдарына шабуыл жасады. Қазақтар ойраттарға қарсы тұра алмай, көшіп-қонып жүрген жерлерін, мал мүлкін қалдырып, қашуға мәжбүр болды. Ойрат феодалдарының шапқыншылығы тарихи қалыптасқан этникалық шекаралардың бұзылуына әкелді, Орта Азия тайпалары мен халықтарының бірқатар қозғалыстарына себеп болды. Сол кезде ұлы және орта жүз қазақтары Ресейден көмек іздеп, Сырдарияның төменгі ағысына, Тобыл өзеніне жақын көшті. [5]. Алайда, бұл кезде Ресей Жоңғариямен әскери қақтығыстарға түсе алмады, ол қазақ даласында әлі күшейе алмады және қазақ жүздерімен келісіммен ресми қатынастар орната алмады. Бұл жағдайда қазақтар бірігіп жоңғар агрессиясына қарсы тұра алды, және бірігуге барлық үш қазақ жүздерінің ішінен: Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр және т.б. халық батырлары өз үлестерін қосты. Өзінің ақыл-ойы мен батылдығы үшін найман тайпасының Қаракерей руынан шыққан Қабанбай батыр да ерекше беделге ие болды. Батырлығы мен жеңістері үшін оны батырлардың батыры "дарабоз батыр" деп атаған, ал Абылай хан оны "хан батыр" деп атаған. Қабанбай батырдың беделінің үлкен болуы соншалықты, барлық қазақтарға қастерлі Бұхар жырау қартайған кезде де сауығуға батасын беру үшін Қабанбай батырдың алдына келді. Қабанбай батыр туралы Ш. Уәлиханов өз еңбектерінде де атап өткен.
1757 жылы Цин Жоңғар хандығын талқандап, қазақ жерлері Қытайдың құрамына кірді. 1757 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Абылай хан Пекинге Цин империясымен бейбіт қарым-қатынас орнату үшін алғашқы елшілігін жіберді. Абылай мен Қытай елшілерінің кездесуі барысында ол көптеген мәселелерді талқылады. Біріншіден, Абылай хан дипломатиялық тұрғыдан , Цинь қолбасшыларының қазақ саяси басқару жүйесіне қол сұғылмаушылығы туралы растауын алуға тырысты. Келіссөздер барысында Абылай хан сауда мәселесін көтеріп, нәтижесінде Иран-Хабирг және Үрімші аудандарында сауданы ашу туралы келісімге қол жеткізілді. Қытайда Цин әулетінің басқаруы барысында қытайлық бақылауда сирек болатын екі аса маңызды облыс болды. Біріншіден, бұл-Тибет және екіншіден, Қытайдың солтүстік - батыс бөлігінде орналасқан, Жоңғар хандығының басып алынған жерлерінде құрылған, өз құрамына Орталық Азия халықтарының жерін кіргізген және кейінірек, бір жарым ғасырдан кейін қытай билеушілері "Шыңжаң"( қытай тілінен аударғанда "жаңа шекара" немесе "жаңа аумақ" дегенді білдіреді) деп аталған облыстар.1884 жылдан бастап "Шыңжаң" Қытайдың провинциясына айналды. Қытайдың Шығыс Түркістанға қарсы әскери операциялары кезінде Қытай үкіметі қазақтармен Ертіс, Іле өзенінің аңғары мен өзеннің жоғарғы ағысында серуендеу құқығын келісу арқылы ұйғырлардың анти-циндік ұлт-азаттық қозғалысына араласудан алаңдатты. Шығыс Түркістан қалалары басып алынып, Цинге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тоқтатылғаннан кейін Қытай үкіметі қазақтарға қатысты саясатын күрт өзгертті және өз уәделерінен үзілді-кесілді бас тартты. Жоңғар хандығы мен Шығыс Түркістанды жаулап алған соң Қытай Орталық Азияның солтүстік-батыс бөлігінің кілтін алды. 1763 жылы 5 қыркүйекте қазақтар мен қырғыздарға Шу, Талас өзеннің бойында және Аягөз өзеннің оңтүстігінде және батысында жүруге тыйым салатын бұйрық шығарылды. Тыйым салынғанына қарамастан, қазақтар Тарбағатай мен Жетісуда көшіп қонып жүрді.Сол себепті қытай гарнизондары тарапынан үнемі қуғын-сүргінге ұшырады. Маньчжоу-го қазақтарды Іле, Лепсі, Алакөл өзендерінің алқаптарынан, Тарбағатай мен Ертістің жоғарғы алқаптарынан қуып шығару саясатын жүргізе бастады. 1767 жылы Циндер қазақтарға Тарбағатай мен Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның басқа жерлерінде салық төлеу арқылы қыстауға рұқсат берді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтар бұл территорияда әлі де қоныстанып жүрген еді. Бұл кезде орыс-қытай қатынастарының дамуы және Орталық Азиядағы орыс-қытай мемлекеттік-аумақтық бөліністің басталуы сияқты бірқатар мемлекетаралық проблемаларды шешу жөніндегі қатынастар болды. 1822 жылы маусымда Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы жарғы жарияланды, онда аудандық аға сұлтандардың сайлануы белгіленді. Өзінің шектеулігінде Сібір қазақтары туралы жарғы қазақ қоғамының дамуында оң рөл атқарды. Округтерді ұйымдастыру жекелеген көшпелі қауымдардың аумақтық айқындылығын орнатты, ол рулық және феодалдық өзара тоғысуларды жоюға ықпал етті. Сұлтандардың сайлануы, өзінің кемшіліктері бар болса да, кейбір жариялылық тудырды. Егін шаруашылығына көшкен шаруашылық Жарғысының ережесінің маңызды артықшылығы болды: оларға тұрақты мұрагерлік меншік құқығында учаскелер берілді, олар ауыл шаруашылығы құралдарымен жабдықталды, олар жиналған өнім салықтардан босатылды және т. б. Ал бір айдан кейін Шетелдіктерді басқару туралы жарғы жарияланып, онда - көшпенділер әр руға тән дала заңдары мен салт-дәстүрлерімен басқарылады деп анық көрсетілді. 1824 ж. көктемінде Жарғыны қолданысқа енгізу үшін, қазақ руларының әлі де көшпеген жазғы жайылымдарына шенеуніктер жіберілді. Сол жылы Қарталы және Көкшетау екі округі ашылды. [6].
Орталық Азиядағы Қытай мен Ресейдің шекарасындағы алғашқы ресми құжат 1860 жылғы 2 қарашадағы Пекин келісімі болды, ол 1864 жылғы Чугучак хаттамасында нақтыланған болатын. Чугучак протоколына қол қойылғаннан кейін бірнеше жыл өткен соң, 1864 жылы анти-Цин ұлттық деңгейде қолданыла бастады. Шыңжаңдағы азаттық қозғалыс, Ресей Қытай империясы есебінен жерді қосып, кейбір жерлерде демаркация сызығын жүргізуді және аудит жүргізуді талап етті. Осылайша 1869 жылғы Хобдинский хаттамасына қол қойылды, ал келесі жылы - Тарбағатайдың демаркациялау туралы хаттамасына қол қойылды.
Якуб-бек мемлекеті мен "Іле мәселесі" Орталық Азиядағы Қытай мен Ресей арасындағы жердің түпкілікті аумақтық-мемлекеттік бөлімінде маңызды рөл атқарды, соның салдарынан қазақтардың дәстүрлі бағыттары бұзылды, ал жайылымдық және су aлқaптары тaртып aлынды. 1864 жылы 7 маусымда басталған Кучардағы дүнген көтерілісі барлық Шынжаңға тарады. Бұл оқиғалар патша үкіметінің қорқынышы мен алаңдаушылығын тудырды, ол кезде Қытай билігін қолдауға жеткілікті әскери күштері болмаған және патша үкіметі Цин жағында болуды бұл Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында наразылық туғызады деп есептеген. Цин билеушілерінің көмектесу туралы сұраныстарына қарамастан, Ресей үкіметі Цинге қарсы күрес процесіне араласпау саясатын ұстануды ұйғарды.1865 жылы Манчжоу-го ның күші Синьцзянда жойылды.
1871 жылы 22 маусымда орыс әскерлері қазақ еріктілерінің қолдауымен Құлжаны басып алды. Бұл оқиғада Якуб-бек мемлекетін Ресейдің Орта Азиядағы позициясын нығайтуға қарсы күрестің қажетті негізі ретінде Ұлыбритания жақсы қолданып отырды.
Якуб-бектің мемлекетіне британдықтардың қызығушылығы кездейсоқ болған жоқ, өйткені ол Ресей империясының Орта Азиядағы меншігі мен Британдық Үндістанның түйіскен жерінде орналасты. Британдықтар орыстардың Қашғар арқылы Британдық Үндістанға өтуіне жол бергісі келмеді. Сонымен қатар, Ұлыбритания бұл аймақты ағылшын тауарлары мен арзан шикізат үшін керемет нарық ретінде қарастырды. Якуб-бек мемлекеті Ұлыбританияның Қазақстанға және Орталық Азия мемлекеттеріне енуіне қолайлы жол болар еді. Британдық билеуші топтар өздерінің саяси ойындарында діни мотивтерді сәтті пайдаланып, орыс көршілеріне қарсы мұсылман Якуб-бекті қолдануға тырысты. Үндістанда екі ғасыр бойы өз жемісін берген Ұлыбритания үкіметінің divide et impera (бөліп ал да, билей бер) саясаты Орта Азия аймағында тарала бастады.
Алайда, британдықтардың әскери көмегін (қару-жарақ пен әскери кеңесшілерді жіберу ) қабылдай отырып, Якуб-бек тәуелсіз билеуші болып қала берді, нәтижесінде ол британдықтардың оның тұлғасына деген қызығушылығының жоғалуына әкелді. Үлкен шетелдік қарыздың көмегімен Цин Шыңжаңға осы аймақты қайтару үшін күшті экспедиция жібере алды. Якуб-Бек мемлекетінің Қытай мен Ресей арасындағы жеңілісімен олардың қарым-қатынасы мен осы аймақтағы басымдықтарды нақтылау қажет болды. Ресейлік-қытайлық келіссөздер 1879 жылы 20 қыркүйекте Іле аймағын Қытайға қайтару туралы Ливадия келісімінде шартқа қол қоюмен аяқталды. Қытай үкіметінің 1881 жылы 12 ақпанда қол қойылған Санкт-Петербург келісімінде қарастырылған Синьцзяндағы Манчжурияға қарсы көтерілісіне қатысушыларға репрессия жасамау деген уәдесіне қарамастан, (шамамен 100 мың адам) Қазақстан мен Орта Азияға қоныс аударуға тырысты.
Іле өлкесі Қытайға қайтқаннан кейін суан, албан, қызай қазақ рулары Іле өзендерінің алқабында, оның ағысы мен басқа аудандарда өздерінің маусымдық көшпелерінен айырылып қалды. Қазақтардың дәстүрлі көшпелі бағыттары бұзылды.
ХХ ғасырдағы оқиғалар екі мемлекеттің: Ресей империясы және Қытайдың құрамына кіретін қазақ халқының өзекті проблемаларын одан әрі шиеленістірді. Қазақстанда да, Шыңжаңда да өмір сүрген көптеген қазақ халқының құрбан болуына әкелді.
ХХ ғасырдың басында Қазақстан аумағында Столыпин аграрлық реформасы кең көлемде жүргізілуіне байланысты бұл демографиялық, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың өзгеруіне және қазақтардың жағдайының нашарлауына әкелді. Қазақ халқының құқықтарын толық елемеу белгілерінің бірі қоныс аудару қозғалысын одан әрі күшейту болды. Бұл ретте алдын ала жергілікті халық өкілдерімен кеңестер болған жоқ. 1906 жылы Ресей Министрлер Кеңесінің төрағасы П. А. Столыпин Ресейдің Азиялық бөлігіне шаруаларды жаппай көшіру туралы шешім қабылдады. Империяның шығысына қоныс аударуымен және қауымнан шыққан шаруа жер иелігінің реформасы Столыпин аграрлық реформасының атауын алды. Реформаның негізгі мақсаты қоныс аудару қозғалысын жандандыру болды. Шаруалар шығысқа, атап айтқанда Қазақстанға еркін қоныс аудару құқығына ие болды. Бұрынғы тұрғылықты жеріне қайтып оралуға шектеу енгізілді. Шаруаларға жер беру тұрғылықты халықтың жерлерін алу есебінен қалыптасқан отаршылдық қоныс аудару қорынан жүргізілді. Қазақстанға Ресей, Еуропа, Украина, Беларуссияның еуропалық бөлігінен жерге қатты мұқтаж болған ұсақ шаруалар келді. Орыс иммигранттарының көбеюі және шенеуніктердің озбырлығынан туындаған қоныстандыру департаментінің жерді заңсыз басып алуы қазақтарды Қытайға мыңдап көшуге мәжбүр етті. 1902-1913 жж. қазақ халқы 8-9% -ға азайды, бұл шамамен 286 мың адамды құрайды. 1917 жылға қарай автохтонды халықтың пайдалануынан 45 миллион десятина жер алынды. Осы уақытқа дейін мұнда 1,5 миллион шаруалар қоныс аударды.
Көптеген қазақтар Шыңжаңға қоныс аудара бастады. 1911 жылы Қытайда қазақтар 244900 адамды құрады. Қытай шенеуніктерінің мәжбүрлеуімен балаларға мектепте қытай тілі үйретілді. Бұл: қазақтар, ұйғырлар, қырғыздар, моңғолдар, татарлар, өзбектер және басқаларға да қатысты болды. Мұндай шаралармен қытайлық шенеуніктер Шынжаңның мұсылман халқын өзінің адал субъектілерге айналдыруға тырысты.
1914 жылы Шыңжаңның Қытай билігі мен Ресей консулы Үрімжіде келісімге қол қойды. Бұл келісімде 1911 жылдың шілдесіне дейін (Қытайдағы Шыңжаң төңкерісіне дейін) көшіп келген және Шыңжаңда қалған қазақтар Қытай азаматтарына айналады, ал кейін келгендер Ресей империясына оралды деген шешімге келді. 1916 ж.25 Маусымда "қорғаныстық құрылыстар мен әскери қатынас құру бойынша жұмыстар үшін және мемлекеттік қорғаныс үшін ер адамдарды тарту туралы" атты патша жарлығы шықты, онда қорғаныс жұмыстарына Сырдария, Ферған, Самарқанд, Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай және Кавказ облыстарынан 19-дан 43 жасқа дейінгі ер адамдардың тартылатыны айтылды.Бұл жарлық Қазақстандағы және Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына себеп болды.
1916 ж.қазан айында Жетісуда патша үкіметіне қарсы көтерілістен кейін, орыс армиясының жазалау акцияларынан құтыла отырып, 300 мыңға жуық қазақ орыс-қытай шекарасы арқылы өтті. Синьцзянның солтүстігінде Тайчен, оңтүстікте Қашқар және Ақсу сияқты шекаралық облыстары қазақ босқындарының орталығы болды, онда: Алтай округінде - шамамен 100 мың, Тарбағатай - 60-70 мың және 100 мыңнан астам - Іле округтерінде болды.
Кеңес өкіметінің орнауы және Қазақстандағы азаматтық соғыс қазақтардың отанынан тыс жерлерге қоныс аударуына себеп болды. Қазан революциясы басталғаннан кейін көп ұзамай, қазақтар шағын топтарға бөлініп Қытай шекарасына өте бастады. Құлжы аймағына, Тарбағатай таулары мен Қара Ертіс аңғарына мал мүлкін айдады. Олардың көпшілігі Шыңжаң Алтай мен Іле аймағында қалды.
ХХ ғасырдың қайғылы оқиғаларының біріне Қазақстан үшін 1928-1932 жж. мәжбүрлеп және заңсыз ұжымдастыру болды. Бұл процесс Қазақстанда адам өмірінің барлық салаларына əлі күнге дейін əсер ететін үлкен адам шығындарымен сипатталды. КСРО Ауыл шаруашылығын дамыту жолдары туралы сұрақ партияның XV съезінде (1927 ж.2-19 желтоқсан) талқыланды. Съезд Ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға бағыт алды. Қазақстан Сталиндік басшылықтың ерік-жігері арқылы ұжымдастыруды 1932 жылдың көктемінде аяқтау қажет болған аймақтық топқа жатқызылды. 1928 жылы Қазақстанда барлық шаруашылықтардың 2% ұжымдастырылған болса, 1930 жылдың 1 сәуіріне - 50%, ал 1931 жылдың қазанына -- аулалардың 65% -- ға жуығы ұжымдастырылды. 1928 ж.27 тамызда Қазақстан Үкіметі "байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы" декретті қабылдады. 696 байлардың ішінен 145 мың бас мал тартып алынды . Стратегиядан тыс ұжымдастырудың зиянды идеясы бүкіл шаруа қожалығына, әсіресе Қазақстанда қайғылы жағдайға ұшырағаны анық.
Қазақ шаруашылығы бойынша ең күшті соққы көшпелілер мен жартылай көшпелі қоныс аударушыларды отырықшылыққа күштеп көшіру саясаты болды. 1932 жылдың ақпанына қарай Қазақстанда Колхозшылар шаруашылығының 87% - ы және жеке тұлғалардың 51,8% - ы өз малынан толық айрылды. 1933 жылдың 1 қаңтарына елдің шығысындағы мал шаруашылығының ірі базасы болып саналған өлкеде ұжымдастыру қарсаңында болған 40,5 млн. басқа қарағанда барлығы 4,5 млн. бас мал болды. Колхоздың құрылысында шамадан тыс шығындар әкелген мемлекеттің энергетикалық саясаты шаруалар тарапынан қатты қарсылыққа тап болды. Сол кезде республикада 400-ге жуық шаруалар толқыны орын алды, нәтижесінде бірқатар жағдайларда қарулы қақтығыстар болды. Ең үлкен оқиғалар Қазақстанның оңтүстігінде қозғалысқа бес мыңға жуық адам қатысқан Созақ аймағында, Семей уезінде, Алма-Ата Балқаш ауданында және Ақтөбе аудандарында, Ырғыз ауданында болды. Олардың барлығын тұрақты әскерлер қатыгез жолмен басып алды. Сталиннің және Голощекиннің қылмыстық әректінің ең қорқынышты салдары 1931-1932 жылдары Қазақстанда болған аштық болды. Сталинге аштық туралы Павлодардан келген саяси жер аударылғандар тобы, сол кезде РСФСР Халық Комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған Рысқұлов жеке өзі жазды; республикадағы ауыр жағдай туралы Голощекинге Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткерлері жазды; Ғ. Мүсірепов, М. Гатаулин, М. Давлетғалиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қуанышев ("бесеудің хаты"), онда қазақтардың ашаршылығы мен жаппай республикадан тыс жерлерге қоныс аударуы туралы шынайы ақпарат берілген. Алайда, халықтың қайғысына дер кезінде көңіл бөлінбеді.
1930-1940 жылдары кейбір қазақ отбасыларын Қытайға көшірудің себептерінің бірі Синьцзянға кеңес кадрларын әскери, инженерлерді, мұғалімдерді, дәрігерлер мен т. б. халықтың кәсіби-білім деңгейін арттыру үшін жұмысқа жіберу саясатын жүргізу болып табылады. Бұл батыс зерттеушілері көз қарасы бойынша, КСРО-ның осы шекаралық облыста бақылауының болуын көрсетеді.
1937 жылдың 7 шілдесінде Жапония Ішкі Қытайға басып кірді, сол себепті Гоминьдан және Қытай Коммунистік партиясы біртұтас анти-жапондық ұлттық фронт құруға және сол жылдың қыркүйегінде КСРО-дан қару-жарақ пен оқ-дәрілерді жедел жеткізуді өтінді. Бұл өтініш орындалды, сонымен қатар Қытай 500 млн. АҚШ доллары көлемінде несие алды.
Екінші дүниежүзілік соғыс көптеген қиыншылықтар әкелді, халықтардың тағдырын өзгертті, көптеген адамдар отандарынан айырылды, миллиондаған адамдар өмірден өтті. Екінші дүниежүзілік соғыс майданынан, қаза тапқан немесе тұтқынға түскен 350 мыңнан астам қазақ еліне оралмады.
1962 жылы Қытай билігінің қысым жасауының нәтижесінде ШҰАР-дан КСРО-ға жаппай көшуі болды. Балалары мен мүлкі бар ондаған мың босқындар үйлерін тастап, Шыңжаңнан Қазақстанға, Өзбекстанға, Қырғызстанға және Тәжікстанға көшіп кетті. Шекаралар жабылды. Алайда шекараның екі жағында тұратын адамдар арасындағы байланыс сақтала берді.
Қытайдағы қазақ диаспорасының пайда болуы туралы айта келе, келесі қорытынды жасауға болады. Қытайда қазақ диаспорасының пайда болу үдерісі екі кезеңнен тұрады: біріншісі - XVII-XVIII ғғ. ойрат-қазақ соғысы кезінде, қазақтар Жетісу, Тарбағатай аудандарында өз жерлерін жоғалтқан, қазақ-ойрат соғысы мыңдаған адамдардың қаза болуына, Орталық Азия халықтарының қуатты көші-қон процестеріне, осы өңірдегі демографиялық жағдайды түбегейлі өзгерткен. Сонымен қатар, XVIII ғасырдың екінші жартысында. Қазақстан мен Қытай арасындағы шекара орнатылды.
Қытайдағы қазақ диаспорасының пайда болу тарихында екінші кезең 1860 жылғы 2 қарашадағы Пекин шарты, 1864 жылғы Чугучак хаттамасы, 1869 жылғы Хобда хаттамасы, 1870 жылғы Тарбағатай демаркациялық хаттамасы, 1879 жылғы Ливадилік шарт, 1881 жылғы Петербург келісімі сияқты маңызды үкіметтік құжаттарға қол қою жолымен Орталық Азиядағы орыс-қытай аумақтық-мемлекеттік межелеу процесімен сипатталады. Жоғарыда аталған шарттар мен хаттамаларға қол қою және оларды бекіту салдарынан қазақ аумақтары мен оларда тұратын халық осы мемлекеттер арасында күшпен бөлінген.[7]
ХХ ғ. оқиғалары екі мемлекет - Ресей империясы, және Қытай құрамында болған қазақ халқының өзекті мәселелерін одан әрі тереңдете түсті. Қазақстанда да, Шыңжаңда да тұрған қазақ халқының көптеген адам шығындарына алып келді. Мұның салдары қазақ диаспорасының пайда болуы және оның Орталық Азия елдерінде дамуы, содан кейін бүкіл әлем бойынша одан әрі таралуына алып келді.
1.2. Қытай қазақтарының шаруашылығы, тұрмыс-тіршілігі мен әдет-ғұрыптары
Қытайдa тұрaтын қaзaқтаpдың тұрмыcтық caлт-дәcтүpі тұтac қaзaқ ұлтының caлт-дәстүpінeн бөлeктeнбейді. Дeгeнмeн дe, тaйпaлық oдaқ дәуірінeн қaлыптacқaн қoныcтық өзгeшeлік oлapдың әp бірeуінің өзінe тән жepлік қacиeттeрімeн eрeкшeлeніп oтыpaтын бoлғaн.
Қaзaқтар мaлшаруашылығымeн eжeлдeн aйнaлыcып кeлдeді. Бұны eжeлгі тaйпaлaр зaмaнынaн қaлғaн дeрeктeрдің бәрі дe дәлeлдeйді. Үйcіндeр мeн қaңлылaр eт тaғaмдaры ішіндe қoй eтін, сoнымeн қaтaр жылқы eтін көбірeк тұтынды. Қытaй мeмлeкeті құрылғaннaн кeйін Тeкeс, Мaңғoлкүре, Күнeс өңіріндeгі қaбір қaзу бaрысындa жылқы, cиыр, қoй, ит cүйeгі тaбылды. Oлaрдың ішінeн жылқы, қoй cүйeгі жиі тaбылды. Сoл кeздeгі aдaмдaрдың өлгeн aдaмдaрғa aрнaп o дүниeгe aс-тaғaн, кeрeк-жaрaғын дaйындaп қoйғaндығының бeйнeсі. Coндaй aқ қaрaпaйым хaлықтың күндeлікті тұрмыcының шын cypeттeмecі бoлуы дa мүмкін. Coнымeн біргe қaбірдeн тaғы ит cүйeгінің қaңқaсы дa тaбылды. Дәл oсындaй көржoлдaс eтілгeн ит cүйeгінің тaбылyы coл кeздeгі мaлшaрyaшылық өндіріcінің epeкшeлігін бeйнeлeйді. Өйткeні, ит - мaлшapyaшылық өндіpіcі жөнінeн төтeншe мaңызды oрындa тұpды. Ит мaл күзeтті, итті көржoлдac eтіп көмy өлyшінің o дүниeдe дe мaл өcірy үшін жaн-жaқтылы дaйындығы.
Қытайдың ұлы жүз тайпасы жөніндегі жазба деректерінде олардың тұрмыс тіршілігі ғұндармен ұқсас болғаны және олар көптеп мал өсіргендігі туралы жазылған. Қытайдың VII ғ. Атақты тарихшысы Шүй Сұн өзінің "Хан хандығы тарихының батыс өңірлер жайлы бөліміне ескертпелер" атты кітабынада ұлы жүз тайпасының жақсы аттары мен асыл тұқымды түліктері және әлемге әйгілі асыл сиырлары болғандығын жазып өткен. Қытайдың ғалымы Су Бихай: "қазақ халқы Алтай тауынан Каспий теңізіне дейінгі ұлан байтақ қазақ жерінде ежелден бері, негізінен, мал шаруашылығымен шұғылданып келеді" деген.
1960 жылдан бастап Алтай мен Іле өңірінен көптеген асыл қазбалар табылған. Олардың ішінде Ертістің оң қанат өңіріндегі мұралардан қазып алынған сақ сарбаздарының көмілген тұлпарлары, шошақ бөрікті сақ сарбаздарының мүсіні, ежелгі жартас суреттері, ер тұрман, жүген, тағы басқа да қазбалар табылды. Ғалымдар бұл қазбаларды сақтардың мұрасы екендігін дәлелдеген.[8] Шыңжаңның Шағантоғай ауданының Қызылбастау жеріндегі жартастағы суреттерден, Қаба ауданынан табылған жартастағы суреттерден, Көктоғай ауданының таңбалы тасынан табылған суреттерден мал бағып жүрген адам бейнесі және әр түрлі адам бейлелері табылған.
Шыңжаңдағы қазақтардың мал бағу дәуірі төрт кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңге, 1949 жылға дейінгі кезең. Бұл жылдары шетелге көшіп кеткендер немесе көшіп келгендер санының өсуіне байланысты мал басының тұрақталмаған кезеңі болды. Екінші кезеңге, 1949 жылдан 1966 жылға дейінгі кезең болды. Бұл жылдары мал басы 10 миллион 380 бастан 26 миллион 970 мың басқа өсті. Үшінші кезең, 1966 жылдан 1977 жылға дейін мәдениет төңкерісін қамтыған кезең болды. Мал басы 24-25 миллион шамасында болды. Төртінші кезең, 1977 жылдан кейінгі кезең. Бұл кезде мал басы 53 миллионға жетті.
Шыңжаң бойынша 2000 жылдары 115 мың малшы отырықты орында отырып мал бақты. Малды отырықты орында отырып бағудың қажетіне қарай жайылымның сапасын көтеру, қоршамалы жайылым жасау істері де дамыды.
Шынжаңға Австралия, Канада, АҚШ секілді елдерден мал тұқымын асылдандыруға 11 мың 760 бас асыл тұқымды сиыр әкелінді. Шынжаңдағы күнделікті өндірілетін сүт өнімдері 3 мың тоннадан асты.
Қазақтар малшаруашылығымен қатар егіншілікпен де шұғылданған, басты өнімдерден: бидай, арпа, тары, жүгері, күріш, картоп секілді дәнді дақылдар мен көкөністерді өсіріп отырған.Қазақ халқы сүт, ет тағамдарымен ұн, тары, күріш, жүгеріні пайдаланып әртүрлі тағамдар жасай білген. Негізгілерінен нан, жент, бауырсақ, шелпек, көже, құймақ, бешбармақ, талқан, бидай көже жасаған.
"Сақтар мал өсірген және егіншілікпен де айналысқан. Кеңес Одағы археологтары 1954 жылы Іле аңғары өңірінде жүргізген археологиялық қазба жұмыстары барысында үйсіндердің молаларынан дәнді дақыл мен егіс құрал-жабдықтарын (шаңтас, диірмен тасы, мыс орақ, т.б.) тапкан.
Мұңғұлкүре ауданының Шаты деген жеріндегі археологиялық тексеру тұсында 1962-1963 жылдары үйсін елінің молаларынан қоладан жасалған орақтың, темір соқаның (салмағы 3 килограмм) табылуы үйсіндердің отырықтанып, егіншілік мәденитін едәуір дамытқанын көрсетеді. Қазақстандағы Ақтас қыстау қонысынан 11 қол диірмен толық күйінде табылған. Олардың барлығы ұзақ пайдаланғандықтан әбден тозып кеткен. Ал үйсіндердің молаларында қол диірмен жиі кездеседі. Үйсіндер суармалы егіншілікпен де айналыса білген. Археологтардың Ақтас қыстау қонысынан егін суаратын арықтарды табуы да мұны дәлелдейді"[9].
Қытайдың жерге қатысты саясатының мемлекет және жеке меншік деген тиімді екі саласы бар. Реформаның алғашқы жылдары (1984-1985 жылдары) жерді жеке меншікке біржолата бермей, алған өнімнің пайызын үкіметке тапсыру қолға алынды, жеке меншіктегі жер учаскесін иеленушілер жер өнімінің қыр-сырын білгеннен кейін ғана жерді қысқа мерзімдік жалға беруді жолға қойды. Бірақ, кандай жағдайда да жер жекенің иелігіне толықтай өтпейді. Егістіктік жерлер де, құрылыстық жерлер де бір ғана мемлекеттің меншігі саналады.
XVIII ғасырдың 60-жылдарынан бастап қазақтың орта жүз бен ұлы жүздің көптеген ру-тайпалары өзінің ежелгі атамекеніне қайта оралуына байланысты сауда қарым-қатынасы одан әрі дамыды.
1851 жылғы "Іле -- Тарбағатай сауда ережесі", 1862 жылғы "Құрлық жолы арқылы сауда жасау ережесі", 1881 жылғы "Қайта жасалған құрлық жолы арқылы сауда жасау ережесі" деген теңсіз шарттар арқылы жасалған Қытай мен патшалық Ресей арасындағы сауда қарым-қатынасында қазақтар Ресеймен болған саудаға тікелей (немесе жанамалай) араласып отырды"[10].
1758 жылы қыркүйекте Абылай хан Қабанбайға жылқы айдатып Үрімжіге жіберді. Кейін Чиң үкіметі мен қазақтар арасындағы сауда басталды. Чиң үкіметінің қазақтармен болған сауда істерін басқаруға жауапты Нусан Чиң ордасына: "қазақтың Қабанбайы 300-ден артық жылқы айдап, сауда жасау үшін 17 қыркүйек күні Үрімжіге келді" деп хабарлады. [11].
"Іледегі Чиң әскерлерінің тың игеруіне орай егіс көліктеріне деген мұқтаждығы арта түскенде Ілені де казақгармен тұрақты сауда жасайтын базар етіп белгілейді. Іледегі сауда басталысымен-ақ қазақтан Құдияр қатарлы 180 адам бір жолда 500 ден астам жылқыға сауда жасады. 1763 жылы Чиң үкіметі Тарбағатайға әскер орналастырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі күні қазақ халқы 18 миллионнан асатын елдердің қатарында. Ал 5 миллионнан астам қазақ Қазақстаннан алыс, жақын шетелдерде тұрады.
Соңғы жылдары шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың жағдайы қызу талқыға түсіп, бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің біріне айналды. Соның ішінде Қытайда тұрып жатқан қазақ диаспорасы мәселесі біздің таңдап алынған тақырыбымыздың өзектілігін құрайды.
Қазіргі кезде Қытайда 1 миллион 500 мыңнан аса қазақ тұрады. Олардың бүгінгі күнгі орналасуы жайында төмендегідей дерек келтіре аламыз:
* Тарихи тұрғыдан алғанда Қытай қазақтары өз ата-қонысында орналасқан. Олар қоныстанып отырған жерлер қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына негіз болған байырғы үйсін, ғұн, түрік, түркеш, қарлұқ қағанаттарының тарихи отаны. Қарлұқтар заманынан ХV дейін де бұл өлкеде найман, керей, меркіт, үйсін, қаңлы тектес ру-тайпалары өмір сүрді. Кейінгі кезеңде шығыстағы ойрат моңғолдарының күшеюіне байланысты бұл мекен тартып алынса да, ХІХ ғасырдың 60-жылдарынан бастап қайтадан қазақтардың қолына өтті.
* Қытай қазақтарының өздеріне тән тілі, жазуы, ақпарат, баспасөзі, бастауыш, орта және жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелері, әкімшілік басқару жүйесі, кадрлар запасының болуы қазақ тілінің үнемі қолданыста жүруіне мүмкіндік береді. Соның нәтижесінде қазақ тілі ұмытылып қалмады. Аталған салалардың барлығында да жұмыс көбінесе қазақ тілінде жүргізілді. Басқа сөзбен айтқанда, қазақ тілі қазақ халқының қомақты бөлігі орналасқан бұл өңірде үздіксіз даму мүмкіндігіне ие болды.
* Қытайдағы қазақтардың арасында қазақтың ұлттық салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, ән биі, көркемөнері, әдебиеті, шаруашылығы жалғасып, дамуда.
Айтылған мәселелерді ескере отырып, Қытайдағы қазақтардың жай-күйін, көші-қон себептерін, әлеуметтік, демографиялық жағдайын, құқықтық қорғалу мәселелері мен Қытайдың қазақтарға қолданып отырған ұлттық саясатын зерттеу біздің жобамыздың негізгі мақсаты болып табылады.
Аталған бұл мақсатқа жету жолында, жобаның міндеттерін де негізге алып отырғанымыз жөн.
Жобаның мақсаты мен міндеттері:
* Қазақтардың Қытайға қоныс аударуына мәжбүрлеуші себептерді анықтау;
* Қытай қазақтарының құқықтық қорғалу мәселесін қарастыру;
* Отандастарымыздың көшіп-келуіне қатысты әлеуметтік және экономикалық мәселелерді қарастыру;
* Қытайдың қазақтарға қолданып отырған ұлттық саясатын зерттеу;.
Жұмыстың хронологиялық шеңбері. Жобаның хронологиялық шеңберіне ХХ ғасырдың 16-17 жылдарынан бастап, қазіргі күнге дейінгі уақыт алынды. Бастапқы бөлімде жалпы отандастарымыздың қазіргі Қытай территориясына қай уақыттан бастап және не себепті қоныс аударғанын білу үшін тарихқа шегініс жасалынады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Кеңес дәуірі кезінде бұл мәселені зерттеуге тыйым салынған болатын. Сол кезеңде көптеген жұмыстар жарыққа шыққанымен, ондағы зерттеулер идеологиялық қысым негізінде біржақты қарастырылады. Сол себепті 1950-1980 жылдары шетелдерде тұрып жатқан қазақтардың кейбір тарихи немесе қазіргі кездегі мәселесіне байланысты жарияланған жұмыстар идеологиялық қысымға ұшырыған болатын.
Г.В. Астафьевтің Казахи Синьцзна монографиясында Шыңжан провинциясындағы қазақ тұрғындарының этно-тарихи проблемалары зерттеліп, қарастырылған. Қытайдағы қазақ диаспорасы туралы кеңес тарихнамасында бұл жалғыз монография болды.
Тарихи және этнографиялық мәселелер туралы туындыларды айта отырып, Қытайдағы қазақтар туралы Н.Н.Мингуловтын Национально-освободительное движение народов Синьцзяна как составная часть общекитайской революции (1944-1949) деп аталатын мақаласын айтуға болады. Н.Н.Мингулов сол кездегі оқиғаға қатысты Шынжаңның периодикалық прессасын пайдалана отырып, Шығыс Түркістандағы Іле қозғалысы жөнінде мәлімет берген.[ 1]
Шет елдерде тұратын қандастарымыз туралы Кеңес тарихнамасында С.И.Бурк ғылыми зерттеулер жүргізген. Ол 1950 жылы Шыңжанда өмір сүріп жатқан халықтың эникалық құрамын Г.П.Сердюченконың Қытай халықтарының тілдік классификациясына арналған мақаласын пайдаланып және статистикалық мәліметтер келтіре отырып, 1954 жылғы бірінші Қытай санағынан алынған мәліметтер арқылы 1953-1954 жж қазақтар туралы жазып қалдырған.
Қазақ халқының жоңғар хандығымен екі ғасыр бойы жүргізген қарым-қатынасының тарихы Орталық Азияның халықаралық аренсында ең өзекті сұрақтардың бірі болып табылады. Осыған байланысты ғылыми ізденістер көптеп жүргізілген. Солардың ішінен, В.А. Мойсеевтің Джунгарское ханство и казахи 17-18 вв монографиясын келтірсек болады. Қытайдағы қазақтардың тарихи пайда болуы мен қазіргі кездегі дамуының тарихын, қазақтардың эмиграция салдарынан Шыңжаннан 1930-1950 жылдары Үндістан мен Пәкістанға, кейін басқа елдерге таралуының бірнеше кезеңдері бар: алғашқы кезеңге батыс ғалымдарының зерттеулерін жатқызамыз. Олар өздерінің ғылыми зеттеулерін 1950 жылғы Тибетте , Үндістанда және Пәкістанда және т.б. жерлерде болған оқиғаларға байланысты жүргізген. Осыған байланысты, Годфри Лиастың Казахский исход деп аталатын монографиясын және Милтон Дж. Кларктың Как казахи бежали к свободе мақаласын келтірсек болады. Бұл кезеңге неміс ғалымдарының социологиялық зерттеулері жатады. Олар Шынжаңнан Түркияға келген алғашқы саяси қазақ босқындардың лагерлерінде зерттеулер жүргізді.
Келесі кезеңге сол оқиғаларға қатысқан немесе олардың туысқандары жазған көптеген зерттеулер мен мемуарлар жатады.
1995 жылы 16-17 қараша Түркістан қаласында Казахская диаспора: проблемы и перспективы деп аталатын халықаралық симпозиум өтті. Бұл ғылыми творчестволық форум Қазақстанда бірінші рет өткізіледі және ғылыми зерттеу жұмысы Қытай қазақтарының қазіргі проблемасын танып білуге арналған. Бұл форумда Түркия, ФРГ-дағы қазақ диаспорасының, Ресей, Монғолия және Өзбекстандағы қазақ ирредентінің өкілдері сөз сөйледі.
Қазақ тарихында бұдан басқа Жақсылық Сәмитұлының Қытайдағы қазақтар еңбегін, Нәбижан Мұқаметқанұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920) монографиясын атап өту керек. Авторлар ҚХР-да тұрып жатқан қазақтардың өткен тарихы мен қазіргі дамуын зерттеген. [2]
Қазақстанның халқы - қазақтардың демографиялық өсуі, кейбір зерттеушілердің пайымдауындай әлеуметтік және экономикалық артта қалғандығының салдарынан емес, бірқатар тарихи және саяси жағдайлардың қолайсыздығынан тікелей жапа шекті. Екі ғасырға жуық уақытқа созылған отарлық қысымнан кейін, қазақтар бастапқылардың бірі болып сталиндік әкімшілдік-әміршілдік жүйенің алғашқы құрбаны болды. Әсіресе өте ауыр тиген голощекиндік геноцидтен көшпенді қазақтар қатты күйзелді. ХХ-шы ғасырдың ортасына дейін, екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғанша, шамамен екі жарым ғасыр бойы қазақ халқының өз мекеніндегі жағдайы өте жайсыз болды. Ұжымдастыру кезіндегі асыра сілтеушіліктің салдарынан болған ашаршылық, саяси репрессиялар және тағы басқасы жергілікті халықтың шекаралас басқа республикалар мен шетелдерге көшіп кетуі, қазақ халқының демографиялық жағдайының өзгеріске ұшырауына әкеліп соқты. Қазіргі күні Қытай территориясын мекендеп жатқан отандастарымыздың жай-күйі осы жобада кеңінен ашылып баяндалады.
1. Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасу тарихы
1.1. Қазақтардың Қытайға көшу себептері.
Қазақ диаспорасы - Қазақстан Республикасынан шет аймақтарда тұратын қазақтар. Қазақ диаспорасы сыртқы шекараларды кесіп өтіп, əуелі Қазақстаннан Қытайға, Орталық Азия мемлекеттеріне,Ауғанстан мен Иранға, одан əрі дүние жүзіне тараған. Диаспора деген сөздің негізгі түпкі мағынасына айта кетсек, диспоралогия ғылымы жас ғылым болғанына қарамастан, диаспора сөзі б.з.д.586 жылдан бері белгілі. Диаспора бір халықтың тарихи отанынан басқа жерде тұратын өкілдерінің тобы болып келеді. Дәстүрлі түрде, диаспора дегеніміз - туған елінен тыс жерде тұратын, жалпы этникалық тамырлары мен рухани құндылықтары бар адамдардың (этникалық қауымдастықтың) бөлігі. Диаспоралар мемлекеттердің өзара іс-қимылы мен өзара тәуелділігін тереңдетуге және соның салдарынан көші-қон процестерінің өсуіне байланысты қазіргі заманғы халықаралық қатынастардың ажырамас факторына айналуда.
Кез-келген ұлттың этногенезі - күрделі және ұзақ процесс, нәтижесінде белгілі бір аумақта ортақ тілі бар, этникалық өзіндік ерекшелігі мен аты, жалпы материалдық және рухани мәдениеті бар адамдардың тұрақты қауымдастығы дамиды.
Қазақ халқы негізінен республиканың қазіргі территориясын мекендеген тайпалардан құралған және этногенетикалық процестердің тамыры Андроново мәдениеті деп аталатын кезеңде қола дәуіріне жатыр. Сол дәуірдің ескерткіштері арасынан, қыш ыдыстардағы ою-өрнектер мен қазақтың қазіргі ою-өрнектерінің таңғажайып ұқсастықтары бар.Ерте темір дәуірінде Қазақстан территориясын сақ тайпалары - массагеттер , аргиппеи, даи ,исседондар және т.б. мекендеген. Осы кезде аң стилінде жасалған түрлі алтын бұйымдармен әшекейленген әскердің киімі табылды.[3]. Осыған ұқсас элементтер мен сарындар қазіргі заманғы қазақ ою-өрнегінде кеңінен қолданылады, бұл дәстүрлі өнердің біздің заманымызға дейінгі көптеген ұрпақтар арқылы жеткенін көрсетеді.Ғалымдардың көпшілігі қола және ерте темір дәуірінің аталған тұрғындарын үндіиран тайпаларына, еуропеоидтарға жатқызады.
Этногенетикалық үдерістердің жаңа кезеңіне б.з. 1 мыңжылдығының ортасында түріктердің Солтүстік Моңғолиядан Әмударияның төменгі жағына дейін енуі жатады. Осы уақыттан бастап түріктердің сақ, үйсін ұрпақтарымен араласуы қарқынды жүріп жатты және түркі тілі басым бола бастады.
Түркі қағанатының құрылуы, одан кейін Батыс Түрік қағанатын бөлінуі тайпалар мен тайпалық бірлестіктердің ықпалдасуына әсер етті. Батыс Түрік қағанаты Қаратаудың Шығыс баурайларынан жоңғарларға дейін созылып , оны "он тайпа" - "он ок будун" құрады . Бұл мемлекеттің астанасы Шу алқабында Суяб қаласы болды.Батыс Түрік қағанаты ыдырағаннан кейін бірінен кейін бірі: Түркеш қағанаты , қарлұқтар мемлекеті , оғыздар мемлекеті және т.б. пайда бола бастады.Қимақтар мен Қыпшақтар қазақтардың этногенезінде үлкен рөл атқарды. IX ғасырдың аяғында Ертістен Еділге дейінгі Қазақстанның үлкен территориясын қыпшақ тайпалары басып алды және шығыс әдебиеттерінде олар Дешті-Қыпшақ деп аталды.
Қазақтардың этногенезінде басқа тайпалар да үлкен рөл атқарды, мысалы, қазақ халқын қалыптастырудағы ірі компоненттерді құрған наймандар мен керейлер.
Түркі тайпаларының бір ұлтқа бірігуі моңғолдардың шапқыншылығымен үзілді. Қазақстан аумағы үш моңғол ұлысының құрамына кірді: едәуір бөлігі Жошы ұлысының бөлігіне; Оңтүстік және Оңтүстік-Шығыс Қазақстан - Шағатай ұлысында; Жетісудың солтүстік-шығыс бөлігі Үгедей ұлысында болды.
Сонымен қатар , түркі тайпалары өздерінің ежелгі мәдениетін сақтап қана қоймай, сонымен қатар, моңғолдар-жаулап алған халықтардың материалдық және рухани мәдениеті саласы мен тілін қабылдап, түркі ортасында ассимилияланды.
Алтайдан Дунайға дейін созылған және Алтын Орданың тарихи әдебиетінде аталған Жошы ұлысы мықты феодалдық мемлекет болды, және 14 ғ. одан Ақ Орда бөлініп шықты,оған Солтүстік-Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан территориялары кірді. Оңтүстік - Шығыс Қазақстан аумағында Моғолстан мемлекеті пайда болды. Бұл жергілікті этникалық негізде пайда болған алғашқы ірі мемлекеттер болды. Осылайша біртіндеп, ғасыр өткен сайын этникалық территорияның құрылуымен бірге қазақ ұлтының қалыптасуы үшін алғышарттар жасалды. 16-17 ғасырларда қазақтардың этникалық территориясының қалыптасуы аяқталды
Бүкіл әлем бойынша қазақ диаспорасы - шамамен 5 млн адамды құрайды.Оның бір бөлігі Қазақстанмен шекаралас Қытай Халық Республикасының Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында (ШҰАР) тұрады.
Қазақ диаспорасының қалыптасуы мен дамуы әртүрлі тарихи себептерге байланысты болды. Бұл себептерді саяси, діни және экономикалық деп саралауға болады.
Саяси себептерге 18 ғасырдағы жоңғар-қазақ соғыстары, патшалық билікке қарсы Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыс сияқты қазақ диаспорасының өркені мен дамуы себеп болған оқиғалар жатады. 1916 ж., Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы, ұжымдастыру кезеңіндегі қазақтарға қарсы геноцид саясатын жүргізу, қазақтардың Қытай мен Шыңжаң коммунистеріне қарсы күресі, Екінші дүниежүзілік соғыс оқиғалары жатады.
Қазақтардың көші-қонға итермелеген экономикалық себептері мынадай: Ресей империясына қосылғаннан кейін Қазақстандағы дәстүрлі көшпелі шаруашылық жүйесінің бұзылуы, сондай-ақ ұжымдастыру кезінде кеңестік кезеңде Қазақстанда Столыпин аграрлық саясатын жүргізу, 1960-1990 жж. Батыс Еуропа мен Америка елдеріне еңбек иммиграциясы, КСРО Социалистік жүйесі құлдырағаннан кейін нарықтық қатынастарға көшуде тұрған қазіргі Қазақстан экономикасындағы тұрақсыздық.Діни себептерге негізінен патша үкіметі және кеңес кезеңдерінде барлық діндарлар үшін қасиетті орындар Мекке мен Мединеге қажылық жасау үшін шығуы қиын болған кезеңдер жатады.
Қазақтар мен қытайлардың өзара қарым-қатынастары біздің заманымыздан бұрынғы ІІІ ғасырдағы Қытайдың Хан патшалығы мен Ғұн және Үйсін дәуірінен басталғандығы белгілі. Ол кезде Қытайдың Хан патшалығы Ғұн империясын жойып, батысқа қарай жол жүріп Батыс өңірден одақтас іздеді және орталық Азияны шарлады. Кейін олар Іле-жетісу өңіріндегі Үйсіндермен байланыс орнатып, оларды ғұндарға қарсы қою арқылы өздерінің алға қойған мақсаттарын жүзеге асырды. Орталық азиядағы елдермен де қарым-қатынас орнатты. Бірақ бұл кезде басталған қарым-қатынастар, Қытайдың Шығыс хан патшалығы кезінде, яғни біздің заманымыздың І ғасырында тоқтатылды. Содан соңғы ғасырларда саяси аренаға шыққан Қытай патшалықтарының кейбір әулеттері ғана Орталық азиядағы елдермен өзара байланыс жасай білді. Сонда да ол байланыстар сол патшалықтың тақтан кетуімен бірге үзіліп қалып отырғандықтан, Қытай Орталық Азия елдеріне айтарлықтай әсер етпеді. Бірақ, Қытайдың ең соңғы феодалдық патшалығы болған Цин империясының (1644-1911 ж.ж.) ХVIII ғасырдың ортасында Орталық азияға дейін жақындап келуі, қазақ тарихына аса үлкен ықпал жасады.
Қытай қазақтары мекендеп отырған байтақ Қытай жері - ежелден-ақ қазақ ұлтын құраған ру-тайпалардың ата қонысы. Мұны Қытай жазбаларының қай-қайсысы да терістемейді. арнайы зерттеу еңбектің авторы Г.М. Мендикулова Қытай қазақтарын қазақ диаспорасы емес, қазақ ирреденті деп есептейді.
Қытайдағы қазақ диаспорасының қалыптасуына XVII - XVIII ғасырлардағы қазақ ойрат қатынастары негіз бола алады. Тіпті XV ғасырдың өзіндеде Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік шығыс аймақтары ойраттардың шабуылына ұшырап отырды. XVI ғасырдың екінші жартысында Жоңғария жерінің аштығы мен жайылымының тығыздығы ойраттардың қазақ жерінде пайда болып территорияларын басып алуына себеп болды. Жоңғарлардың Қазақстанға енуі басынан кең жайылымдарды, су көздерін басып алуды көздеді,бұл қанды қақтығыстарға, көптеген көшпелі қауымдардың жойылуына және қазақтардың негізгі халқының өздерінің байырғы жерлерінен батысқа қашуына алып келді. Жоңғарлардың қазақ жеріне басып кіруі туралы Сібір губернаторы князь Гагариннің Сенатқа, Қайып ханның Сібір губернаторына, орыс елшілері және т. б. хабарламаларынанан білуге болады. 18 ғасырдың басы әсіресе қазақтар үшін қиын болды.Осы жайлы Ш. Уәлиханов былай жазды: 18 ғасырдың алғашқы онжылдығы қазақ халқының өміріндегі ауыр кезең еді. Жоңғарлар, Еділ қалмақтары, Яик казактары мен башқұрттар әр жақтан талқандады, малын айдап, қырғыз отбасыларын тұтқынға алды. [4].
XVI-XVII ғасырлар тоғысында кейбір ойраттар қазақ хандарына бағынышты болды, қазақтар мен ойраттар арасындағы әскери қақтығыстар Есім хан тұсында көбінесе қазақтардың жеңісімен аяқталды , бірақ Жоңғар хандығының пайда болуымен 1630 жылдардың ортасында осы екі мемлекет арасындағы қатынастар түбегейлі өзгерді. Енді жоңғарлардың Қазақ халқын тонау мақсатында жүргізілген шабуылдары артта қалып, территорияларды басып алу идеясы (мақсаты) алға шығады. XVII ғасырдың екінші жартысынан бастап көшпелілік үшін Қазақ хандығы мен Жоңғария арасындағы күрес кезекпе кезек жеңіспен өтті, бірақ көп ұзамай ойраттар қазақтардың иелігіндегі Жетісудың кішкентай шығыс бөлігін басып алып, ұстап қалды. Бұл өз кезегінде Шу, Талас, Келес өзеннің сол жағалауында өмір сүрген қазақтарының басым бөлігін құраған Дулат тайпасының қоныс аударуына әкелді. 1690 жылдардың басында Галдан ханның таққа отыруымен Жоңғария өз позициясын нығайтты. Галдан хан бастаған ойрат әскері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан облыстарына шабуыл жасады. Қазақ, бұхар және қырғыз әскери қолбасшыларының іс-әрекеттеріндегі сәйкессіздік, сондай-ақ ойраттардың тез әрі таңқаларлық болуы кейбір қазақ руларының жеңілуіне әкелді. Ойраттардың Сырдария бойындағы жерлерді басып алуының салдарынан қазақтар туған жерлерін тастап кетуге мәжбүр болды.
XVIII ғасыр қазақ-ойрат қатынастарының тарихына қанды және қатыгез соғыс, екі жақтан адам өлімінің үлкен шығыны, Орталық Азия халықтарының әрі қарайғы тарихи тағдырына әсер еткен күшті көші-қон процестері ретінде кірді.
1723 ж. ақпан-наурыз айларында ойраттар ұлы және орта жүздің қазақ ауылдарына шабуыл жасады. Қазақтар ойраттарға қарсы тұра алмай, көшіп-қонып жүрген жерлерін, мал мүлкін қалдырып, қашуға мәжбүр болды. Ойрат феодалдарының шапқыншылығы тарихи қалыптасқан этникалық шекаралардың бұзылуына әкелді, Орта Азия тайпалары мен халықтарының бірқатар қозғалыстарына себеп болды. Сол кезде ұлы және орта жүз қазақтары Ресейден көмек іздеп, Сырдарияның төменгі ағысына, Тобыл өзеніне жақын көшті. [5]. Алайда, бұл кезде Ресей Жоңғариямен әскери қақтығыстарға түсе алмады, ол қазақ даласында әлі күшейе алмады және қазақ жүздерімен келісіммен ресми қатынастар орната алмады. Бұл жағдайда қазақтар бірігіп жоңғар агрессиясына қарсы тұра алды, және бірігуге барлық үш қазақ жүздерінің ішінен: Бөгенбай батыр, Қабанбай батыр, Наурызбай батыр және т.б. халық батырлары өз үлестерін қосты. Өзінің ақыл-ойы мен батылдығы үшін найман тайпасының Қаракерей руынан шыққан Қабанбай батыр да ерекше беделге ие болды. Батырлығы мен жеңістері үшін оны батырлардың батыры "дарабоз батыр" деп атаған, ал Абылай хан оны "хан батыр" деп атаған. Қабанбай батырдың беделінің үлкен болуы соншалықты, барлық қазақтарға қастерлі Бұхар жырау қартайған кезде де сауығуға батасын беру үшін Қабанбай батырдың алдына келді. Қабанбай батыр туралы Ш. Уәлиханов өз еңбектерінде де атап өткен.
1757 жылы Цин Жоңғар хандығын талқандап, қазақ жерлері Қытайдың құрамына кірді. 1757 жылдың тамыз-қыркүйек айларында Абылай хан Пекинге Цин империясымен бейбіт қарым-қатынас орнату үшін алғашқы елшілігін жіберді. Абылай мен Қытай елшілерінің кездесуі барысында ол көптеген мәселелерді талқылады. Біріншіден, Абылай хан дипломатиялық тұрғыдан , Цинь қолбасшыларының қазақ саяси басқару жүйесіне қол сұғылмаушылығы туралы растауын алуға тырысты. Келіссөздер барысында Абылай хан сауда мәселесін көтеріп, нәтижесінде Иран-Хабирг және Үрімші аудандарында сауданы ашу туралы келісімге қол жеткізілді. Қытайда Цин әулетінің басқаруы барысында қытайлық бақылауда сирек болатын екі аса маңызды облыс болды. Біріншіден, бұл-Тибет және екіншіден, Қытайдың солтүстік - батыс бөлігінде орналасқан, Жоңғар хандығының басып алынған жерлерінде құрылған, өз құрамына Орталық Азия халықтарының жерін кіргізген және кейінірек, бір жарым ғасырдан кейін қытай билеушілері "Шыңжаң"( қытай тілінен аударғанда "жаңа шекара" немесе "жаңа аумақ" дегенді білдіреді) деп аталған облыстар.1884 жылдан бастап "Шыңжаң" Қытайдың провинциясына айналды. Қытайдың Шығыс Түркістанға қарсы әскери операциялары кезінде Қытай үкіметі қазақтармен Ертіс, Іле өзенінің аңғары мен өзеннің жоғарғы ағысында серуендеу құқығын келісу арқылы ұйғырлардың анти-циндік ұлт-азаттық қозғалысына араласудан алаңдатты. Шығыс Түркістан қалалары басып алынып, Цинге қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар тоқтатылғаннан кейін Қытай үкіметі қазақтарға қатысты саясатын күрт өзгертті және өз уәделерінен үзілді-кесілді бас тартты. Жоңғар хандығы мен Шығыс Түркістанды жаулап алған соң Қытай Орталық Азияның солтүстік-батыс бөлігінің кілтін алды. 1763 жылы 5 қыркүйекте қазақтар мен қырғыздарға Шу, Талас өзеннің бойында және Аягөз өзеннің оңтүстігінде және батысында жүруге тыйым салатын бұйрық шығарылды. Тыйым салынғанына қарамастан, қазақтар Тарбағатай мен Жетісуда көшіп қонып жүрді.Сол себепті қытай гарнизондары тарапынан үнемі қуғын-сүргінге ұшырады. Маньчжоу-го қазақтарды Іле, Лепсі, Алакөл өзендерінің алқаптарынан, Тарбағатай мен Ертістің жоғарғы алқаптарынан қуып шығару саясатын жүргізе бастады. 1767 жылы Циндер қазақтарға Тарбағатай мен Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Қазақстанның басқа жерлерінде салық төлеу арқылы қыстауға рұқсат берді. ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақтар бұл территорияда әлі де қоныстанып жүрген еді. Бұл кезде орыс-қытай қатынастарының дамуы және Орталық Азиядағы орыс-қытай мемлекеттік-аумақтық бөліністің басталуы сияқты бірқатар мемлекетаралық проблемаларды шешу жөніндегі қатынастар болды. 1822 жылы маусымда Сібір қырғыздары (қазақтары) туралы жарғы жарияланды, онда аудандық аға сұлтандардың сайлануы белгіленді. Өзінің шектеулігінде Сібір қазақтары туралы жарғы қазақ қоғамының дамуында оң рөл атқарды. Округтерді ұйымдастыру жекелеген көшпелі қауымдардың аумақтық айқындылығын орнатты, ол рулық және феодалдық өзара тоғысуларды жоюға ықпал етті. Сұлтандардың сайлануы, өзінің кемшіліктері бар болса да, кейбір жариялылық тудырды. Егін шаруашылығына көшкен шаруашылық Жарғысының ережесінің маңызды артықшылығы болды: оларға тұрақты мұрагерлік меншік құқығында учаскелер берілді, олар ауыл шаруашылығы құралдарымен жабдықталды, олар жиналған өнім салықтардан босатылды және т. б. Ал бір айдан кейін Шетелдіктерді басқару туралы жарғы жарияланып, онда - көшпенділер әр руға тән дала заңдары мен салт-дәстүрлерімен басқарылады деп анық көрсетілді. 1824 ж. көктемінде Жарғыны қолданысқа енгізу үшін, қазақ руларының әлі де көшпеген жазғы жайылымдарына шенеуніктер жіберілді. Сол жылы Қарталы және Көкшетау екі округі ашылды. [6].
Орталық Азиядағы Қытай мен Ресейдің шекарасындағы алғашқы ресми құжат 1860 жылғы 2 қарашадағы Пекин келісімі болды, ол 1864 жылғы Чугучак хаттамасында нақтыланған болатын. Чугучак протоколына қол қойылғаннан кейін бірнеше жыл өткен соң, 1864 жылы анти-Цин ұлттық деңгейде қолданыла бастады. Шыңжаңдағы азаттық қозғалыс, Ресей Қытай империясы есебінен жерді қосып, кейбір жерлерде демаркация сызығын жүргізуді және аудит жүргізуді талап етті. Осылайша 1869 жылғы Хобдинский хаттамасына қол қойылды, ал келесі жылы - Тарбағатайдың демаркациялау туралы хаттамасына қол қойылды.
Якуб-бек мемлекеті мен "Іле мәселесі" Орталық Азиядағы Қытай мен Ресей арасындағы жердің түпкілікті аумақтық-мемлекеттік бөлімінде маңызды рөл атқарды, соның салдарынан қазақтардың дәстүрлі бағыттары бұзылды, ал жайылымдық және су aлқaптары тaртып aлынды. 1864 жылы 7 маусымда басталған Кучардағы дүнген көтерілісі барлық Шынжаңға тарады. Бұл оқиғалар патша үкіметінің қорқынышы мен алаңдаушылығын тудырды, ол кезде Қытай билігін қолдауға жеткілікті әскери күштері болмаған және патша үкіметі Цин жағында болуды бұл Қазақстан мен Орта Азия халықтары арасында наразылық туғызады деп есептеген. Цин билеушілерінің көмектесу туралы сұраныстарына қарамастан, Ресей үкіметі Цинге қарсы күрес процесіне араласпау саясатын ұстануды ұйғарды.1865 жылы Манчжоу-го ның күші Синьцзянда жойылды.
1871 жылы 22 маусымда орыс әскерлері қазақ еріктілерінің қолдауымен Құлжаны басып алды. Бұл оқиғада Якуб-бек мемлекетін Ресейдің Орта Азиядағы позициясын нығайтуға қарсы күрестің қажетті негізі ретінде Ұлыбритания жақсы қолданып отырды.
Якуб-бектің мемлекетіне британдықтардың қызығушылығы кездейсоқ болған жоқ, өйткені ол Ресей империясының Орта Азиядағы меншігі мен Британдық Үндістанның түйіскен жерінде орналасты. Британдықтар орыстардың Қашғар арқылы Британдық Үндістанға өтуіне жол бергісі келмеді. Сонымен қатар, Ұлыбритания бұл аймақты ағылшын тауарлары мен арзан шикізат үшін керемет нарық ретінде қарастырды. Якуб-бек мемлекеті Ұлыбританияның Қазақстанға және Орталық Азия мемлекеттеріне енуіне қолайлы жол болар еді. Британдық билеуші топтар өздерінің саяси ойындарында діни мотивтерді сәтті пайдаланып, орыс көршілеріне қарсы мұсылман Якуб-бекті қолдануға тырысты. Үндістанда екі ғасыр бойы өз жемісін берген Ұлыбритания үкіметінің divide et impera (бөліп ал да, билей бер) саясаты Орта Азия аймағында тарала бастады.
Алайда, британдықтардың әскери көмегін (қару-жарақ пен әскери кеңесшілерді жіберу ) қабылдай отырып, Якуб-бек тәуелсіз билеуші болып қала берді, нәтижесінде ол британдықтардың оның тұлғасына деген қызығушылығының жоғалуына әкелді. Үлкен шетелдік қарыздың көмегімен Цин Шыңжаңға осы аймақты қайтару үшін күшті экспедиция жібере алды. Якуб-Бек мемлекетінің Қытай мен Ресей арасындағы жеңілісімен олардың қарым-қатынасы мен осы аймақтағы басымдықтарды нақтылау қажет болды. Ресейлік-қытайлық келіссөздер 1879 жылы 20 қыркүйекте Іле аймағын Қытайға қайтару туралы Ливадия келісімінде шартқа қол қоюмен аяқталды. Қытай үкіметінің 1881 жылы 12 ақпанда қол қойылған Санкт-Петербург келісімінде қарастырылған Синьцзяндағы Манчжурияға қарсы көтерілісіне қатысушыларға репрессия жасамау деген уәдесіне қарамастан, (шамамен 100 мың адам) Қазақстан мен Орта Азияға қоныс аударуға тырысты.
Іле өлкесі Қытайға қайтқаннан кейін суан, албан, қызай қазақ рулары Іле өзендерінің алқабында, оның ағысы мен басқа аудандарда өздерінің маусымдық көшпелерінен айырылып қалды. Қазақтардың дәстүрлі көшпелі бағыттары бұзылды.
ХХ ғасырдағы оқиғалар екі мемлекеттің: Ресей империясы және Қытайдың құрамына кіретін қазақ халқының өзекті проблемаларын одан әрі шиеленістірді. Қазақстанда да, Шыңжаңда да өмір сүрген көптеген қазақ халқының құрбан болуына әкелді.
ХХ ғасырдың басында Қазақстан аумағында Столыпин аграрлық реформасы кең көлемде жүргізілуіне байланысты бұл демографиялық, әлеуметтік-экономикалық қатынастардың өзгеруіне және қазақтардың жағдайының нашарлауына әкелді. Қазақ халқының құқықтарын толық елемеу белгілерінің бірі қоныс аудару қозғалысын одан әрі күшейту болды. Бұл ретте алдын ала жергілікті халық өкілдерімен кеңестер болған жоқ. 1906 жылы Ресей Министрлер Кеңесінің төрағасы П. А. Столыпин Ресейдің Азиялық бөлігіне шаруаларды жаппай көшіру туралы шешім қабылдады. Империяның шығысына қоныс аударуымен және қауымнан шыққан шаруа жер иелігінің реформасы Столыпин аграрлық реформасының атауын алды. Реформаның негізгі мақсаты қоныс аудару қозғалысын жандандыру болды. Шаруалар шығысқа, атап айтқанда Қазақстанға еркін қоныс аудару құқығына ие болды. Бұрынғы тұрғылықты жеріне қайтып оралуға шектеу енгізілді. Шаруаларға жер беру тұрғылықты халықтың жерлерін алу есебінен қалыптасқан отаршылдық қоныс аудару қорынан жүргізілді. Қазақстанға Ресей, Еуропа, Украина, Беларуссияның еуропалық бөлігінен жерге қатты мұқтаж болған ұсақ шаруалар келді. Орыс иммигранттарының көбеюі және шенеуніктердің озбырлығынан туындаған қоныстандыру департаментінің жерді заңсыз басып алуы қазақтарды Қытайға мыңдап көшуге мәжбүр етті. 1902-1913 жж. қазақ халқы 8-9% -ға азайды, бұл шамамен 286 мың адамды құрайды. 1917 жылға қарай автохтонды халықтың пайдалануынан 45 миллион десятина жер алынды. Осы уақытқа дейін мұнда 1,5 миллион шаруалар қоныс аударды.
Көптеген қазақтар Шыңжаңға қоныс аудара бастады. 1911 жылы Қытайда қазақтар 244900 адамды құрады. Қытай шенеуніктерінің мәжбүрлеуімен балаларға мектепте қытай тілі үйретілді. Бұл: қазақтар, ұйғырлар, қырғыздар, моңғолдар, татарлар, өзбектер және басқаларға да қатысты болды. Мұндай шаралармен қытайлық шенеуніктер Шынжаңның мұсылман халқын өзінің адал субъектілерге айналдыруға тырысты.
1914 жылы Шыңжаңның Қытай билігі мен Ресей консулы Үрімжіде келісімге қол қойды. Бұл келісімде 1911 жылдың шілдесіне дейін (Қытайдағы Шыңжаң төңкерісіне дейін) көшіп келген және Шыңжаңда қалған қазақтар Қытай азаматтарына айналады, ал кейін келгендер Ресей империясына оралды деген шешімге келді. 1916 ж.25 Маусымда "қорғаныстық құрылыстар мен әскери қатынас құру бойынша жұмыстар үшін және мемлекеттік қорғаныс үшін ер адамдарды тарту туралы" атты патша жарлығы шықты, онда қорғаныс жұмыстарына Сырдария, Ферған, Самарқанд, Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Торғай және Кавказ облыстарынан 19-дан 43 жасқа дейінгі ер адамдардың тартылатыны айтылды.Бұл жарлық Қазақстандағы және Орталық Азиядағы ұлт-азаттық қозғалыстың басталуына себеп болды.
1916 ж.қазан айында Жетісуда патша үкіметіне қарсы көтерілістен кейін, орыс армиясының жазалау акцияларынан құтыла отырып, 300 мыңға жуық қазақ орыс-қытай шекарасы арқылы өтті. Синьцзянның солтүстігінде Тайчен, оңтүстікте Қашқар және Ақсу сияқты шекаралық облыстары қазақ босқындарының орталығы болды, онда: Алтай округінде - шамамен 100 мың, Тарбағатай - 60-70 мың және 100 мыңнан астам - Іле округтерінде болды.
Кеңес өкіметінің орнауы және Қазақстандағы азаматтық соғыс қазақтардың отанынан тыс жерлерге қоныс аударуына себеп болды. Қазан революциясы басталғаннан кейін көп ұзамай, қазақтар шағын топтарға бөлініп Қытай шекарасына өте бастады. Құлжы аймағына, Тарбағатай таулары мен Қара Ертіс аңғарына мал мүлкін айдады. Олардың көпшілігі Шыңжаң Алтай мен Іле аймағында қалды.
ХХ ғасырдың қайғылы оқиғаларының біріне Қазақстан үшін 1928-1932 жж. мәжбүрлеп және заңсыз ұжымдастыру болды. Бұл процесс Қазақстанда адам өмірінің барлық салаларына əлі күнге дейін əсер ететін үлкен адам шығындарымен сипатталды. КСРО Ауыл шаруашылығын дамыту жолдары туралы сұрақ партияның XV съезінде (1927 ж.2-19 желтоқсан) талқыланды. Съезд Ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға бағыт алды. Қазақстан Сталиндік басшылықтың ерік-жігері арқылы ұжымдастыруды 1932 жылдың көктемінде аяқтау қажет болған аймақтық топқа жатқызылды. 1928 жылы Қазақстанда барлық шаруашылықтардың 2% ұжымдастырылған болса, 1930 жылдың 1 сәуіріне - 50%, ал 1931 жылдың қазанына -- аулалардың 65% -- ға жуығы ұжымдастырылды. 1928 ж.27 тамызда Қазақстан Үкіметі "байлардың шаруашылықтарын тәркілеу туралы" декретті қабылдады. 696 байлардың ішінен 145 мың бас мал тартып алынды . Стратегиядан тыс ұжымдастырудың зиянды идеясы бүкіл шаруа қожалығына, әсіресе Қазақстанда қайғылы жағдайға ұшырағаны анық.
Қазақ шаруашылығы бойынша ең күшті соққы көшпелілер мен жартылай көшпелі қоныс аударушыларды отырықшылыққа күштеп көшіру саясаты болды. 1932 жылдың ақпанына қарай Қазақстанда Колхозшылар шаруашылығының 87% - ы және жеке тұлғалардың 51,8% - ы өз малынан толық айрылды. 1933 жылдың 1 қаңтарына елдің шығысындағы мал шаруашылығының ірі базасы болып саналған өлкеде ұжымдастыру қарсаңында болған 40,5 млн. басқа қарағанда барлығы 4,5 млн. бас мал болды. Колхоздың құрылысында шамадан тыс шығындар әкелген мемлекеттің энергетикалық саясаты шаруалар тарапынан қатты қарсылыққа тап болды. Сол кезде республикада 400-ге жуық шаруалар толқыны орын алды, нәтижесінде бірқатар жағдайларда қарулы қақтығыстар болды. Ең үлкен оқиғалар Қазақстанның оңтүстігінде қозғалысқа бес мыңға жуық адам қатысқан Созақ аймағында, Семей уезінде, Алма-Ата Балқаш ауданында және Ақтөбе аудандарында, Ырғыз ауданында болды. Олардың барлығын тұрақты әскерлер қатыгез жолмен басып алды. Сталиннің және Голощекиннің қылмыстық әректінің ең қорқынышты салдары 1931-1932 жылдары Қазақстанда болған аштық болды. Сталинге аштық туралы Павлодардан келген саяси жер аударылғандар тобы, сол кезде РСФСР Халық Комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары қызметін атқарған Рысқұлов жеке өзі жазды; республикадағы ауыр жағдай туралы Голощекинге Қазақстанның көрнекті қоғам қайраткерлері жазды; Ғ. Мүсірепов, М. Гатаулин, М. Давлетғалиев, Е. Алтынбеков, Қ. Қуанышев ("бесеудің хаты"), онда қазақтардың ашаршылығы мен жаппай республикадан тыс жерлерге қоныс аударуы туралы шынайы ақпарат берілген. Алайда, халықтың қайғысына дер кезінде көңіл бөлінбеді.
1930-1940 жылдары кейбір қазақ отбасыларын Қытайға көшірудің себептерінің бірі Синьцзянға кеңес кадрларын әскери, инженерлерді, мұғалімдерді, дәрігерлер мен т. б. халықтың кәсіби-білім деңгейін арттыру үшін жұмысқа жіберу саясатын жүргізу болып табылады. Бұл батыс зерттеушілері көз қарасы бойынша, КСРО-ның осы шекаралық облыста бақылауының болуын көрсетеді.
1937 жылдың 7 шілдесінде Жапония Ішкі Қытайға басып кірді, сол себепті Гоминьдан және Қытай Коммунистік партиясы біртұтас анти-жапондық ұлттық фронт құруға және сол жылдың қыркүйегінде КСРО-дан қару-жарақ пен оқ-дәрілерді жедел жеткізуді өтінді. Бұл өтініш орындалды, сонымен қатар Қытай 500 млн. АҚШ доллары көлемінде несие алды.
Екінші дүниежүзілік соғыс көптеген қиыншылықтар әкелді, халықтардың тағдырын өзгертті, көптеген адамдар отандарынан айырылды, миллиондаған адамдар өмірден өтті. Екінші дүниежүзілік соғыс майданынан, қаза тапқан немесе тұтқынға түскен 350 мыңнан астам қазақ еліне оралмады.
1962 жылы Қытай билігінің қысым жасауының нәтижесінде ШҰАР-дан КСРО-ға жаппай көшуі болды. Балалары мен мүлкі бар ондаған мың босқындар үйлерін тастап, Шыңжаңнан Қазақстанға, Өзбекстанға, Қырғызстанға және Тәжікстанға көшіп кетті. Шекаралар жабылды. Алайда шекараның екі жағында тұратын адамдар арасындағы байланыс сақтала берді.
Қытайдағы қазақ диаспорасының пайда болуы туралы айта келе, келесі қорытынды жасауға болады. Қытайда қазақ диаспорасының пайда болу үдерісі екі кезеңнен тұрады: біріншісі - XVII-XVIII ғғ. ойрат-қазақ соғысы кезінде, қазақтар Жетісу, Тарбағатай аудандарында өз жерлерін жоғалтқан, қазақ-ойрат соғысы мыңдаған адамдардың қаза болуына, Орталық Азия халықтарының қуатты көші-қон процестеріне, осы өңірдегі демографиялық жағдайды түбегейлі өзгерткен. Сонымен қатар, XVIII ғасырдың екінші жартысында. Қазақстан мен Қытай арасындағы шекара орнатылды.
Қытайдағы қазақ диаспорасының пайда болу тарихында екінші кезең 1860 жылғы 2 қарашадағы Пекин шарты, 1864 жылғы Чугучак хаттамасы, 1869 жылғы Хобда хаттамасы, 1870 жылғы Тарбағатай демаркациялық хаттамасы, 1879 жылғы Ливадилік шарт, 1881 жылғы Петербург келісімі сияқты маңызды үкіметтік құжаттарға қол қою жолымен Орталық Азиядағы орыс-қытай аумақтық-мемлекеттік межелеу процесімен сипатталады. Жоғарыда аталған шарттар мен хаттамаларға қол қою және оларды бекіту салдарынан қазақ аумақтары мен оларда тұратын халық осы мемлекеттер арасында күшпен бөлінген.[7]
ХХ ғ. оқиғалары екі мемлекет - Ресей империясы, және Қытай құрамында болған қазақ халқының өзекті мәселелерін одан әрі тереңдете түсті. Қазақстанда да, Шыңжаңда да тұрған қазақ халқының көптеген адам шығындарына алып келді. Мұның салдары қазақ диаспорасының пайда болуы және оның Орталық Азия елдерінде дамуы, содан кейін бүкіл әлем бойынша одан әрі таралуына алып келді.
1.2. Қытай қазақтарының шаруашылығы, тұрмыс-тіршілігі мен әдет-ғұрыптары
Қытайдa тұрaтын қaзaқтаpдың тұрмыcтық caлт-дәcтүpі тұтac қaзaқ ұлтының caлт-дәстүpінeн бөлeктeнбейді. Дeгeнмeн дe, тaйпaлық oдaқ дәуірінeн қaлыптacқaн қoныcтық өзгeшeлік oлapдың әp бірeуінің өзінe тән жepлік қacиeттeрімeн eрeкшeлeніп oтыpaтын бoлғaн.
Қaзaқтар мaлшаруашылығымeн eжeлдeн aйнaлыcып кeлдeді. Бұны eжeлгі тaйпaлaр зaмaнынaн қaлғaн дeрeктeрдің бәрі дe дәлeлдeйді. Үйcіндeр мeн қaңлылaр eт тaғaмдaры ішіндe қoй eтін, сoнымeн қaтaр жылқы eтін көбірeк тұтынды. Қытaй мeмлeкeті құрылғaннaн кeйін Тeкeс, Мaңғoлкүре, Күнeс өңіріндeгі қaбір қaзу бaрысындa жылқы, cиыр, қoй, ит cүйeгі тaбылды. Oлaрдың ішінeн жылқы, қoй cүйeгі жиі тaбылды. Сoл кeздeгі aдaмдaрдың өлгeн aдaмдaрғa aрнaп o дүниeгe aс-тaғaн, кeрeк-жaрaғын дaйындaп қoйғaндығының бeйнeсі. Coндaй aқ қaрaпaйым хaлықтың күндeлікті тұрмыcының шын cypeттeмecі бoлуы дa мүмкін. Coнымeн біргe қaбірдeн тaғы ит cүйeгінің қaңқaсы дa тaбылды. Дәл oсындaй көржoлдaс eтілгeн ит cүйeгінің тaбылyы coл кeздeгі мaлшaрyaшылық өндіріcінің epeкшeлігін бeйнeлeйді. Өйткeні, ит - мaлшapyaшылық өндіpіcі жөнінeн төтeншe мaңызды oрындa тұpды. Ит мaл күзeтті, итті көржoлдac eтіп көмy өлyшінің o дүниeдe дe мaл өcірy үшін жaн-жaқтылы дaйындығы.
Қытайдың ұлы жүз тайпасы жөніндегі жазба деректерінде олардың тұрмыс тіршілігі ғұндармен ұқсас болғаны және олар көптеп мал өсіргендігі туралы жазылған. Қытайдың VII ғ. Атақты тарихшысы Шүй Сұн өзінің "Хан хандығы тарихының батыс өңірлер жайлы бөліміне ескертпелер" атты кітабынада ұлы жүз тайпасының жақсы аттары мен асыл тұқымды түліктері және әлемге әйгілі асыл сиырлары болғандығын жазып өткен. Қытайдың ғалымы Су Бихай: "қазақ халқы Алтай тауынан Каспий теңізіне дейінгі ұлан байтақ қазақ жерінде ежелден бері, негізінен, мал шаруашылығымен шұғылданып келеді" деген.
1960 жылдан бастап Алтай мен Іле өңірінен көптеген асыл қазбалар табылған. Олардың ішінде Ертістің оң қанат өңіріндегі мұралардан қазып алынған сақ сарбаздарының көмілген тұлпарлары, шошақ бөрікті сақ сарбаздарының мүсіні, ежелгі жартас суреттері, ер тұрман, жүген, тағы басқа да қазбалар табылды. Ғалымдар бұл қазбаларды сақтардың мұрасы екендігін дәлелдеген.[8] Шыңжаңның Шағантоғай ауданының Қызылбастау жеріндегі жартастағы суреттерден, Қаба ауданынан табылған жартастағы суреттерден, Көктоғай ауданының таңбалы тасынан табылған суреттерден мал бағып жүрген адам бейнесі және әр түрлі адам бейлелері табылған.
Шыңжаңдағы қазақтардың мал бағу дәуірі төрт кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңге, 1949 жылға дейінгі кезең. Бұл жылдары шетелге көшіп кеткендер немесе көшіп келгендер санының өсуіне байланысты мал басының тұрақталмаған кезеңі болды. Екінші кезеңге, 1949 жылдан 1966 жылға дейінгі кезең болды. Бұл жылдары мал басы 10 миллион 380 бастан 26 миллион 970 мың басқа өсті. Үшінші кезең, 1966 жылдан 1977 жылға дейін мәдениет төңкерісін қамтыған кезең болды. Мал басы 24-25 миллион шамасында болды. Төртінші кезең, 1977 жылдан кейінгі кезең. Бұл кезде мал басы 53 миллионға жетті.
Шыңжаң бойынша 2000 жылдары 115 мың малшы отырықты орында отырып мал бақты. Малды отырықты орында отырып бағудың қажетіне қарай жайылымның сапасын көтеру, қоршамалы жайылым жасау істері де дамыды.
Шынжаңға Австралия, Канада, АҚШ секілді елдерден мал тұқымын асылдандыруға 11 мың 760 бас асыл тұқымды сиыр әкелінді. Шынжаңдағы күнделікті өндірілетін сүт өнімдері 3 мың тоннадан асты.
Қазақтар малшаруашылығымен қатар егіншілікпен де шұғылданған, басты өнімдерден: бидай, арпа, тары, жүгері, күріш, картоп секілді дәнді дақылдар мен көкөністерді өсіріп отырған.Қазақ халқы сүт, ет тағамдарымен ұн, тары, күріш, жүгеріні пайдаланып әртүрлі тағамдар жасай білген. Негізгілерінен нан, жент, бауырсақ, шелпек, көже, құймақ, бешбармақ, талқан, бидай көже жасаған.
"Сақтар мал өсірген және егіншілікпен де айналысқан. Кеңес Одағы археологтары 1954 жылы Іле аңғары өңірінде жүргізген археологиялық қазба жұмыстары барысында үйсіндердің молаларынан дәнді дақыл мен егіс құрал-жабдықтарын (шаңтас, диірмен тасы, мыс орақ, т.б.) тапкан.
Мұңғұлкүре ауданының Шаты деген жеріндегі археологиялық тексеру тұсында 1962-1963 жылдары үйсін елінің молаларынан қоладан жасалған орақтың, темір соқаның (салмағы 3 килограмм) табылуы үйсіндердің отырықтанып, егіншілік мәденитін едәуір дамытқанын көрсетеді. Қазақстандағы Ақтас қыстау қонысынан 11 қол диірмен толық күйінде табылған. Олардың барлығы ұзақ пайдаланғандықтан әбден тозып кеткен. Ал үйсіндердің молаларында қол диірмен жиі кездеседі. Үйсіндер суармалы егіншілікпен де айналыса білген. Археологтардың Ақтас қыстау қонысынан егін суаратын арықтарды табуы да мұны дәлелдейді"[9].
Қытайдың жерге қатысты саясатының мемлекет және жеке меншік деген тиімді екі саласы бар. Реформаның алғашқы жылдары (1984-1985 жылдары) жерді жеке меншікке біржолата бермей, алған өнімнің пайызын үкіметке тапсыру қолға алынды, жеке меншіктегі жер учаскесін иеленушілер жер өнімінің қыр-сырын білгеннен кейін ғана жерді қысқа мерзімдік жалға беруді жолға қойды. Бірақ, кандай жағдайда да жер жекенің иелігіне толықтай өтпейді. Егістіктік жерлер де, құрылыстық жерлер де бір ғана мемлекеттің меншігі саналады.
XVIII ғасырдың 60-жылдарынан бастап қазақтың орта жүз бен ұлы жүздің көптеген ру-тайпалары өзінің ежелгі атамекеніне қайта оралуына байланысты сауда қарым-қатынасы одан әрі дамыды.
1851 жылғы "Іле -- Тарбағатай сауда ережесі", 1862 жылғы "Құрлық жолы арқылы сауда жасау ережесі", 1881 жылғы "Қайта жасалған құрлық жолы арқылы сауда жасау ережесі" деген теңсіз шарттар арқылы жасалған Қытай мен патшалық Ресей арасындағы сауда қарым-қатынасында қазақтар Ресеймен болған саудаға тікелей (немесе жанамалай) араласып отырды"[10].
1758 жылы қыркүйекте Абылай хан Қабанбайға жылқы айдатып Үрімжіге жіберді. Кейін Чиң үкіметі мен қазақтар арасындағы сауда басталды. Чиң үкіметінің қазақтармен болған сауда істерін басқаруға жауапты Нусан Чиң ордасына: "қазақтың Қабанбайы 300-ден артық жылқы айдап, сауда жасау үшін 17 қыркүйек күні Үрімжіге келді" деп хабарлады. [11].
"Іледегі Чиң әскерлерінің тың игеруіне орай егіс көліктеріне деген мұқтаждығы арта түскенде Ілені де казақгармен тұрақты сауда жасайтын базар етіп белгілейді. Іледегі сауда басталысымен-ақ қазақтан Құдияр қатарлы 180 адам бір жолда 500 ден астам жылқыға сауда жасады. 1763 жылы Чиң үкіметі Тарбағатайға әскер орналастырып, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz