Өсімдік және мал шаруашылық өнімдердің өзіндік құн есебі
Өсімдік және мал шаруашылық өнімдердің өзіндік құн есебі
Бастапқы бухгалтерлік есептің сапасын және сенімділігін арттыру барысында кооператив басшылығының ақпараттарымен өз уақтылы қамтамасыз етілуі өте маңызды. Сол құжаттар және соның негізінде жасалған есептеу қортындылары басқару өндірісін қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете алады. Сондықтан да ауылшаруашылығында бастапқы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздерін және өсімдік шаруашылығын басқарудың ақпараттық жүйесіндегі орнын нақты анықтау қажет. Осы мәселелер бойынша Бухгалтерлік құжат және құжаттаманы анықтауда ауқымды пікір таластар жүргізілді. Тарқатып айтсақ, бастапқы бухгалтерлік құжаттар, бухгалтерлік есепті қалыптастыру тетіктері мен негізгі ақпаратты жеткізушілер болып табылатын, бөлек объекті ретіндегі бастапқы есеп жүйесін құрады, оның үстіне, бұл бухгалтерлік есеп әдісінің негізгі элементі бола алады деген тұжырымдамалар айтылды.
Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында мамандандырылған бастапқы бухгалтерлік құжаттарын және ауылшаруашылық есебінің айрықша құрылымының мазмұнын қолдануға байланысты мәселелер кездеседі. Соған байланысты егін шаруашылығы мен мал шаруашылығының бастапқы құжаттары өндірістік процестердің ерекшелігін көрсетеді: олар Астықты егіндіктен жөнелту Тізілімі, астық қозғалысы Тізімдемесі, Тұқымдар шығыны Тізімдемесі, мал азығы шығынын есепке алу Тізімдемесі, ірі және шырынды азықтарды қабылдау Актісі, көкөністердің түсу Күнделігі т.б. Өндірісте мал шаруашылығы бастапқы құжаттар болып Төлдерді кіріске алу Актісі, малдардың салмағын өлшеу Тізімдемесі (сала бойынша), Сүт саууды есепке алу Журналы, Жұмыртқа түсу Күнделігі, Жүн қырқу Актісі т.б. Осы аталған құжаттар, әрбір өндіріс саласындағы кооперативте есепке алу процесін тиімдірек пайдалануды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, бөлек егін және мал шаруашылығындағы ақпараттық бақылау жүйелерін, қызметтер бойынша табыс көздерін иеленуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығында біріңғай мамандандырылған бастапқы бухгалтерлік құжаттаманың болуының ұйымдастырушылық зор маңызы бар. Әрбір құжат бір операцияның аяқталуымен және басқа операцияның басталуы арасындағы өзара байланысты қамтамасыз етеді, мысалы, Төлді кіріске алу Акті сала бойынша мал шаруашылығы өнім шығымын есепке алады және сонымен бірге есепте түсі, салмағы, ұрғашы, еркек атауы, құлақшалық нөмірін көрсетумен төл басы көбейеді, бұл көрсеткіштер қажетті ақпараттар болып табылады және басты талап - бухгалтерлік есепте көрсетілуі қамтамасыз етіледі. Ауылшаруашылық кооперативтерінде компьютерлік өңдеуді қолдану мамандандырылған бухгалтерлік құжаттардың мазмұнын, атқаратын қызметінің құрылымын ашудың басты мақсаты болып табылады. Бұл талаптар шаруа қожалықтарының ірі кооперативтерге біріктірілуі жағдайында өсе түседі, онда ақпараттық есеп жүйесіне компьютерлік өңдеуге негізделген есептің алдыңғы қатарлы әдістемесі қажет етіледі. Осы бухгалтерлік есеп ақпараттарына компьютерлік өңдеуді енгізу ауыл шаруашылық өндірістерін, және қосымша қызметтер мен қызмет көрсетуші өнеркәсіптік өндірісті басқарудың маңызды құрамдас бөлігі болып отыр.
Мамандандырылған бухгалтерлік құжаттарды компьютерлік өңдеуді қажет ететін егін шаруашылығында есепке алу бойынша жүйелеу төрт бағыт бойынша жүргізіледі:
1. Еңбек шығындарын есепке алу бойынша құжаттар;
2. Негізгі құралдарды есепке алу бойынша құжаттар;
3. Өнім шығымын есепке алу бойынша құжаттар.
4. Материалдық шығындарды есепке алу бойынша құжаттар.
Ол, барлық саладағы өсімдік шаруашылығының өндіріс және есеп обьектісі бойынша жүргізілген шаруашылық операцияларын бастапқы құжаттардың мамандандырылған формаларымен ресімдейді, ол, бірінші кезекте өсімдік шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудағы алалықты (алшақтықты) жоюға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығында мамандандырылған біріңғай бастапқы құжаттамалардың болуы бухгалтерлік есептің және одан кейін қаржылық есептеменің негізгі ұйымдастырушылық көрінісі бола алады.
Кейбір фермерлердің бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізуге, қаржылық есеп беруді жасауға қарсы келуі немесе оларды ескермеуі болып тұрады.
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдіс тәсілдері
Шығындар есебінің және өніммің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне өнімдердін (жұмыс қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау үшін өндірістік шығындардың көрсетілуі және құжатпен дәлелдеу тәсілдіерінің жиынтығы жатады. Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің жіктетелуін алдын - ала анықтаушы, өндіріс өнімдерінің ұйымдастырылуы жәме технологиясы, шығарылатын өнімдердің номенклатурасы, орындалған жұмыс және атқарылған қызмет. Шығындар есебінің әдістерін жіктеудің негізіне, аналитикалық есеп объектілері бойынша өндіріс шығындарын жинақтау және жинақтау тәртібі алынады.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне, өнім бірліктерінің өзіндік құнын есептеуде қолданылатын тәсілдер жиынтығы жатады.
Калькуляциялау түсінігіне, сонымен бірге, барлық шығарылған өнімдердің және олардың жекелеген түрлерінің өзіндік құндарын арнайы шешімдерсіз дұрыс анықтау мүмкін болмайтын, аяқталмаған өндірістердін жетіспеушілігін, өнімдердің ақауларын, аяқталмаған өндірісті бағалау тәртіптері кіреді. Шығындар есебінің әдістері және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері ұғымдарының сәйкес келмеуіне қарамастан, олар өзара байланысты.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау, олардың ұйымдастырылуына маңызды әсер ететін, өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне сүйенеді. Шығындар есебінің жәпе өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын көптеген әдістері бар. Өндірістік шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құндарын калькуляциялау әдістерінің классификациясы талқылау объектісі болып табылады.
Қазақстандық стандартта бухгалтерлік есеп бойынша өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне, өндірістің типіне байланысты қолданылатын шығындар есебінің және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялау әдістерінің келесідей негізгі 3 әдісі қарастырылған: нормативтік, тапсырыстық, бөліністік. Бірақ жеке ұйымдар шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің карапайым әдісін пайдаланады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің Стандарт - кост жәнс Директ - кост жүйесі бойынша шығындар есебінің әдістері қолданылады.
Бұл әдістің мәні - тікелей және жанама шығындар барлық шығарылған өнімдер үшін белгіленген шығын баптары бойынша есептеледі. Осыған байланысты өнім бірлігінің орташа өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды (жәнс әрбір бап бойынша шығындарды) дайын өнімнің санына бөлу арқылы анықталады. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі бір текті өнім шығаратын жаппай өндірістерде пайдаланылады. Бұл өндірістердс шалафабрикаттар және аяқталмаған өндіріс болмайды (eгep аяқталмаған өндіріс болса, онда оның колемі шамалы болады).
Қарапайым әдіс көбінесе шығарушы кәсіпорындарда және кейбір өнімнің бір түрін шығаратын өндеуші өндіріс салаларында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай және газ өндіретін кәсіпорындар) колданылады.
Кейбір салаларда (көмір, шым тезек,ағаш дайындау) шығындар технологиялық процестердің жеке сатылары (стадия) бойынша есептелуі мүмкін. Мысалы, көмір өндірісінде мұндай сатыларға дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтаға дейін тасмалдау және жоғары шығару, сорттау, сапаландыру, вагондарға тиеу жатады. Бөлімше құрылымдары бойынша есепке алынған шығындар соңынан жалпы шахта бойынша жинақталады. Барлық шығарылған көмір калькуляция объектісі болып табылады. Калькуляциялық бірлікке тонна көмір қабылданған. Нарядта 7000 калориясы бар, I тонна шартты отынның өзіндік құны осымен есептеледі.
Көмір өндіруші кәсіпорындарда қолданылатын, шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын қарапайым әдісімен процесс бойынша (бөлімше құрылымы бойынша) шығындар алдын - ала есептелетін болғандықтан, ол кейде процестік әдіс деп аталады.
Қарапайым (процестік) әдісті қолданудың міндетті шарты-біркелкілік және жаппай шығару немесе шығындарды өндірілетін өнімдерге енгізу тәсілі бойынша тікелей және жанама (шығынның барлығы бір өнім түрін шығарумен байланысты болғандықтан) деп бөлмеу. Барлық шығындар шығарылған өнімдерге (аяқталмаған өндіріс болмағандықтан немесе аз мөлшерде болғандықтан) тікелей апарылады.
Өнімдердің өзіндік құнын есептеу тәсілдері
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік есептің соңғы сатысы болып табылады.
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялауды 3 кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде - жалпы шығарылған өнімдердің өзіндік құны, екіншісінде әрбір өнім түрлері бойынша нақты өзіндік құн, үшіншісінде өнімдердің, орындалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің бір данасының өзіндік құны есептеледі.
Шығарылған өнімдердің өзіндік құнын калькуляциясына дейін барлық шығындар тұтас кәсіпорын бойынша жинақталады, шығындар аяқталмаған өндірістер және шығарылған өнімдер (жұмыстар, қызметтер) арасында бөліп таратылады. Берілген өзара қызмет есебімен көмекші өндіріс қызметі бөліп таратылады және калькуляцияланады.
Ұйым жағдайында шығындар есебі шалафабрикат вариантында әрбір өңдеуден шығарылған шалафабрикаттың өзіндік құны калькуляцияланады, тек ғана соңғы сатыда шығарылған дайын өнімдердің өзіндік құны калькуляцияланады.
Өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құны келесі тәсілдердің бірімен есептеледі: калькуляциялаудың нормативтік әдісі, шығындарды қосу әдісі, шығындарды пропорционалды (индекстік) бөлу әдісі, тікелей есептеу әдісі, калькуляциялаудың аралас әдісі, коэффициенттік әдіс, жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі.
Нормативтік әдіс - шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісінің құрамдық бөлігі. Калькуляциялаудың нормативтік әдісін анықтайтын, маңызды ерекшеліктердің бірі - әрекеттегі нормамен технологиялык процестердің негізінде шығарылған өнімдердің нормативтік өзіндік құнының калькуляциясын алдын-ала жасау. Осы калькуляцияны жасағаннан кейін әр бір кезеңдегі нормативтік өзіндік құнды анықтауға мүмкіндік беретін әрекеттегі норманың өзгеріс есебі ұйымдастырылады. Негізінен осы өзгерістерді нормативтік калькуляцияға әр бір айдың бірінші жұлдызында, ал болар - болмас өзгepic болса - тоқсанны (кварталдың) басында енгізеді.
Нормативтік әдісте нақты өзіндік құн норма бойынша шығындар сомасына нормадан ауытқуды және норманың өзгерісін қосу немесе азайту арқылы анықталады.
Шығындарды қосу әдісінде өнімдер бірлігінін өзіндік құны бұйымдардың жеке бөліктері бойынша шығындарды қосу жолымен анықталады.
Шығындарды қосу әдісін пайдаланатындар:
- өнімдердін бір данасының өзіндік құны сәйксс цехтық машина кешендік қосылатын шығындар ретінде әрбір бап бойынша анықталатын, калькуляциялау объектісіне машина кешсн қабылданатын машина жасау өндірісінде;
- орташы және ірі кемелер жасау өндірісінде шығындар есебінің обьектісі конструкторлық топтастыру немесе технологиялық комплекстер бойынша топтар болып табылатын кеме жасауда. Әрбір технологиялық комплекс (жинақ) немесе конструккторлық топтар бойынша шығындарды қосу дайын болған кеменің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.
- көмір шахталарында көмірді шығару процесі бойынша шығындар жинақталады; баюшы фабрикаларда тау массаларын молайтудағы жеке процестерді калькуляциалау бойынша шығындар жинақталады: құқықталу, молайту және кен қоспалары молайтылған кендерін нақты өзіндік құнымен анықталады.
Шығындарды қосу әдісімен өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау тек ғана өзінің қарапайымдылығымен ерекшеленбейді, сонымен бірге өнімдер бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың жеткіліктілігін қамтамасыз етеді.
Жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі - өнімдерді негізгі және жанамаға бөлетін кешендік өндірістерде қолданылады. Шығындарды шығару әдісінің мәні сонда, яғни онда жанама өнімдер және қалдықтар калькуляцияланбайды, ал олар негізгі өнімнің өзіндік құнына алдын ала белгіленген баға бойынша өзіндік құнмен шығарылады. Калькуляциялаудың бұл әдісі поли - химия, тамақ өндірістерінде, мұнай өндеу, химиялық және басқадай өндіpic салаларында кең тараған.
Поли - химия өндірісінде негізгі кокс фракциясының өзіндік құнын калькуляциялау үшін жанама өнімдердің, (кокс жаңғағы, кокстік ұсақ - түйек және кокстік газ) құны тұрақты баға бойынша өндірістік шығындардан шегеріледі.
Ет өндірісімен айналысатын кәсіпорындарда тек қана еттін өзіндік құны калькуляцияланады, ал жанама өнімдердің құны белгіленген баға бойынша еттің құнымен шығарылады.
Мұнай өндіретін өндірістерде шығарылған шикізаттардың құны немесе сол құннан белгіленген пайыз бойынша жанама өнімдерді бағалау әдістері қолданылады. Кейбір жағдайларда жанама өнімдер қалдықтардың құны бойынша бағаланады. Жаама өнімдерді бағалау экономикалық жағынан негізі болу керек.
Шығындарды пропорционалды (индекстік) бөліп тарату әдісі бір уақытта бірнеше өнім түрлерін өндіру жағдайында өнімдердін өзіндік құндарын калькуляциалау үшін немесе шығындарды нақты бір өнімге тікелей апару мүмкін болмағанда, бұйым топтары бойынша шығындарды есептеу кезінде қолданылады.
Бұл әдісте тұтас шығарылған өнімдердің өзіндік құны олардын арасында қандай да бір базиске пропоционалды түрде бөліп таратса да, ал өнімдер бірлігінің өзіндік құны әрбір бұйым бойынша тікелей әдіспен есептеледі. Шығындарды калькуляция баптары бойынша таратуда базиске нақты шығындардың пайыздық қатысы есептен шығарылатындықтан, бұл әдіс көбінесе индекстік деп аталады.
Бұл әдісте көбінесе шығындар өнімдердің жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құндарына пропорционалды бөлінеді. Кейбір жағдайларда жеке өзіндік құн баптары бойынша шығындарды бөлуде бірнеше база қолданылады.
Мысалы: өндірістің мұнай өндеу саласында, кокс өңдеуде, табиғи газ шығаруда шығындар алынған өнімдердін пропорционалды түрде бөлінеді.
Газ шығаруда бір уақытта табиғи газ және конденцат алынады. Шығару бойынша шығындардан жанама өнімдердін құнын шегеріп, қалған сома табиғи газбен конденцат арасында өнімдер салмаының пропорционалды болып таратылады.
Өндірістің көптеген салаларында калькуляциялау әдісі жоспарлы өзіндік құнға пропорционалды түрде қолданылады. Ол үшін әрбір өнім түрлерінің жоспарлы өзіндік құны калькуляция баптары бойынша анықталады. Баптар бойынша нақты шығындар өнім түрлерінің арасында жоспарлы шығындарға пропорционалды бөліп таратылады.
Калькуляциялаудың мұндай варианты құрылыс материалдар, темекі, ағаш өңдеу балық өндіру және машина жасау өндірістерінде қолданылады.
Тікелей есептеу әдісі ең қарапайым, анық әдіс болып табылады. Онда калькуляция обьектісі өндірістік шығын есебінің обьектісімен сәйкес келеді және бір бұйым түрі шығын есебінің обьектісі болады.
Бұл әдістің мәні калькуляция баптары бойынша қандай да бір бұйымды дайындау шығындарының сомасын шығарылған бұйымдардың санына болумен аяқталады. Оның нәтижесінде өнімдер бірлігінің өзіндік құнының калькуляциясы алынады.
Калькуляцияның тікелей әдісі топтық калькуляция жасауда кең қолданылады. Осындай жолмен бір гиктолитр иесіз сыраның, бір тонна иесіз құйманың және басқалардың өзіндік құны калькуляцияланады.
Егер жоғарыда айтылған тәсілдердін бірімен де калькуляциялауды жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда өнімдердің жеке түрлерінің немесе өнімдер бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін қиыстырылған әдіс қолданылады.
Қиыстырылған әдіс, өзінің аты айтып тұрғандай бірнеше әдістердің қосындысы. Тәжірибеде әр түрлі қиыстырылған әдістер қолданылады.
Мысалы. мұнай шығаруда тікелей әдіспен мұнай мен газдың орташа өзіндік құны есептелсе, пропорционалды әдіспен әрбір өнім түрлерінің өзіндік құны анықталады.
Тікелей есептеу әдісімен гиктолитр иесіз сыраның өзіндік құны калькуляцияланады, ал металл өңдеуде - шығындар жоспарлы немесе нормалы өзіндік құнға пропорционалды жолмен бөлінеді, сонымен бірге сұрыпталған калькуляция жасалады. Сондықтан, тікелей әдіс пен пропорционалды әдіс байланысынан екі калькуляция жасалады: топтық және сұрыптық.
Домналық және консервілік өндірістерде иесіз өнімдер (1т. Иесіз шойын, 1 мың шартты банкі) тікелей әдіспен калькуляцияланады, ал өнімнің жеке түрлер мен сорттарының өзіндік құны коэффиценттерді қолдану жолымен анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі бір уақытта бірнеше өнім түрлерін алғанда өзіндік құнды анықтауда пайдаланылады. Бұл әдістің мәні - барлық өнімдер белгіленген сәйкес коэффиценттермен шартты бірлікке аударылады, сосын олардың өзіндік құны анықталады, сонан соң әрбір өнімнің натуралды бірлігінің өзіндік құны калькуляцияланады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі өндірістің көптеген салаларында қолданылады. Коэффицентті белгілеу кезінде оның негізіне еңбек сыйымдылығын, пайдалы заттардың үлестік салмағын, сату құнын және т.б. алады.
Калькуляция баптары бойынша тікелей әдіспен шығарылған өнімдерге топтық калькуляция жасалғанда, бұл коэффицент жиі қолданылады, ал әрбір бұйым түрлерінің өзіндік құны шығын баптарына бөлмей-ақ белгіленген сәйкес коэффицентпен анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісімен шойынның, мырыштың, металл өндірісіндегі прокат түрлерінің жеке маркілерінің, өндірістің тамақ, химия және басқа салаларындағы өнімдердің өзіндік құны ссептеледі.
Консерві жасау өндірісінде әртүрлі сыйымдылықтағы консервілерді белгіленген коэффицент бойынша шартты банкіге аударады және шартты банкінің өзіндік құны калькуляцияланады, сонан соң әртүрлі сыйымдылықтағы консервілердің жеке түрлерінің өзіндік құны шығарылады.
Оттек өндірісінде де оларды шартты бірлікке айналдыру үшін, шығарылған өнім санын белгіленген коэффицентке көбейтеді.
Сонан соң әрбір бап бойынша шығындар жалпы шартты бірліктің санына бөлінеді. Осындай жолмен калькуляция баптарының бөлінісінде әрбір өнімнің өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісінің басқа түрлілігі әрбір калькуляция баптары бойынша шығындарды бөліп - тарату үшін коэффиценттерді анықтау. Бұл жағдайда калькуляциялау қиындайды, есесіне шығарылған әрбір өнім түрлерінің өзіндік құны біртұтас есептеліп қоймай калькуляция баптары бойынша да анықталады.
2 ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке - дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлык тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы - цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстын өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдін кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырланлыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістін әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю, ұсталық - пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехка өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстын кескінінде, калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар - белгіленген топ кескінінде аналитикалык есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық кабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол коймаға накладнойы өткізу тапсырыстын жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай - ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 -"Материалдар" бөлімшесінін шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек кайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістін ұзак циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады. яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар меп детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар - екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінін карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.
2.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудын және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпоырнда (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл есепті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістың мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолмен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістін натуралды көлеміне немесе шартты - натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар ( мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процес бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайныдық жұмыстары, көмірді алу, шахтаға дейін тасымалдау және сыртқы (жоғарғы) шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеумен калькуляциялаудың жай әдісі, процесиік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда - шығарылған өнімге жатқызады, ал бір текті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойнша өндірістегі шығындарды негізделген нормалар арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістін қарапайым әдісінің дұрытығын және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп береді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Өнім қозғалысын ұйымдастырудың процестік әдісі шығын калькуляциясымен байланысты үш түрлі тәсілге бөлінеді:
- жүйелі ауыспалылық;
- параллельді ауыспалылық;
- іріктелген ауыспалылық.
Жүйелі ауыспалылық кезінде әрбір өнім бірдей операциялар сериясында ұшырасады. Токыма өндірісінде, мысалы, фабрикада негізінен бояу жәнс иіру цехтары болады. Иірілген жіп иіру цехынан бояу цехына, сонан соң дайын өнім қоймасына түседі. Мұндағы өнімнің ауыспалылық тәсілі жүйелі болып табылады.
Параллельді ауыспалылық кезінде жұмыстың жеке түрлері бір уақытта орындалады, ал сонан кейін ғана белгілі процесте бірігеді. Осы жұмыс түрі бойынша (яғни бір уақытта өндірілетін), әртүрлі жұмыс түрлерін бір уақытта жүргізудегі шығын айырмашылықтарының есебі үшін калькуляцияның тапсырыстық әдісін қолдануды талап етуі мүмкін. Мұндай жүйе консервіленген азық-түлік өндірісінде қолданылады. Сонымем жеміс қоспасын дайындауда жемістің әр түрлі түрлері қабығынан аршылады және әр түрлі өндіріс бөлімшелерінде бір уақытта өңделеді. Өңдеудің және консервілеудің соңғы кезеңінен кейін олар араластырылады, сонан соң дайын өнім қоймасына түседі.
Іріктелген ауыспалылық кезінде өнімдер, әрқайсысы талапқа сай құрылған, зауыттық ішкі бөлімшелерінің технологиялық қатарлары арқылы өтеді. Бұл категорияға ет және мұнай өндіретін өндірістер жатады. Мысалы, ет өндірісінде сойылған мал eтінің бір бөлігі ет тартқышқа түседі, ал сонан соң орайтын бөлімге және дайын өнім қоймасына апарылады. Дәл осы уақытта еттің екінші бөлігі ысталады (қақталдаы), сосын оралады және қоймаға түседі. Іріктелген ауыспалылық әдісі әр түрлі үлгілерде қолданылуы мүмкін.
Бұйымдар өндірісінің типтері:
Халықтың, еліміздің және халық шаруашылығының қажеттілігіне байланысты бұйымдар бірнеше зауыттарда немесе әр түрлі санмен бір зауытта дайындалады; тәжірибелік немесе бірегей (өте сирек) машиналар бірліктері дайындалады; ауыр станоктар қуатты пар және су құбырлары сияқты машиналар аз мөлшерде дайындалады; әмбебап станоктар, көтергіш транспорттық машиналар және басқалар - едәуір көп мөлшерде дайындалады; автомашиналар, ауылшаруашылық машиналары, вагондар - көп мөлшерде; сағаттар, тігін машиналары, электродвигательдер сияқты бұйымдар жылына миллион данамен шығарылады.
Осы атал,андермен байланысты бұйымдар өндірісінің әp түрлі типтерін - жеке, сериялы және массалы деп топтастырылады.
Жеке өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жеке өндірісін, олардың бірліктерін (біреуін) дайындау деп түсіну керек. Мұндай бұйымдарды, бөлшектерді немесе дайындауды өзгертілмеген сызумен қайталауға болмайды. Мысал ретінде, тәжірибелік үлгідегі және бірегей (өтe сирек) машиналарды алуға болады.
Сериялы өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың сериялы өндірісі - осьы уақыт ішіндегі немесе басқа күнтізбелі уақыт аралығындағы олардың өзгермейтін сызықпен кезендік дайындалуы. Бір жұмыс орнына түсетін, бұйымдар, бөлшектер немесе дайындау өндірісінің бір мезгілде шығарған саны, партиясы деп аталады. Осы өндіріст түрінің негізгі принципі - бөлшектерді өңдеуде де, жинауда (құрастыру) да барлық партияларды (серия) тұтастай дайындау.
Дайындау немесе бұйымдардың санына байланысты сериялы өндірісті шартты түрде: үсақ, орта және ірі сериялы деп бөледі.
Жеке өндіріске қарағанда, сериялы өндіріс анағұрлым тиімді. Мұнда жабдықгарды пайдалану, жұмысшылардың мамандандырылуы жақсырақ, еңбек өнімділігін жоғарлату өнімнің өзіндік құнын төмендетуді қамтамасыз етеді. Жаппай экономикалық тиімді болуы мүмкін, онда өндірістегі барлық шығындардың орны толтырылады және шығарылатын өнімдер бірлігінің өзіндік құны, сериялы өндіріске қарағанда төмен болады.
Жаппай өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жаппай өндірісінде олардың жаппай өзгермейтін сызу бойынша азды - көпті созылмалы күнтізбелік уақыт аралығындағы дайындалуы.
Жаппай өндіріс әр түрлі атаулы өнімдерді едәуір уақыт ішінде, көп мөлшерде үздіксіз дайындаумен және шектеулі номенклатурамен ерекшеленеді. Еңбек заттарының қозғалысы дәлдік (тұрақты бір заттық, айнымалы көп заттық) принципі бойынша ұымдастырылады.
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біркелкі немесе ұқсас өнімдерді сериялы немесе жаппай түрде өндіруде, болмаса үздіксіз өндіріс циклі бар өндірістерде қолданылады. Шығындар калькуляциясының процестікәдісі өндіріс процесінің әрбір бөлігіндегі әрбір өндіріс бөлімшесіндегі орындалуларды қарастыратын жөңдеу шаралары бойынша өнімдер бір операциядан екіншісіне ауысып отыратын кәсіпорындарда да пайдаланылады. Соңғы бөлімше өндірісті аяқтайды және өнімді дайын бұйымдар қоймасына өткізеді.
Процесті калькуляцияда өндірістік шығындар бөлімшелер бойынша немесе өндіріс процесі бойынша топтастырылады. Толық өндіріс шығындары екі негізгі бап бойынша топтастырылады - тікелей материалдар және конверсиялық шығындар (өндірістік шығындарға жататын, дайын өнімнің өзіндік құнына апарылатын, еңбекақыға кеткен тікелей шығындар сомасы). Шығындар бұйымдарға қатыссыз, өндіріс бөлімшелері бойынша белгілі уақыт кезеңі ішінде жинақталады.
Бұйым бірлігінің өзіндік құны - белгілі кезеңдегі өндірістік өзіндік құнды осы кезеңде шығарылған бұйымдар санына бөлу арқылы анықталады.
Салыстырмалы (удельная) өзіндік құн шығын орталығының есебіне қатысты құнды, сол шығын орталығының өндіріс көлеміне бөлу жолымен анықталады. Бұл мағынада салыстырмалы өзіндік құн орташаланған көрсеткіш болып табылады. Процестік каькуляция бірнеше операциялар немесе процестер арқылы бірыңғай өнімдерді жаппай өндіретін компаниялар үшін тиімді. Жалпы алғанда, процестік калькуляция мынадай салаларда қолданылады: химиялық, мұнай өндіретін, тоқыма, цемент, қағаз, пластмасса, әйнек және азық - түлік өндірісінде, сонымен бірге сериялы және жаппай өндіретін өндірістің басқа салаларында.
Кәсіпорында процестік калькуляцияны қолданудың келесідей ерекшеліктері бар:
- өнімдердің сапасы біркелкі;
- жеке тапсырыс жалпы өндірістік процеске әсер етпейді;
- сатып алушылардың тапсырысын орындау - дайындаушылардың қорларының негізінде қамтамасыз етіледі;
- өндіріс жаппай үздіксіз болып табылады және ол толассыз әдіспен жүзеге асырылады;
- өндіріс өнімдерін және технологиялық процестерді стандарттау қолданылады;
- өндіріс бөлімшелері бойынша шығындарға бақылау жасау мақсатқа сәйкес болып табылады;
- шығарылатын өнімге сұраныс тұрақты;
- сапа бойынша стандарттар өндіріс бөлімшелерінің деңгейінде тексеріледі.
Прцестік калькуляцияда шығындар есебінің екі әдісі бар:
1) АӨ (аяқталмаған өндіріс) тексеріледі және есепке алынады;
2) АӨ мүлдем есепке алынбайды.
Екінші әдіс, яғни АӨ есебінсіз, бұл есеп қажетті дәрежеде ұйымдастырылмаған кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылады.
АӨ көрмейді және байқамайды, ол өнімдердің өзіндік құндарында көрсетіледі.
Бірінші әдісте АӨ есебі екі тәсілмен жүргізіледі:
АӨ есебі шығынның барлық түрлері бойынша бірдей аяқталу дәрежесімен жүргізіледі; өнімдердің аяқталу дәрежесі шығынның әрбір түрі бойынша әр түрлі.
Процестік калькуляцияны таңдай отырып, есеп процесін бес кезеңге болуге болады:
1. Үздіксіз қозғалыстағы өнімдердің заттық бірлігін косу;
2. Өнімдерді шығаруда эквиваленттік бірлікпен анықтау;
3. Негізгі өндіріс шотының дебеті бойынша есепке алынған шығындарды жинақтау;
4. Өнімдер бірлігінің өзіндік құнын есептеу;
5. Кезең соңында дайын шалафабрикаттар мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды тарату.
Әдебиеттер
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Керимов В.Э. Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в приозводственной сферы: Оқулық.- 2-ші басылым.- М.: Дашков и К, 2006.- 482 б.
Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 ж.
Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю. Бухгалтерский управленческий учет в сельскохозяйственных предприятиях АПК.- Ростов на Дону: ИЦ Март, 2000.-354 б.
Назарова В.Л., Жапарханова М.С. и др.- Басқару есебі: Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.
Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және негіздері Алматы 2006 ж.
Пизенгольц М.К. Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Оқулық.- 4-ші басылым. толықтырылған. - М.: Финансы и статистика, 2001.- 400 б.
Шеленкова В.Г. Классификация затрат, их поведение, учет Вестник финансовой академии. - 2000.-№19.18-26 б.
Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 ж.
Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы. - Алматы, 2008 ж.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған "Агробизнес-2020" бағдарламасы
Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі ,Алматы, 2005 г.
Апчорч А. Управленческий учет: принципы и практика [пер. с англ.] А. Апчорч. - М.: Финансы и статистика, 2005 г.
Ю.Г. Хасанова: Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в отдельный отраслях производственной сферы. Конспект лекций. Бузулук БГТИ (филиал) ГОУ ОГУ, 2011 г.
Себестоимость: от управленческого учета затрат до бухгалтерского учета расходов Ефремова А.А. - М.: Вершина, 2012 6Jablan Stefanovic, R (Jablan Stefanovic, Radmila), Costaccounting information system - meeting the new challenges. Proceedings of the International Conference Accounting and Management Information Systems, page: 149-164, published:JUN 13-14, 2012 г.
Мал шаруашылығы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Мал шаруашылығында калькуляциялау объектілері болып негізгі өнімдердің ішінде: сүт, жүн, төл, тірі салмақ өсімі, жалпы тірі салмақ саналады. Сонымен қатар мал шаруашылығының көптеген саласында негізгі өніммен қатар ілеспе өнімдер де алынады, мысалы сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығынан сүт және төл, қой шаруашылығынан жүн, төл, тірі салмақ өсімі, құс шаруашылығынан жұмыртқа және ет. Сондықтан шығындар есебінің объектісі мен калькуляциялау объектілері бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты шығындарды негізгі және ілеспе өнімдер арасында дұрыс бөлудің маңыздылығы өте жоғары болып табылады. Сонмыен қатар, мал шаруашылығында жанама өнімдер де алынады.
Мал шаруашылығында жанама өнімдерге қи, түлеген жүн, өлі туылған төлдің терісі және т.б. Негізінде мал шаруашылығынан алынған жанама өнімдердің өзіндік құны калькуляциялауға жатқызылмайды. Негізгі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде олар мүмкін сатылу бағалары бойынша жалпы шығындардың сомасынан шегеріліп тасталынады.
Мал шаруашылығы саласының түрлері бойынша өндірістен алынатын өнімдердің өзіндік құндарын калькуляциялау тәртіптерін рет-ретімен қарастырайық.
Сүт бағытындағы ірі қара шаруашылығы. Сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығы бойынша негізгі табыннан алынатын өнімнің өзіндік құнын есептеу объектісі - сүт пен төл; бордақылауға қойылған барлық жастағы мал мен ірі қара мал бойынша - тірі салмақ өсімі және жалпы тірілей салмақ болып табылады. Түленген жүн, өлі туылған бұзаудың терісі мүмкін сатылау бағалары бойынша бағаланады.
Сүт пен төлдің өзіндік құнын анықтау үшіннегізгі табын бойынша есепке алынған шығындардың жалпы сомасынан қидың және басқа да жанама өнімнің құны мүмкін сатылу бағасы бойынша шегеріліп тасталады. Шығындардың қалған сомасы сүт пен төлдің (өлі туған бұхауларды есептемегенде) арасында былайша бөлінеді: (сүтке - 90 пайыз; төлге - 10 пайыз).
Ірі қара мал шаруашылығы бойынша 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілін төмендегі 6-кесте арқылы көрсетіп отырмыз.
6 кесте - 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілі
№
Көрсеткіштер
Көлемі
Сомасы, теңге, тиын
Малды жыл бойы күтіп-бағуға жұмсалынған шығындар (орта есеппен 600 бас)
2 406 670
Жыл бойы алынған сүт (центнер)
-
Алынған төл (бас)
-
Алынған жанама өнім: - көң, тонна Жанама өнімнің жалпы құны
Негізгі өнімге жатқызылатын шығын сомасы (2406670-43320)
-
2 363 350
Шығынның жалпы сомасының өнім түрлеріне апарылуы: - сүтке 90%; (2363350 х 90%) - төлген 10 %; (2363350 х 10%)
- -
2 127 015 236 335
Алынған өнімнің өзіндік құны: - 1 ц сүт (2 127 015:12200 ц) - 1 бас төл (236 335:450 бас) - 1 т көң (43320:1100 т)
174-35 525-84 39-40
Бордақылауға қойылған жас мал мен ірі қара мал бойынша калькуляциялау объектісі тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақ болып саналады. Жыл ішінде алынған тірі салмақ өсімін анықтау үшін есепті топтағы малдың жыл соңындағы жалпы тірілей салмағына жыл ішінде шыққан малдың тірілей салмағын қосады (өлген малдардың тірілей салмағын қоспағанда). Шыққан тірілей салмақ қосындысынан төлдің, жыл бойы бордақылауға түскен және есепті жылдың басында қалған малдың тірілей салмағын шегеріп тастайды. Алынған айырмашылық жыл ішінде алынған мал түлегі бойынша тірі салмақ өсімін құрайды. 1 центнер тірі салмақ өсімінің өзіндік құнын анықтау үшін мал түлегіне жалпы шығын сомасынан жанама өнімнің құнын шегере отырып, тірі салмақ өсіміне тиісті шығын сомасын алынған тірі салмақ өсімінің көлеміне бөледі. 1 центнер тірілей салмақтың өзіндік құнын анықтау үшін есепті жылдағы малды бордақылауға және күтіп-ұстауға жұмсалынған шығын сомасына (жанама өнімнің құнын шегере отырып) жыл басындағы бордақылауға қойылған малдардың баланстық құнын, есепті жылда бордақылауға түскен малдың әділ құнын және есепті жылда алынған төлдің әділ құнын қосып, шыққан қорытынды соманы мал басының санына бөледі (бодақылауға қойылған малдың жыл соңындағы тірілей салмағы, жыл бойы шыққан малдың тірілей салмағы (өлген малдың тірілей салмағын қоспағанда). 1 центнер тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақтың өзіндік құнын есептеуді 7-кесте арқылы көрсетіп отырмыз.
7 кесте - 1 центнер тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақтың өзіндік құнын калькуляциялау
№
Көрсеткіштер
Мал басы, бас
Тірілей салмақ, ц
Өзіндік құны, теңге
Жыл басындағы қалдығы
2 291 110
Жыл ішінде түскені:
- төл
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бастапқы бухгалтерлік есептің сапасын және сенімділігін арттыру барысында кооператив басшылығының ақпараттарымен өз уақтылы қамтамасыз етілуі өте маңызды. Сол құжаттар және соның негізінде жасалған есептеу қортындылары басқару өндірісін қажетті ақпараттармен қамтамасыз ете алады. Сондықтан да ауылшаруашылығында бастапқы бухгалтерлік есепті ұйымдастырудың әдістемелік негіздерін және өсімдік шаруашылығын басқарудың ақпараттық жүйесіндегі орнын нақты анықтау қажет. Осы мәселелер бойынша Бухгалтерлік құжат және құжаттаманы анықтауда ауқымды пікір таластар жүргізілді. Тарқатып айтсақ, бастапқы бухгалтерлік құжаттар, бухгалтерлік есепті қалыптастыру тетіктері мен негізгі ақпаратты жеткізушілер болып табылатын, бөлек объекті ретіндегі бастапқы есеп жүйесін құрады, оның үстіне, бұл бухгалтерлік есеп әдісінің негізгі элементі бола алады деген тұжырымдамалар айтылды.
Өсімдік шаруашылығы мен мал шаруашылығында мамандандырылған бастапқы бухгалтерлік құжаттарын және ауылшаруашылық есебінің айрықша құрылымының мазмұнын қолдануға байланысты мәселелер кездеседі. Соған байланысты егін шаруашылығы мен мал шаруашылығының бастапқы құжаттары өндірістік процестердің ерекшелігін көрсетеді: олар Астықты егіндіктен жөнелту Тізілімі, астық қозғалысы Тізімдемесі, Тұқымдар шығыны Тізімдемесі, мал азығы шығынын есепке алу Тізімдемесі, ірі және шырынды азықтарды қабылдау Актісі, көкөністердің түсу Күнделігі т.б. Өндірісте мал шаруашылығы бастапқы құжаттар болып Төлдерді кіріске алу Актісі, малдардың салмағын өлшеу Тізімдемесі (сала бойынша), Сүт саууды есепке алу Журналы, Жұмыртқа түсу Күнделігі, Жүн қырқу Актісі т.б. Осы аталған құжаттар, әрбір өндіріс саласындағы кооперативте есепке алу процесін тиімдірек пайдалануды қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, бөлек егін және мал шаруашылығындағы ақпараттық бақылау жүйелерін, қызметтер бойынша табыс көздерін иеленуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығында біріңғай мамандандырылған бастапқы бухгалтерлік құжаттаманың болуының ұйымдастырушылық зор маңызы бар. Әрбір құжат бір операцияның аяқталуымен және басқа операцияның басталуы арасындағы өзара байланысты қамтамасыз етеді, мысалы, Төлді кіріске алу Акті сала бойынша мал шаруашылығы өнім шығымын есепке алады және сонымен бірге есепте түсі, салмағы, ұрғашы, еркек атауы, құлақшалық нөмірін көрсетумен төл басы көбейеді, бұл көрсеткіштер қажетті ақпараттар болып табылады және басты талап - бухгалтерлік есепте көрсетілуі қамтамасыз етіледі. Ауылшаруашылық кооперативтерінде компьютерлік өңдеуді қолдану мамандандырылған бухгалтерлік құжаттардың мазмұнын, атқаратын қызметінің құрылымын ашудың басты мақсаты болып табылады. Бұл талаптар шаруа қожалықтарының ірі кооперативтерге біріктірілуі жағдайында өсе түседі, онда ақпараттық есеп жүйесіне компьютерлік өңдеуге негізделген есептің алдыңғы қатарлы әдістемесі қажет етіледі. Осы бухгалтерлік есеп ақпараттарына компьютерлік өңдеуді енгізу ауыл шаруашылық өндірістерін, және қосымша қызметтер мен қызмет көрсетуші өнеркәсіптік өндірісті басқарудың маңызды құрамдас бөлігі болып отыр.
Мамандандырылған бухгалтерлік құжаттарды компьютерлік өңдеуді қажет ететін егін шаруашылығында есепке алу бойынша жүйелеу төрт бағыт бойынша жүргізіледі:
1. Еңбек шығындарын есепке алу бойынша құжаттар;
2. Негізгі құралдарды есепке алу бойынша құжаттар;
3. Өнім шығымын есепке алу бойынша құжаттар.
4. Материалдық шығындарды есепке алу бойынша құжаттар.
Ол, барлық саладағы өсімдік шаруашылығының өндіріс және есеп обьектісі бойынша жүргізілген шаруашылық операцияларын бастапқы құжаттардың мамандандырылған формаларымен ресімдейді, ол, бірінші кезекте өсімдік шаруашылығында бухгалтерлік есепті ұйымдастырудағы алалықты (алшақтықты) жоюға мүмкіндік береді. Ауыл шаруашылығында мамандандырылған біріңғай бастапқы құжаттамалардың болуы бухгалтерлік есептің және одан кейін қаржылық есептеменің негізгі ұйымдастырушылық көрінісі бола алады.
Кейбір фермерлердің бухгалтерлік есепті ұйымдастыру және жүргізуге, қаржылық есеп беруді жасауға қарсы келуі немесе оларды ескермеуі болып тұрады.
1.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың әдіс тәсілдері
Шығындар есебінің және өніммің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне өнімдердін (жұмыс қызмет) нақты өзіндік құнын анықтау үшін өндірістік шығындардың көрсетілуі және құжатпен дәлелдеу тәсілдіерінің жиынтығы жатады. Шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің жіктетелуін алдын - ала анықтаушы, өндіріс өнімдерінің ұйымдастырылуы жәме технологиясы, шығарылатын өнімдердің номенклатурасы, орындалған жұмыс және атқарылған қызмет. Шығындар есебінің әдістерін жіктеудің негізіне, аналитикалық есеп объектілері бойынша өндіріс шығындарын жинақтау және жинақтау тәртібі алынады.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістеріне, өнім бірліктерінің өзіндік құнын есептеуде қолданылатын тәсілдер жиынтығы жатады.
Калькуляциялау түсінігіне, сонымен бірге, барлық шығарылған өнімдердің және олардың жекелеген түрлерінің өзіндік құндарын арнайы шешімдерсіз дұрыс анықтау мүмкін болмайтын, аяқталмаған өндірістердін жетіспеушілігін, өнімдердің ақауларын, аяқталмаған өндірісті бағалау тәртіптері кіреді. Шығындар есебінің әдістері және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау әдістері ұғымдарының сәйкес келмеуіне қарамастан, олар өзара байланысты.
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау, олардың ұйымдастырылуына маңызды әсер ететін, өндіріс шығындар есебінің көрсеткіштеріне сүйенеді. Шығындар есебінің жәпе өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын көптеген әдістері бар. Өндірістік шығындар есебінің және өнімдердің өзіндік құндарын калькуляциялау әдістерінің классификациясы талқылау объектісі болып табылады.
Қазақстандық стандартта бухгалтерлік есеп бойынша өндірістік кәсіпорындарда өнімдердің түрлеріне, олардың күрделілігіне, өндірістің типіне байланысты қолданылатын шығындар есебінің және өнімнің өзіндік кұнын калькуляциялау әдістерінің келесідей негізгі 3 әдісі қарастырылған: нормативтік, тапсырыстық, бөліністік. Бірақ жеке ұйымдар шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің карапайым әдісін пайдаланады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің Стандарт - кост жәнс Директ - кост жүйесі бойынша шығындар есебінің әдістері қолданылады.
Бұл әдістің мәні - тікелей және жанама шығындар барлық шығарылған өнімдер үшін белгіленген шығын баптары бойынша есептеледі. Осыған байланысты өнім бірлігінің орташа өзіндік құны барлық өндірістік шығындарды (жәнс әрбір бап бойынша шығындарды) дайын өнімнің санына бөлу арқылы анықталады. Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі бір текті өнім шығаратын жаппай өндірістерде пайдаланылады. Бұл өндірістердс шалафабрикаттар және аяқталмаған өндіріс болмайды (eгep аяқталмаған өндіріс болса, онда оның колемі шамалы болады).
Қарапайым әдіс көбінесе шығарушы кәсіпорындарда және кейбір өнімнің бір түрін шығаратын өндеуші өндіріс салаларында (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай және газ өндіретін кәсіпорындар) колданылады.
Кейбір салаларда (көмір, шым тезек,ағаш дайындау) шығындар технологиялық процестердің жеке сатылары (стадия) бойынша есептелуі мүмкін. Мысалы, көмір өндірісінде мұндай сатыларға дайындық жұмыстары, көмірді алу, шахтаға дейін тасмалдау және жоғары шығару, сорттау, сапаландыру, вагондарға тиеу жатады. Бөлімше құрылымдары бойынша есепке алынған шығындар соңынан жалпы шахта бойынша жинақталады. Барлық шығарылған көмір калькуляция объектісі болып табылады. Калькуляциялық бірлікке тонна көмір қабылданған. Нарядта 7000 калориясы бар, I тонна шартты отынның өзіндік құны осымен есептеледі.
Көмір өндіруші кәсіпорындарда қолданылатын, шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын қарапайым әдісімен процесс бойынша (бөлімше құрылымы бойынша) шығындар алдын - ала есептелетін болғандықтан, ол кейде процестік әдіс деп аталады.
Қарапайым (процестік) әдісті қолданудың міндетті шарты-біркелкілік және жаппай шығару немесе шығындарды өндірілетін өнімдерге енгізу тәсілі бойынша тікелей және жанама (шығынның барлығы бір өнім түрін шығарумен байланысты болғандықтан) деп бөлмеу. Барлық шығындар шығарылған өнімдерге (аяқталмаған өндіріс болмағандықтан немесе аз мөлшерде болғандықтан) тікелей апарылады.
Өнімдердің өзіндік құнын есептеу тәсілдері
Өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау өндірістік есептің соңғы сатысы болып табылады.
Өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнын калькуляциялауды 3 кезеңге бөлуге болады. Бірінші кезеңде - жалпы шығарылған өнімдердің өзіндік құны, екіншісінде әрбір өнім түрлері бойынша нақты өзіндік құн, үшіншісінде өнімдердің, орындалған жұмыстардың немесе көрсетілген қызметтердің бір данасының өзіндік құны есептеледі.
Шығарылған өнімдердің өзіндік құнын калькуляциясына дейін барлық шығындар тұтас кәсіпорын бойынша жинақталады, шығындар аяқталмаған өндірістер және шығарылған өнімдер (жұмыстар, қызметтер) арасында бөліп таратылады. Берілген өзара қызмет есебімен көмекші өндіріс қызметі бөліп таратылады және калькуляцияланады.
Ұйым жағдайында шығындар есебі шалафабрикат вариантында әрбір өңдеуден шығарылған шалафабрикаттың өзіндік құны калькуляцияланады, тек ғана соңғы сатыда шығарылған дайын өнімдердің өзіндік құны калькуляцияланады.
Өнімдердің жеке түрлерінің өзіндік құны келесі тәсілдердің бірімен есептеледі: калькуляциялаудың нормативтік әдісі, шығындарды қосу әдісі, шығындарды пропорционалды (индекстік) бөлу әдісі, тікелей есептеу әдісі, калькуляциялаудың аралас әдісі, коэффициенттік әдіс, жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі.
Нормативтік әдіс - шығындар есебі және өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялаудың нормативтік әдісінің құрамдық бөлігі. Калькуляциялаудың нормативтік әдісін анықтайтын, маңызды ерекшеліктердің бірі - әрекеттегі нормамен технологиялык процестердің негізінде шығарылған өнімдердің нормативтік өзіндік құнының калькуляциясын алдын-ала жасау. Осы калькуляцияны жасағаннан кейін әр бір кезеңдегі нормативтік өзіндік құнды анықтауға мүмкіндік беретін әрекеттегі норманың өзгеріс есебі ұйымдастырылады. Негізінен осы өзгерістерді нормативтік калькуляцияға әр бір айдың бірінші жұлдызында, ал болар - болмас өзгepic болса - тоқсанны (кварталдың) басында енгізеді.
Нормативтік әдісте нақты өзіндік құн норма бойынша шығындар сомасына нормадан ауытқуды және норманың өзгерісін қосу немесе азайту арқылы анықталады.
Шығындарды қосу әдісінде өнімдер бірлігінін өзіндік құны бұйымдардың жеке бөліктері бойынша шығындарды қосу жолымен анықталады.
Шығындарды қосу әдісін пайдаланатындар:
- өнімдердін бір данасының өзіндік құны сәйксс цехтық машина кешендік қосылатын шығындар ретінде әрбір бап бойынша анықталатын, калькуляциялау объектісіне машина кешсн қабылданатын машина жасау өндірісінде;
- орташы және ірі кемелер жасау өндірісінде шығындар есебінің обьектісі конструкторлық топтастыру немесе технологиялық комплекстер бойынша топтар болып табылатын кеме жасауда. Әрбір технологиялық комплекс (жинақ) немесе конструккторлық топтар бойынша шығындарды қосу дайын болған кеменің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.
- көмір шахталарында көмірді шығару процесі бойынша шығындар жинақталады; баюшы фабрикаларда тау массаларын молайтудағы жеке процестерді калькуляциалау бойынша шығындар жинақталады: құқықталу, молайту және кен қоспалары молайтылған кендерін нақты өзіндік құнымен анықталады.
Шығындарды қосу әдісімен өнімдердің өзіндік құнын калькуляциялау тек ғана өзінің қарапайымдылығымен ерекшеленбейді, сонымен бірге өнімдер бірлігінің өзіндік құнын калькуляциялаудың жеткіліктілігін қамтамасыз етеді.
Жанама өнімдерге шығындарды шығару әдісі - өнімдерді негізгі және жанамаға бөлетін кешендік өндірістерде қолданылады. Шығындарды шығару әдісінің мәні сонда, яғни онда жанама өнімдер және қалдықтар калькуляцияланбайды, ал олар негізгі өнімнің өзіндік құнына алдын ала белгіленген баға бойынша өзіндік құнмен шығарылады. Калькуляциялаудың бұл әдісі поли - химия, тамақ өндірістерінде, мұнай өндеу, химиялық және басқадай өндіpic салаларында кең тараған.
Поли - химия өндірісінде негізгі кокс фракциясының өзіндік құнын калькуляциялау үшін жанама өнімдердің, (кокс жаңғағы, кокстік ұсақ - түйек және кокстік газ) құны тұрақты баға бойынша өндірістік шығындардан шегеріледі.
Ет өндірісімен айналысатын кәсіпорындарда тек қана еттін өзіндік құны калькуляцияланады, ал жанама өнімдердің құны белгіленген баға бойынша еттің құнымен шығарылады.
Мұнай өндіретін өндірістерде шығарылған шикізаттардың құны немесе сол құннан белгіленген пайыз бойынша жанама өнімдерді бағалау әдістері қолданылады. Кейбір жағдайларда жанама өнімдер қалдықтардың құны бойынша бағаланады. Жаама өнімдерді бағалау экономикалық жағынан негізі болу керек.
Шығындарды пропорционалды (индекстік) бөліп тарату әдісі бір уақытта бірнеше өнім түрлерін өндіру жағдайында өнімдердін өзіндік құндарын калькуляциалау үшін немесе шығындарды нақты бір өнімге тікелей апару мүмкін болмағанда, бұйым топтары бойынша шығындарды есептеу кезінде қолданылады.
Бұл әдісте тұтас шығарылған өнімдердің өзіндік құны олардын арасында қандай да бір базиске пропоционалды түрде бөліп таратса да, ал өнімдер бірлігінің өзіндік құны әрбір бұйым бойынша тікелей әдіспен есептеледі. Шығындарды калькуляция баптары бойынша таратуда базиске нақты шығындардың пайыздық қатысы есептен шығарылатындықтан, бұл әдіс көбінесе индекстік деп аталады.
Бұл әдісте көбінесе шығындар өнімдердің жоспарлы немесе нормативтік өзіндік құндарына пропорционалды бөлінеді. Кейбір жағдайларда жеке өзіндік құн баптары бойынша шығындарды бөлуде бірнеше база қолданылады.
Мысалы: өндірістің мұнай өндеу саласында, кокс өңдеуде, табиғи газ шығаруда шығындар алынған өнімдердін пропорционалды түрде бөлінеді.
Газ шығаруда бір уақытта табиғи газ және конденцат алынады. Шығару бойынша шығындардан жанама өнімдердін құнын шегеріп, қалған сома табиғи газбен конденцат арасында өнімдер салмаының пропорционалды болып таратылады.
Өндірістің көптеген салаларында калькуляциялау әдісі жоспарлы өзіндік құнға пропорционалды түрде қолданылады. Ол үшін әрбір өнім түрлерінің жоспарлы өзіндік құны калькуляция баптары бойынша анықталады. Баптар бойынша нақты шығындар өнім түрлерінің арасында жоспарлы шығындарға пропорционалды бөліп таратылады.
Калькуляциялаудың мұндай варианты құрылыс материалдар, темекі, ағаш өңдеу балық өндіру және машина жасау өндірістерінде қолданылады.
Тікелей есептеу әдісі ең қарапайым, анық әдіс болып табылады. Онда калькуляция обьектісі өндірістік шығын есебінің обьектісімен сәйкес келеді және бір бұйым түрі шығын есебінің обьектісі болады.
Бұл әдістің мәні калькуляция баптары бойынша қандай да бір бұйымды дайындау шығындарының сомасын шығарылған бұйымдардың санына болумен аяқталады. Оның нәтижесінде өнімдер бірлігінің өзіндік құнының калькуляциясы алынады.
Калькуляцияның тікелей әдісі топтық калькуляция жасауда кең қолданылады. Осындай жолмен бір гиктолитр иесіз сыраның, бір тонна иесіз құйманың және басқалардың өзіндік құны калькуляцияланады.
Егер жоғарыда айтылған тәсілдердін бірімен де калькуляциялауды жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда өнімдердің жеке түрлерінің немесе өнімдер бірлігінің өзіндік құнын есептеу үшін қиыстырылған әдіс қолданылады.
Қиыстырылған әдіс, өзінің аты айтып тұрғандай бірнеше әдістердің қосындысы. Тәжірибеде әр түрлі қиыстырылған әдістер қолданылады.
Мысалы. мұнай шығаруда тікелей әдіспен мұнай мен газдың орташа өзіндік құны есептелсе, пропорционалды әдіспен әрбір өнім түрлерінің өзіндік құны анықталады.
Тікелей есептеу әдісімен гиктолитр иесіз сыраның өзіндік құны калькуляцияланады, ал металл өңдеуде - шығындар жоспарлы немесе нормалы өзіндік құнға пропорционалды жолмен бөлінеді, сонымен бірге сұрыпталған калькуляция жасалады. Сондықтан, тікелей әдіс пен пропорционалды әдіс байланысынан екі калькуляция жасалады: топтық және сұрыптық.
Домналық және консервілік өндірістерде иесіз өнімдер (1т. Иесіз шойын, 1 мың шартты банкі) тікелей әдіспен калькуляцияланады, ал өнімнің жеке түрлер мен сорттарының өзіндік құны коэффиценттерді қолдану жолымен анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі бір уақытта бірнеше өнім түрлерін алғанда өзіндік құнды анықтауда пайдаланылады. Бұл әдістің мәні - барлық өнімдер белгіленген сәйкес коэффиценттермен шартты бірлікке аударылады, сосын олардың өзіндік құны анықталады, сонан соң әрбір өнімнің натуралды бірлігінің өзіндік құны калькуляцияланады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісі өндірістің көптеген салаларында қолданылады. Коэффицентті белгілеу кезінде оның негізіне еңбек сыйымдылығын, пайдалы заттардың үлестік салмағын, сату құнын және т.б. алады.
Калькуляция баптары бойынша тікелей әдіспен шығарылған өнімдерге топтық калькуляция жасалғанда, бұл коэффицент жиі қолданылады, ал әрбір бұйым түрлерінің өзіндік құны шығын баптарына бөлмей-ақ белгіленген сәйкес коэффицентпен анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісімен шойынның, мырыштың, металл өндірісіндегі прокат түрлерінің жеке маркілерінің, өндірістің тамақ, химия және басқа салаларындағы өнімдердің өзіндік құны ссептеледі.
Консерві жасау өндірісінде әртүрлі сыйымдылықтағы консервілерді белгіленген коэффицент бойынша шартты банкіге аударады және шартты банкінің өзіндік құны калькуляцияланады, сонан соң әртүрлі сыйымдылықтағы консервілердің жеке түрлерінің өзіндік құны шығарылады.
Оттек өндірісінде де оларды шартты бірлікке айналдыру үшін, шығарылған өнім санын белгіленген коэффицентке көбейтеді.
Сонан соң әрбір бап бойынша шығындар жалпы шартты бірліктің санына бөлінеді. Осындай жолмен калькуляция баптарының бөлінісінде әрбір өнімнің өзіндік құны анықталады.
Калькуляциялаудың коэффиценттік әдісінің басқа түрлілігі әрбір калькуляция баптары бойынша шығындарды бөліп - тарату үшін коэффиценттерді анықтау. Бұл жағдайда калькуляциялау қиындайды, есесіне шығарылған әрбір өнім түрлерінің өзіндік құны біртұтас есептеліп қоймай калькуляция баптары бойынша да анықталады.
2 ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың тапсырыстық әдісі
Шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудын тапсырыстық әдісі аз сериялы және жеке - дара өндірісі бар кәсіпорындарда, жөндеу және эксперименттік жұмыстарда пайдаланылады. Барлык тікелей шығындар әрбір (жекелеген) тапсырыстар бойынша белгіленген номенклатура баптарының кескінінде есепке алынады. Тапсырыс кәсіпорынның өндірістік бөлімшесінде арнайы бланкілерде ашылады, содан соң ол орындаушы - цехқа және бухгалтерияға түседі. Әрбір тапсырысқа өзіндік код беріледі, онда жұмысшыға есептелген жалақы, барлық құжаттардағы материалдардың шығысы, өндіріске кеткен шығын есебін жүргізетін карточкаға көшіріліп жазылады. Тапсырыстын өзіндік құны оларды әзірлеумен байланысты шығындар сомасынан тұрады.
Осы тәсілдін кейбір ерекшеліктері бар, атап айтсақ:
- барлық шығарылған шығындар туралы мәліметтерді шоғырландырып және оларды жеке жұмыс түрлері мен дайын өнім партияларына жатқызу;
- уақыт аралығындағы емес, аяқталған әрбір партия бойынша шығындарды шоғырланлыру;
- тек бір ғана шотты жүргізу, "аяқталмаған өндіріс" (батыс есебінде барлық өндірістік шығындарын жинақтау тек осы "аяқталмаған өндіріс" шотында көрсетіледі). Осы шотта өндірістін әрбір тапсырысы бойынша шығындардың жекелеген есебін ұйымдастыру үшін карточкаларды енгізуді ұсынады.
Тапсырыстың өзіндік құнын калькуляциялау үшін шалафабрикатсыз әдісі пайдаланылады.
Тек дайындау цехында (құю, ұсталық - пресс және т.б.) шалафабрикатты әдіс пайдаланылады, демек, аталған цехтар бойынша жеке калькуляция жасалады. Әдетте, шалафабрикаттық әдісте тапсырысты жасау процесі цехтан цехка өтеді, бірақ ондағы жасалған операциялар бухгалтерлік есепте көрініс таппайды.
Цехтар шығындары әрбір (жекелеген) табыстын кескінінде, калькуляциялаудың бекітілген номенклатурасы бойынша, ал негізгі материалдар, шикізаттар, технологиялық отындар мен энергиялар - белгіленген топ кескінінде аналитикалык есепте көрініс табады.
Ал үстеме шығыстары олардың өндірілген орны бойынша есептелінеді және ай сайын қабылданған тарату тәсілі бойынша әрбір тапсырыстың өзіндік құнына жатқызылады.
Ақаудан алынған жоғалтулар, әдетте, өздерінің тиесілі тапсырыстарына есептен шығарылады. Орындалмаған тапсырыстар, аяқталмаған өндірістер ретінде танылады.
Тапсырыс орындалып біткен соң және оның техникалық кабылдануы тапсырыс берушіге ұсынғаннан кейін өндірістік бөлім кәсіпорынның бухгалтериясына тапсырыстың біткені туралы хабарлама жасайды, содан соң тапсырыс бойынша шығындар жасау процесі тоқтатылады. Кейбір кәсіпорындарда тапсырысты орындағаннан кейін қоймаға өткізсе, сол коймаға накладнойы өткізу тапсырыстын жабылғаны (мысалға, электротехникалық өнеркәсібінде).
Сондай - ақ, кез келген тапсырыстың өзіндік құны бұрмаланбауы үшін (әсіресе, бітпеген тапсырыстарға қатысты) артық немесе пайдаланбаған материалдық құндылықтар қоймаға тапсырылады, ол кезде 20 -"Материалдар" бөлімшесінін шоттары дебеттеліп, 900 немесе 920 шоттары кредиттеледі.
Бұл әдісті қолдану барысында іс жүзіндегі өзіндік құн тапсырыс аяқталғаннан кейін анықталады, бұған дейін барлық шығындар аяқталмаған өндіріс ретінде қарастырылады. Тапсырыстық әдістің кемшіліктері мынада: күрделі, қайталанбайтын немесе сирек кайталанатын тапсырыстарды әзірлеу кезінде материалдық және еңбек шығындарын нормалауды ұйымдастыру қиын, нормативтік калькуляцияларды жасау және өндіріс шығындарын алдын ала бақылау жасап отыруды қиындатады. Осы кемшілікті жою үшін өндірістін ұзак циклінде ірі бұйымды әзірлеу кезінде (кеме жасауда, ауыр машина жасауда) олардың торабына (агрегаттарына, кострукциялық элементтеріне) жекелеген тапсырыс ашуды ұсынады. яғни олардың әрбір конструкциясы аяқталған болып саналады.
Кіші сериялық өндірісте тапсырыс саны ағымдағы айда шығарылатын болып жоспарланған санымен сәйкес келеді. Нақты бір бұйымды немесе бірнеше бұйымды (тапсырыстарды) әзірлеу үшін пайдаланған барлық тораптар мен детальдар (бөлшектер) есепте бөліп көрсетіледі.
Тораптар меп детальдардың (бөлшектердің) бірінші түрі бойынша олардың шығындарының есебі тапсырыстық әдіспен, ал сериялық немесе жаппай өндірістік тәртіпте дайындалатын бұйымдар - екінші, яғни нормативтік әдіспен ұйымдастырылады. Сөйтіп, бұйымның жалпы құны тапсырыс ескерілген жекелеген тәртіпте дайындалғандардан шығындардан және нормативтік әдісі бойынша жалпы немесе сериялық өндіріс тәртібінде есептелген тораптар мен детальдардың (бөлшектердің) жалпы құнынан немесе өзіндік құнынан құрылады.
Кәсіпорынның экономикалық қызметінің қызметкерлері жекелеген және кіші сериялық өндіріс жағдайында өндірістегі шығындарды есепке алудың нормативтік әдісінің элементтерін мүмкін болатын жерде қолдануды ұсынуы тиіс.
Тапсырыстар бойынша шығындар топтастырылып, өндіріс есебінін карточкаларында әрбір тапсырыстың өзіндік құны есептелінеді. Карточканың негізінде өнім бірлігінің өзіндік құнының есептік калькуляциясын жасайды.
2.2 Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың процестік әдісі
Өндірістегі шығындарды есепке алудын және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың қарапайым әдісі біртекті өнім шығаратын кәсіпоырнда (су электр станциялары, кен, көмір, мұнай мен газ өндіретін кәсіпорындар) пайдаланылады. Оларда, әдетте, аяқталмаған өндіріс болмайды (егер де олар болса, онда оның көлемі шамалы болады) және шалафабрикаттарды өзі өндіреді. Егер де кәсіпорын өзінің есептік саясатында қарастырса, онда бұл есепті қолдануға рұқсат етілуі мүмкін. Бұл әдістың мәні бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеуден тұрады. Өнім бірлігінің өзіндік құнын тікелей есептеу жолмен шығарады, яғни шығын деңгейін өндірістін натуралды көлеміне немесе шартты - натуралды көрсеткішіне жай бөлу арқылы табады. Кейбір салаларда шығындар ( мысалға, көмір өндірісінде) әрбір технологиялық процес бойынша есептелінуі мүмкін.
Сонымен, көмірді өндіру өнеркәсібі бірнеше кезеңнен тұрады: дайныдық жұмыстары, көмірді алу, шахтаға дейін тасымалдау және сыртқы (жоғарғы) шығару, сорттау, өңдеу, вагонға тиеу. Міне сондықтан бұл жердегі шығындарды есептеумен калькуляциялаудың жай әдісі, процесиік деп аталуы да осыдан шыққан. Мұнда кәсіпорын барлық шығындарды өндірілетін өнімнің бір түріне, ал аяқталмаған өндіріс болмаған жағдайда - шығарылған өнімге жатқызады, ал бір текті өнім шығарылатын жерде калькуляциялаудың барлық баптары бойнша өндірістегі шығындарды негізделген нормалар арқылы оңайлатады. Көптеген кәсіпорындар жұмыс практикасында өндірістін қарапайым әдісінің дұрытығын және прогресшілдігін (іргелішілдігін) дәлелдеп береді. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мен шығынды есептеу әдісінің қарапайым төрт нұсқасы бар.
Өнім қозғалысын ұйымдастырудың процестік әдісі шығын калькуляциясымен байланысты үш түрлі тәсілге бөлінеді:
- жүйелі ауыспалылық;
- параллельді ауыспалылық;
- іріктелген ауыспалылық.
Жүйелі ауыспалылық кезінде әрбір өнім бірдей операциялар сериясында ұшырасады. Токыма өндірісінде, мысалы, фабрикада негізінен бояу жәнс иіру цехтары болады. Иірілген жіп иіру цехынан бояу цехына, сонан соң дайын өнім қоймасына түседі. Мұндағы өнімнің ауыспалылық тәсілі жүйелі болып табылады.
Параллельді ауыспалылық кезінде жұмыстың жеке түрлері бір уақытта орындалады, ал сонан кейін ғана белгілі процесте бірігеді. Осы жұмыс түрі бойынша (яғни бір уақытта өндірілетін), әртүрлі жұмыс түрлерін бір уақытта жүргізудегі шығын айырмашылықтарының есебі үшін калькуляцияның тапсырыстық әдісін қолдануды талап етуі мүмкін. Мұндай жүйе консервіленген азық-түлік өндірісінде қолданылады. Сонымем жеміс қоспасын дайындауда жемістің әр түрлі түрлері қабығынан аршылады және әр түрлі өндіріс бөлімшелерінде бір уақытта өңделеді. Өңдеудің және консервілеудің соңғы кезеңінен кейін олар араластырылады, сонан соң дайын өнім қоймасына түседі.
Іріктелген ауыспалылық кезінде өнімдер, әрқайсысы талапқа сай құрылған, зауыттық ішкі бөлімшелерінің технологиялық қатарлары арқылы өтеді. Бұл категорияға ет және мұнай өндіретін өндірістер жатады. Мысалы, ет өндірісінде сойылған мал eтінің бір бөлігі ет тартқышқа түседі, ал сонан соң орайтын бөлімге және дайын өнім қоймасына апарылады. Дәл осы уақытта еттің екінші бөлігі ысталады (қақталдаы), сосын оралады және қоймаға түседі. Іріктелген ауыспалылық әдісі әр түрлі үлгілерде қолданылуы мүмкін.
Бұйымдар өндірісінің типтері:
Халықтың, еліміздің және халық шаруашылығының қажеттілігіне байланысты бұйымдар бірнеше зауыттарда немесе әр түрлі санмен бір зауытта дайындалады; тәжірибелік немесе бірегей (өте сирек) машиналар бірліктері дайындалады; ауыр станоктар қуатты пар және су құбырлары сияқты машиналар аз мөлшерде дайындалады; әмбебап станоктар, көтергіш транспорттық машиналар және басқалар - едәуір көп мөлшерде дайындалады; автомашиналар, ауылшаруашылық машиналары, вагондар - көп мөлшерде; сағаттар, тігін машиналары, электродвигательдер сияқты бұйымдар жылына миллион данамен шығарылады.
Осы атал,андермен байланысты бұйымдар өндірісінің әp түрлі типтерін - жеке, сериялы және массалы деп топтастырылады.
Жеке өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жеке өндірісін, олардың бірліктерін (біреуін) дайындау деп түсіну керек. Мұндай бұйымдарды, бөлшектерді немесе дайындауды өзгертілмеген сызумен қайталауға болмайды. Мысал ретінде, тәжірибелік үлгідегі және бірегей (өтe сирек) машиналарды алуға болады.
Сериялы өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың сериялы өндірісі - осьы уақыт ішіндегі немесе басқа күнтізбелі уақыт аралығындағы олардың өзгермейтін сызықпен кезендік дайындалуы. Бір жұмыс орнына түсетін, бұйымдар, бөлшектер немесе дайындау өндірісінің бір мезгілде шығарған саны, партиясы деп аталады. Осы өндіріст түрінің негізгі принципі - бөлшектерді өңдеуде де, жинауда (құрастыру) да барлық партияларды (серия) тұтастай дайындау.
Дайындау немесе бұйымдардың санына байланысты сериялы өндірісті шартты түрде: үсақ, орта және ірі сериялы деп бөледі.
Жеке өндіріске қарағанда, сериялы өндіріс анағұрлым тиімді. Мұнда жабдықгарды пайдалану, жұмысшылардың мамандандырылуы жақсырақ, еңбек өнімділігін жоғарлату өнімнің өзіндік құнын төмендетуді қамтамасыз етеді. Жаппай экономикалық тиімді болуы мүмкін, онда өндірістегі барлық шығындардың орны толтырылады және шығарылатын өнімдер бірлігінің өзіндік құны, сериялы өндіріске қарағанда төмен болады.
Жаппай өндіріс. Бұйымдардың, бөлшектердің немесе дайындаулардың жаппай өндірісінде олардың жаппай өзгермейтін сызу бойынша азды - көпті созылмалы күнтізбелік уақыт аралығындағы дайындалуы.
Жаппай өндіріс әр түрлі атаулы өнімдерді едәуір уақыт ішінде, көп мөлшерде үздіксіз дайындаумен және шектеулі номенклатурамен ерекшеленеді. Еңбек заттарының қозғалысы дәлдік (тұрақты бір заттық, айнымалы көп заттық) принципі бойынша ұымдастырылады.
Өзіндік құнды калькуляциялаудың процестік жүйесі біркелкі немесе ұқсас өнімдерді сериялы немесе жаппай түрде өндіруде, болмаса үздіксіз өндіріс циклі бар өндірістерде қолданылады. Шығындар калькуляциясының процестікәдісі өндіріс процесінің әрбір бөлігіндегі әрбір өндіріс бөлімшесіндегі орындалуларды қарастыратын жөңдеу шаралары бойынша өнімдер бір операциядан екіншісіне ауысып отыратын кәсіпорындарда да пайдаланылады. Соңғы бөлімше өндірісті аяқтайды және өнімді дайын бұйымдар қоймасына өткізеді.
Процесті калькуляцияда өндірістік шығындар бөлімшелер бойынша немесе өндіріс процесі бойынша топтастырылады. Толық өндіріс шығындары екі негізгі бап бойынша топтастырылады - тікелей материалдар және конверсиялық шығындар (өндірістік шығындарға жататын, дайын өнімнің өзіндік құнына апарылатын, еңбекақыға кеткен тікелей шығындар сомасы). Шығындар бұйымдарға қатыссыз, өндіріс бөлімшелері бойынша белгілі уақыт кезеңі ішінде жинақталады.
Бұйым бірлігінің өзіндік құны - белгілі кезеңдегі өндірістік өзіндік құнды осы кезеңде шығарылған бұйымдар санына бөлу арқылы анықталады.
Салыстырмалы (удельная) өзіндік құн шығын орталығының есебіне қатысты құнды, сол шығын орталығының өндіріс көлеміне бөлу жолымен анықталады. Бұл мағынада салыстырмалы өзіндік құн орташаланған көрсеткіш болып табылады. Процестік каькуляция бірнеше операциялар немесе процестер арқылы бірыңғай өнімдерді жаппай өндіретін компаниялар үшін тиімді. Жалпы алғанда, процестік калькуляция мынадай салаларда қолданылады: химиялық, мұнай өндіретін, тоқыма, цемент, қағаз, пластмасса, әйнек және азық - түлік өндірісінде, сонымен бірге сериялы және жаппай өндіретін өндірістің басқа салаларында.
Кәсіпорында процестік калькуляцияны қолданудың келесідей ерекшеліктері бар:
- өнімдердің сапасы біркелкі;
- жеке тапсырыс жалпы өндірістік процеске әсер етпейді;
- сатып алушылардың тапсырысын орындау - дайындаушылардың қорларының негізінде қамтамасыз етіледі;
- өндіріс жаппай үздіксіз болып табылады және ол толассыз әдіспен жүзеге асырылады;
- өндіріс өнімдерін және технологиялық процестерді стандарттау қолданылады;
- өндіріс бөлімшелері бойынша шығындарға бақылау жасау мақсатқа сәйкес болып табылады;
- шығарылатын өнімге сұраныс тұрақты;
- сапа бойынша стандарттар өндіріс бөлімшелерінің деңгейінде тексеріледі.
Прцестік калькуляцияда шығындар есебінің екі әдісі бар:
1) АӨ (аяқталмаған өндіріс) тексеріледі және есепке алынады;
2) АӨ мүлдем есепке алынбайды.
Екінші әдіс, яғни АӨ есебінсіз, бұл есеп қажетті дәрежеде ұйымдастырылмаған кәсіпорындар мен ұйымдарда қолданылады.
АӨ көрмейді және байқамайды, ол өнімдердің өзіндік құндарында көрсетіледі.
Бірінші әдісте АӨ есебі екі тәсілмен жүргізіледі:
АӨ есебі шығынның барлық түрлері бойынша бірдей аяқталу дәрежесімен жүргізіледі; өнімдердің аяқталу дәрежесі шығынның әрбір түрі бойынша әр түрлі.
Процестік калькуляцияны таңдай отырып, есеп процесін бес кезеңге болуге болады:
1. Үздіксіз қозғалыстағы өнімдердің заттық бірлігін косу;
2. Өнімдерді шығаруда эквиваленттік бірлікпен анықтау;
3. Негізгі өндіріс шотының дебеті бойынша есепке алынған шығындарды жинақтау;
4. Өнімдер бірлігінің өзіндік құнын есептеу;
5. Кезең соңында дайын шалафабрикаттар мен аяқталмаған өндіріс арасында шығындарды тарату.
Әдебиеттер
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Керимов В.Э. Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в приозводственной сферы: Оқулық.- 2-ші басылым.- М.: Дашков и К, 2006.- 482 б.
Баймуханова С.Б. Қаржылық есеп Алматы 2007 ж.
Лисович Г.М., Ткаченко И.Ю. Бухгалтерский управленческий учет в сельскохозяйственных предприятиях АПК.- Ростов на Дону: ИЦ Март, 2000.-354 б.
Назарова В.Л., Жапарханова М.С. и др.- Басқару есебі: Оқулық.- Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.
Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есептің теориясы және негіздері Алматы 2006 ж.
Пизенгольц М.К. Бухгалтерский учет в сельском хозяйстве: Оқулық.- 4-ші басылым. толықтырылған. - М.: Финансы и статистика, 2001.- 400 б.
Шеленкова В.Г. Классификация затрат, их поведение, учет Вестник финансовой академии. - 2000.-№19.18-26 б.
Толпаков, Ж.С. Бухгалтерлік есеп. II.-Қарағанды, 2009 ж.
Мырзалиев, Б.С. Бухгалтерлік есеп теориясы. - Алматы, 2008 ж.
Қазақстан Республикасында агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013 - 2020 жылдарға арналған "Агробизнес-2020" бағдарламасы
Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілерінің бухгалтерлік есебі ,Алматы, 2005 г.
Апчорч А. Управленческий учет: принципы и практика [пер. с англ.] А. Апчорч. - М.: Финансы и статистика, 2005 г.
Ю.Г. Хасанова: Учет затрат, калькулирование и бюджетирование в отдельный отраслях производственной сферы. Конспект лекций. Бузулук БГТИ (филиал) ГОУ ОГУ, 2011 г.
Себестоимость: от управленческого учета затрат до бухгалтерского учета расходов Ефремова А.А. - М.: Вершина, 2012 6Jablan Stefanovic, R (Jablan Stefanovic, Radmila), Costaccounting information system - meeting the new challenges. Proceedings of the International Conference Accounting and Management Information Systems, page: 149-164, published:JUN 13-14, 2012 г.
Мал шаруашылығы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау
Мал шаруашылығында калькуляциялау объектілері болып негізгі өнімдердің ішінде: сүт, жүн, төл, тірі салмақ өсімі, жалпы тірі салмақ саналады. Сонымен қатар мал шаруашылығының көптеген саласында негізгі өніммен қатар ілеспе өнімдер де алынады, мысалы сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығынан сүт және төл, қой шаруашылығынан жүн, төл, тірі салмақ өсімі, құс шаруашылығынан жұмыртқа және ет. Сондықтан шығындар есебінің объектісі мен калькуляциялау объектілері бір-біріне сәйкес келмеуіне байланысты шығындарды негізгі және ілеспе өнімдер арасында дұрыс бөлудің маңыздылығы өте жоғары болып табылады. Сонмыен қатар, мал шаруашылығында жанама өнімдер де алынады.
Мал шаруашылығында жанама өнімдерге қи, түлеген жүн, өлі туылған төлдің терісі және т.б. Негізінде мал шаруашылығынан алынған жанама өнімдердің өзіндік құны калькуляциялауға жатқызылмайды. Негізгі өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау кезінде олар мүмкін сатылу бағалары бойынша жалпы шығындардың сомасынан шегеріліп тасталынады.
Мал шаруашылығы саласының түрлері бойынша өндірістен алынатын өнімдердің өзіндік құндарын калькуляциялау тәртіптерін рет-ретімен қарастырайық.
Сүт бағытындағы ірі қара шаруашылығы. Сүт бағытындағы ірі қара мал шаруашылығы бойынша негізгі табыннан алынатын өнімнің өзіндік құнын есептеу объектісі - сүт пен төл; бордақылауға қойылған барлық жастағы мал мен ірі қара мал бойынша - тірі салмақ өсімі және жалпы тірілей салмақ болып табылады. Түленген жүн, өлі туылған бұзаудың терісі мүмкін сатылау бағалары бойынша бағаланады.
Сүт пен төлдің өзіндік құнын анықтау үшіннегізгі табын бойынша есепке алынған шығындардың жалпы сомасынан қидың және басқа да жанама өнімнің құны мүмкін сатылу бағасы бойынша шегеріліп тасталады. Шығындардың қалған сомасы сүт пен төлдің (өлі туған бұхауларды есептемегенде) арасында былайша бөлінеді: (сүтке - 90 пайыз; төлге - 10 пайыз).
Ірі қара мал шаруашылығы бойынша 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілін төмендегі 6-кесте арқылы көрсетіп отырмыз.
6 кесте - 1 ц сүт пен 1 бас төлдің өзіндік есептеу тәсілі
№
Көрсеткіштер
Көлемі
Сомасы, теңге, тиын
Малды жыл бойы күтіп-бағуға жұмсалынған шығындар (орта есеппен 600 бас)
2 406 670
Жыл бойы алынған сүт (центнер)
-
Алынған төл (бас)
-
Алынған жанама өнім: - көң, тонна Жанама өнімнің жалпы құны
Негізгі өнімге жатқызылатын шығын сомасы (2406670-43320)
-
2 363 350
Шығынның жалпы сомасының өнім түрлеріне апарылуы: - сүтке 90%; (2363350 х 90%) - төлген 10 %; (2363350 х 10%)
- -
2 127 015 236 335
Алынған өнімнің өзіндік құны: - 1 ц сүт (2 127 015:12200 ц) - 1 бас төл (236 335:450 бас) - 1 т көң (43320:1100 т)
174-35 525-84 39-40
Бордақылауға қойылған жас мал мен ірі қара мал бойынша калькуляциялау объектісі тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақ болып саналады. Жыл ішінде алынған тірі салмақ өсімін анықтау үшін есепті топтағы малдың жыл соңындағы жалпы тірілей салмағына жыл ішінде шыққан малдың тірілей салмағын қосады (өлген малдардың тірілей салмағын қоспағанда). Шыққан тірілей салмақ қосындысынан төлдің, жыл бойы бордақылауға түскен және есепті жылдың басында қалған малдың тірілей салмағын шегеріп тастайды. Алынған айырмашылық жыл ішінде алынған мал түлегі бойынша тірі салмақ өсімін құрайды. 1 центнер тірі салмақ өсімінің өзіндік құнын анықтау үшін мал түлегіне жалпы шығын сомасынан жанама өнімнің құнын шегере отырып, тірі салмақ өсіміне тиісті шығын сомасын алынған тірі салмақ өсімінің көлеміне бөледі. 1 центнер тірілей салмақтың өзіндік құнын анықтау үшін есепті жылдағы малды бордақылауға және күтіп-ұстауға жұмсалынған шығын сомасына (жанама өнімнің құнын шегере отырып) жыл басындағы бордақылауға қойылған малдардың баланстық құнын, есепті жылда бордақылауға түскен малдың әділ құнын және есепті жылда алынған төлдің әділ құнын қосып, шыққан қорытынды соманы мал басының санына бөледі (бодақылауға қойылған малдың жыл соңындағы тірілей салмағы, жыл бойы шыққан малдың тірілей салмағы (өлген малдың тірілей салмағын қоспағанда). 1 центнер тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақтың өзіндік құнын есептеуді 7-кесте арқылы көрсетіп отырмыз.
7 кесте - 1 центнер тірі салмақ өсімі мен тірілей салмақтың өзіндік құнын калькуляциялау
№
Көрсеткіштер
Мал басы, бас
Тірілей салмақ, ц
Өзіндік құны, теңге
Жыл басындағы қалдығы
2 291 110
Жыл ішінде түскені:
- төл
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz