Байырғы сын есімдердің танымдық сипаты

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Байырғы сын есімдердің танымдық сипаты
Қорқыт Ата атындағы ҚМУ ІІ курс магистранты
Махмұтова Инабат Амангелдіқызы

Сын есімнің даму тарихын зерделесек, көне түркі ескерткіштеріндегі сын есімдер мен қазақ тіліндегі сын есім категориясының арасында мағыналық та, тұлғалық та айырмашылық жоқ. Тек фонетикалық ерекшеліктер байқалуы мүмкін. Десе де, заман ағымына қарай сын есімдер де дамып, жаңа мағынаның кеңеюіне жол ашуда. Мұны байырғы сын есімдерді талдау барысында көз жеткізуге болады.
Сын есім категориясын көптеген ғалымдар зат есіммен бірлікте қарастырады. Расында, сын есім заттың сынын айқындап тұратындықтан үнемі зат есіммен бірге аталуы орынды. Алайда, бұл категорияның ерте заманнан бастап-ақ өзіне тән морфологиялық ерекшелігі, семантикалық мағынасы, танымдық сипаты, сөйлемдегі қызметі жағынан зерттелу аймағы бар.
Қазақ тілінде байырғы түбір қалпында кездесетін сын есімдердің саны көп емес. Жалпы түркі тілдеріндегі байырғы сын есімдерді салыстыра қарастырғанда онда басты екі ерекшелікті байқауға болады.
1) Кейбір сын есімдер тура мағынада да, заттық мағынада да қолданылады.
Бұл көне дәуір ескерткіштерінде де осылай қолданылған. Қазіргі тіліміздегі ақ, қара, көк сөздері осы сөзіміздің дәлелі. Мұндай зат есімнің сын есімдерге, керісінше, сын есімдердің зат есімге ауысып отыруы сонау замандағы генезистің заңды жалғасы деп білу қажет.
2) Байырғы түбір мағынасының кеңеюі, жіктеліп, сараланып, мағыналық мәндерге
ие болуы. Мұндай құбылыстар жыл өткен сайын өз дәуіріне қарай икемділігін арттырып келеді. Мәселен, көк түбірінің түр-түс білдіретін мағынасынан аспан, Тәңір, өскін (шөп), тамыр, туыс мағынасына ойысуы.
Жалпы, қазіргі қазақ тілінде қолданылатын сын есімдердің қай-қайсысын алсақ та белгілі бір тұрмыстық, әлеуметтік, табиғи құбылыстармен байланыста туындаған өзіндік танымдық сипаты бар. Негізгі сын есімдер түр-түсті білдіретін, сын мен сапаны, көлем мен аумаққа қатысты болып топтастырылады.
Заттың түрі мен түсіне қатысты сын есімдердің дерлігі көне түркі тілдеріне ортақ сын есімдер. Түр-түс атауларының өзі үлкен бір ғылым десек қателеспейміз. Қазақ тіл білімінде оны колоративті лексика деп атап, зерттеу нысанына алып та жүр. Ғалымдар мұны адамдардың танымымен, мәдениетімен, тұрмысымен бірлікте қарастырады. Себебі, тарихтан келе жатқан Көк түрік, Ақ Орда, кісі бақилық болғанда үй сыртына ту тігу, бала қадам басқанда ала жіппен тұсауын кесу, қызыл түс қуанышты хабардың нышаны болуы, сары түстің қайғы, уайымның белгісі атануы, айналып келгенде, халықтың түсті танудағы болмысын көрсетеді.
Түркі халықтары десе ең алдымен еске оралатыны көк түс. Көк түріктің ұрпағы саналатын біздің атауымыздың өзінде сындық тұрғыдан сипатталған үлкен мән бар. Түр-түс атауларын ерекше зерттеген академик Ә.Т.Қайдаров Алғашқы адамдар көк күмбезін оның түсіне қарап, көк деп атап кетуі қаншалықты заңды болса, керісінше, жер бетіндегі көк түсті заттардың бəрін аспан түсімен салыстыра отырып, жалпылама көк деген түр-түс атауын жасап алуы да мүмкін ғой[1] -- деп, көк сөзіне қатысты пікірін білдірген болатын. Расында, бұл ұғымға қарап мұның құбылыс ретіндегі мағынасынан сындық мағына туындады ма, әлде сындық мағынадан құбылыс пайда болды ма деген ойға келесің. Мұның өзі әлі күнге дейін даулы мәселе болса керек. Зерттеуші Н.Аитова өз зерттеуінде Түркі тектес халықтардың ішінде қазақта көк күшейту мəнінде көкпеңбек болып қолданылады. Бұл көк пен көк, яғни көкпен бірдей деген ұғымға келеді. Əр сөздің екі рет қайталануы оның реңдік мəнін əсірелеп, үдетіп жіберген деп көрсеткен[2].
Түркі тілдеріне ортақ көк сын есімінің этимологиясына тереңдесек, оның синонимдік қатарын шығаруға болады. Көк пен Тəңір аспан мағынасындағы синоним сөздер болып табылады. Бұған дəлел ретінде түркінің ұлы ғалымы М.Қашқари сөздігінде көктің бірнеше мағынасы берілген, соның бірі -- аспан. Ал осы сөздікте тəңір номинативінің мағынасы да аспан деп көрсетілген[3]. Ш.Уəлихановтың
Қырғыздардағы шамандықтың қалдығы атты мақаласында: Аспан -- бұл шамандықта ең жоғарғы құдірет. Көк тəңірі -- көк аспан. Қырғыздарда бірінші сын есім көк сөзі көрінетін заттық нəрсені білдіреді, ал тəңірі зат есімі Алла жəне Құдай сөздерінің синониміне айналған, -- дейді[4]. Бұл мақаладан тəңірі жарылқасын, көк соқсын деген тұрақты тіркестерді кездестіресің. Бұдан олардың мағыналас екендігін анық байқауға болады. Құтадғу білігтен мысал келтірсек, йерни кокни йараган (жер мен көкті жаратқан[5].
Көне түркі тілдерінде көк сөзінің бір мағынасы тамыр деген ұғымды берсе керек. Яғни, көкяу тамырлас деген мағынаны меңзейді. Мұны көке деген туыстық атаумен де байланыстырады. Мәселен, М.Қашқаридың еңбегіндегі Көкең кім? деген тіркестің аудармасы шыққан тегің қандай? деген мағынаны білдіреді[3]. Көке деп әкесінің апа-қарындастарын атаса керек. Мұндай көне түркілік мән кей отбасыларда әлі де бар. Қазіргі кезде де ауызекі сөйлеуде көкең кім? деген тіркесті кезіктіріп жатамыз. Бұл туыстық атаумен қатар, мағынасы жағынан демеуші, тірек деген мағынаға ойысып бара жатқандай.
Қара сын есімі қазақ халқының ұлттық санасында, дәстүрінде қасиетті ұғыммен де, қасіретті ұғыммен де байланысты. Ғалымдар қара сөзінің этимологиясын адамның дене мүшесі көзбен байланыстырады. Яғни, қасиетті ұғымға балайтынымыз - қазақта көздің ағы мен қарасындай деген жақсы бір тіркес бар. Мұны халқымыз ең қымбат, жақын адамдарына салыстыру ретінде айтқан. Сонымен қатар, көздің қарасындай сақтау деп аманат еткен затқа ие болу, бағалау, құрметтеу мағынасында қолданған. Аталмыш сын есім М.Қашқаридың сөздігіндегі қарақ сөзімен мәндес. Себебі, мұнда қарақ көздің қарашығы, көз мағынасында түсіндірілген[3]. Сонда қазіргі қолданып жүрген қара сын есім көнеде қарақ деп қолданылып, бертін келе бірнеше сөз пайда болған. Олай дейтініміз, қазіргі қазақ тілінде көзі қарақты тәрізді тіркестер жиі пайдаланылады. Бұл айтылғандардан қара сын есімі сол көзге қатысты қарақ сөзінен пайда болған деген пікірмен келіскен жөн секілді. Қазақта қырағы деген ұғым да көзбен байланысты мерген, аңғарымпаз мәніндегі сын есімнің де осы қарадан, яғни қарақтан шығуы әбден мүмкін деп топшылаймыз. Түр-түсті зерттеушілер қарға құсын да қара түсіне байланысты атаған деп қарайды. Ал, зерттеуші Н.Аитова болса, қарғам деп еркелету сөзі қара құстың атына еш қатысы жоқ. Оның көзге байланысты туындағанын айтады[2].
Қарығу деген көздің шел басқан ауруы бар. Бұл жөнінде Б.Қыдырбекұлы Қарығу -- көздің суықтан, əсіресе қарлы далада ұзақ жүруден болатын ауру, көздің төңірегінде иненің жасуындай ақ бөріткеннің пайда болуы, ол көзге тікендей қадалып тұрады. Қазақ оны қардың ақтығынан көреді. Сондықтан қарығ, яғни қар қапты деседі. Қашқари сөздігінде қарықты деген сөзге адамның көзі қардан қамалды деген анықтама береді. Яғни, көздің қарға қарағандағы бейнесінен қарығу, оны туындатқан ақ нәрсе қар деп аталып кетуі әбден мүмкін дейді[6].
Қара сөзін қасіретпен де байланысты қарайды. Қазақта қара жамылды, қара қағаз деген тіркестер бар. Бұл адам өлімімен, жаман хабармен ассоцацияланады. Өлім-жітім болған жерде қара түнек көңіл, жылау-сықтау болатыны белгілі. Сол себепті қара сын есімі халық ұғымында жамандықтың, тұнжыраудың символын да білдірсе керек. Адам өлімі кезінде, әйел жесір қалғанда бірыңғай қара түсті киім кию салты да бар. Сонымен қатар соңғы жылдары маркетинг, сауда-саттық желісінде қара сөзі жеңілдік, су тегіншілік (черная пятница немесе black friday) деген ұғымда пайдаланылып жүр. Мұның өзі айналып келгенде, сол жерде адам қарасының көбеюі, жылтыраған дүкен сөрелерінің босап, қарайып қалуымен байланысты болса керек деп түйіндейміз.
Ақ сөзінің түс мағынасы және одан туындайтын ауыс мағыналары бар. Атап айтсақ, көздің ағы, ақ түсті зат болуымен қатар кіршіксіз, таза, адал, керемет, тамаша, ғажайып деген сындық мағыналары бар. Ақ сөзінің шығу төркіні жөнінде түрлі пікірлер қалыптасқан. Ғалым Э.В.Севортян түркі тілдерінде ақ сөзі аға, әке туыстық атаулардағы ақ сын есімі мен оқ (қартаю) етістігінен өрбіген деп көрсетеді. Егер де ақ сөзі жас ұлғаюды көрсеткен болса, онда халық ұғымындағы қосағыңмен қоса ағар тіркесі осымен үндес болуы мүмкін. Зерттеуші Б.Сағындықұлы ақ сөзінің сындық мағынасының пайда болуын жауатын заттың ақ аталуымен, ол заттың түсінің ақ екендігімен байланыстырады. Адам танымы ұқсас заттар мен олардың сипатын, қасиетін танығанда бір-бірімен байланыстырып, сабақтастыра таниды да, сол ретпен атау береді. Жалпы сүт тағамдарын білдіретін ақ атауы (қымыз, сүт, шұбат, құрт т.б.) ақ етістігі негізінен өрбігенін аңғаруға болады. Оған дəлел ақ -- ағу, жоғары-төмен жылжу, құйылу мəніндегі етістік. Сүттің төмен сауылып, сорғалап құйылатыны белгілі. Əрі өзі де ақ, басқа реңкі жоқ, өзгермейтін ақ түсті ақ атау да көңілге қонымды. Көне түркі тілінде үрүң атаудың тілден ығыстырылып шығуына да ақ сөзінің конверсиялануы əсер еткен. Көне мұраларда кездесетін таң ағару тіркесіндегі ақ жоғары көтерілу, таң көтерілу мағынасын беретін ақ -- етістігінің əр түрлі сапада жеткендігін ғалым Б.Сағындықұлы дəлелдейді [7].
Орта ғасыр ескерткіші Һибат-ул хақайиқта Рассуллар үрүң йүз бу ол йүзга көз (Расулдар аппақ жүз бұл ол жүзге көз) деген жолдар кездеседі[8]. Бұдан ақ сөзінің адал, таза, кіршіксіз мағынасында қолданылғанын көру қиын емес. Сол секілді, бұл күндегі тілімізде кеңінен қолданылатын сүттен ақ, судан таза деген тұрақты тіркесіндегі мағынасы да аппақ, мөлдір түске қатысты айтылып, кінəсіз деген мағынаны білдіреді.
Бірқатар ғалымдар ақ сөзінің мәнін ай космонимімен сабақтастырып жатады. Бұлардың арасында тек фонетикалық өзгешеліктер орын алуы мүмкін. Бұған дәлел түркі тілдерінде ай йузлук тіркесінің көптеп қолданылуы[9].
Ақ сөзімен шындық, адалдық мәнін де байланыстырады. Елге шындықты айтып шырылдайтын, әділдікті талап етіп, қалың жұрттың айтуын жеткізетін шайырларды ақын деген. Соған қарағанда ақын сөзі де ақ сөзінен шықса керек деп жорамалдаймыз. Себебі, ақты ақ деп айтатын, адал сөйлейтін мағынаны толықтай ашып тұрғандай.
Пәктік пен шынайы махаббаттың символына айналған құс аққу болса, мұның да этимологиясы түсінің ақ болуынан шықса керек. Бұл мысалдардан ақ сөзінің көнеден қалыптасқан сын есім екендігін аңғаруға болады.
Байырғы сын есімдердің қатарынан ал сөзін кезіктіреміз. Бұл сөз қызыл, сары, көк сөздерімен тіркесіп, түстің ашық екенін білдіреді. Ал ұғымы кейбір авторлардың пікірінше, от сөзімен байланысты. Себебі, түркі тілінде жалын, ялкун, йалун (й-ал-ун) сөздерінің негізгі түбірі деп қарайды. Ұйғыр тілінде кездесетін һал тармақ сөзі қызару, қызғылттану мағынасын береді. Сондықтан ал сөзінің мағынасы оттың жалыны болуы мүмкін деп қарайды. Ə.Қайдар былайша дəйектейді: Біріншісі -- ал сөзінің бүгінгі түркі тілдерінің көбінде-ақ жеке-дара күйінде де, күшейткіш элемент күйінде де қолданылуы болса, екіншісі -- орыс, тағы басқа славян тілдеріндегі алый сөзінің түбірі алды мамандардың барлығы бір ауыздан түркі тілдерінен енген кірме сөз деп есептейді. Кейбір этимологтар түркі тіліндегі алтын жəне монғол тіліндегі алтан сөздерімен жақындастырып, оларды ал (алқызыл) мен тұн (қызғылт) мыс) түбірінен пайда болған деп қараса, енді бір жерде алмұрт, алма, алқор, алша сияқты жемістердің алғашқы компоненті ал -- парсы сөзі деген де пікір бар [1].
Орта ғасыр ескерткіші Һибат-ул Хақайиқта Йа майдан дег ол гүл карам ал гүл ол (қарапайымдылық жасыл алқап, адамгершілік онда өскен ал қызыл гүл сияқты) деген жолдарды кезіктіреміз[8]. Бұдан байқағанымыз түркі халықтарында сындық мағынада ашықтық, әдемілік мәнінде қолданылғанын көреміз.
Қызыл сын есімінің арғы төркіні қызу етістігінен шыққан. Оттың жалыны, қызыл түс шығаруымен байланыстырады. Қызыл сын есімінен сұлу, бетінің қызылы бар қыз түбірінің төркіні айқындалады. Қазақ болмысында қашанда қыз баласына қызыл киім кигізу, қызыл моншақ тағу салты бар. Халық арасында қыздың көзі - қызылда деген мәтел бұл сөзімізге дәйек болмақ. Һибат-ул Хақайиқта Йа анлар қызыл ең бу еңа меңа. (Яки олар қызыл шырайлы бет, ал ол бетке көрік беретін мең) деген жолдар бар[8]. Бұдан да қызыл сынының қыздың әдемілігін, шырайын сипаттағанын көруге болады.
М.Қашқари еңбегінде қыз сөзі екі түрлі мағынада қолданылған. Бірі қызыл сын мағынасында, екіншісі қымбат мағынасында. Мәселен, Бу ат қыз алдым (Бұл атты қымбат алдым)[3]. Мұнда қызыл түс қатыстық сын есім ретінде көрінсе, біздің тілімізде сапалық сын есім болып қалыптасқан. Қалай болғанда да, қызыл түс қазақ отбасында бағалысын, қимасын, қорғаны, ұяты, ары мағынасымен астарлас. Қызын қырық үйден тыйған қазақ үшін қызға қызыл кигізу, көз өтпеске қызыл жағу салтқа айналған. Қызыл сөзінің осы өтімділігінен болу керек, қазіргі таңда адам баласына түсінікті бейвербальді тыйым белгілер (мәселен, көлік белгілері, кіруге рұқсат жоқ жерлердегі белгілер) қызыл түспен беріледі. Байырғы қызыл сынының мағынасы осылайша кеңи түскен.
Жасыл сын есімінің шығу төркінін жас деп қарастырамыз. Жас жаңа шыққан өскін мағынасында. Бұл жөнінде Н.Қарашева: Жас сөзінің... бастапқы мағынасы жаңа шыққан көк өсімдік деп ұйғаруға болады. Жас сөзінің жаңадан көгеріп шыққан өсімдікті білдіретін мағынасы жаңа өсіп келе жатқан балаға, одан кісінің өмір сүрген жыл санына ауысқан. Көк өсімдіктің дымқыл, ылғалды болуымен, əсіресе таңертеңгі шық түскен кездегі күйімен байланысты, бұл сөз көз жасы деген ауыспалы мəнге ие болған тəрізді, -- деп көрсетеді[10]. Яғни, жасыл, көздің жасы, адамның жасы, жаңа өсіп келе жатқан балаға байланысты айтатын жас сөзі шығу тегі бір, яғни гомогенді омоним (гомогенді омоним деп -- о бастағы бір сөздің мағыналық дамуы нəтижесінде туындап, арақатынасы алыстап, бара-бара екі сөзге айналып кеткен лексемалар [11] деп түсіндірген. Қазақы танымға сай жасыл түс еркіндікті, жайлылықты білдіреді екен. Ол көк сөзімен алмасып қолданыла береді. Жасыл өскін-көк шықты дегендей. Адам баласына әлемде қолданылатын дұрыс белгілердің барлығы жасыл түспен берілуінің өзі (бағдаршамның жасыл түсі - еркін қозғалыс) бұл сын есімнің о баста осы бостандық, еркіндік мағынасын берген болуы керек.
Түркі тілдерінің бәрінде сары түс сындық мағынада қолданылады. Сары сөзінің этимологиясына ғалымдар әр тараптан әр түрлі пікір айтады. Мәселен, топономист Е.Қойшыбаев сар сөзі топонимдік атаулармен тіркескенде көбінесе айқын, кең, негізгі, басты деген мағынада жұмсалатынын айтады[12]. Ал, Р.Сыздықова сары алтын тіркесіндегі сары сөзінің мағынасы қоспасыз, таза, ал сары уайым дегендегі сары сөзі парсы тілінде уайым, қайғы екенін айта келіп, сары уайым тіркесі бір мағыналы екі сөздің қабаттаса айтылуынан пайда болып, бала-шаға, бекер-босқа сияқты бір сыңары парсыша -- уайым (сар), екіншісі -- қазақша уайым сөзінен жасалған плеонастық тіркес болып табылады, -- дейді [13]. Алайда зерттеуші Р.Лауланбекова: Сары уайым тіркесіндегі сары сөзі түсті білдірмейді, плеонастық тіркес те емес. Себебі, сар (ы) сөзінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы -- шын, нағыз. Е.Қойшыбаевтың сары туралы айқын, анық көрінген, басты деуі қисынды. Осыған орай сары уайым -- негізгі, анық уайым, ал сарыла күту -- шыдаммен, нағыз күту дегенге саяды, -- деген ойын білдіреді [14]. Ескерткіш тілінде сарығ күйінде, яғни сарғаю, сарығу мәнінде, М.Қашқарида сарғар сөзімен кездеседі[15]. Қазақ танымында бұл түс күнмен байланыстырылады және жақсы қабылданады. Себебі, күн жарық, жылу сыйлайды. Сондай-ақ, күннің батуына қарай жаңа күнді күткен. Осылай сарығып күтудің өзінен сары түсті сағыныш белгісі туындаған.
Түр-түстердің мағынасы, символикасы, этимологиясы, концепт құру ерекшелігі қазіргі кездегі тіл мамандарының назарына ілініп, адамтану парадигмасы тұрғысынан зерделеніп жатыр.
Енді сын мен сапаны, көлем мен аумақты білдіретін сөздердің танымдық аспектісіне көшейік.
Қазіргі таңда қазақ тілінде физикалық күйді білдіретін сын есімдер зерттеушілердің нысанына ілікті. Мұндай сын есімдердің байырғы түрлерінің қатарына жұмсақ, қатты, жылы, салқын, тәтті, ащы сынды сөздерді жатқыза аламыз.
Жұмсақ сөзі көне түркі ескерткіштерінде йумшақ түрінде кездеседі. Мұнда бұл сын есімді көбіне адамның мінезіне қатысты қолданса керек. Орта ғасыр ескерткіші Һибат-ул хақайықта Йырақ турғу йумшақ деп инанмағу (Қашық жүр. Жұмсақ деп иланбағын) деген жолдарда[8] мінездің жұмсақтығы сипатталған. Қазақ халқының танымында жұмсақ сөзінен бағалы, құрметті, жайлы қасиеттерді көрген. Жылы-жұмсақ деген ертеден келе жатқан ұғымның өзі, ең тәттісі, бағалысы, сақтаулысы деген сөздермен ассоциацияланады.
Қатты сын есімі көне түркі ескерткіштерінде қатығ түрінде кездеседі. Сөздің түпкі түбірін ғалымдар қат етістігінен болған деп көрсетеді. Себебі, М.Қашқари сөздігінде қат- (становиться твердым, твердеть) - ығ көне жұрнағынан қатығ түрінде берілген делінген[15]. Қатты сын есімі етістікпен тіркесіп келгенде көптеген жаңа семалар тудырып отырған. Мықты, аса, көтеріңкі, күшті, ауыспалы мағынада қатыгез деген мәндерде жұмсалады. Ал, көне ескерткіштерде мықтылықты, беріктікті, мығымдылық мағынасында көбірек қолданылған. Мұны Һибат-ул Хақайиқтағы Қатығ кизла разың киши билмасун (Сырыңды кісі білмесін берік сақта) деген жолдардан айқын байқаймыз[8]. Қазақ халқының танымында қатты сөзі жұмсақ сөзімен емес, көбіне тәтті сөзімен бірге айтылады. Бұлыңғыр күннің артынан, бұлтты түре күн шығар демекші, қатты нәрсенің артынан тәтті нәрсенің келуін күткен халық арасында осыған орай Қабығы қатты жаңғақтың, дәні тәтті, Еңбегің қатты болса, татқаның тәтті болады деген мақал-мәтелдер бар. Сонда қазақ танымында қатты сын есімі ауырлықпен, шыдамдылықпен астарласып жатса керек.
Жылы сөзінің шығу төркінін ғалымдар майлы, май сөзімен байланыстырады. Р.Сыздықова өзінің Сөздер сөйлейді еңбегінде жылы-жұмсақ ұғымына түсініктеме берген. Сойылған мал етінің жылы-жұмсағы деп айту бар. Мұндағы жылы сөзі бұл күнде түсінікті, ол суық, салқын деген сөздерге қарама-қарсы мағынада жұмсалады. Жоғарыдағы жылы-жұмсақ дегендегі жылы бұл мағынада емес. Ол сөздің о бастағы тұлғасы жаулыжаулығжағлығ болып табылады. Ал, жаужағ түбірі май деген ұғымды білдірген. Демек, еттің жылы-жұмсағы оның майлы жұмсағы, яғни ең дәмді жерлері дегенді білдірген. Жау сөзінің көне замандарда май мағынасындағы сөз болғандығын оның қазақша жаужұмыр, жауқазын деген өсімдік атауларының құрамында келіп, май, майлы деген ұғымды білдіргендігін кезінде проф. Қ.Жұбанов айтып кеткен болатын. Көне түркі жазба ескерткіштерінде жағлығ-йумшақ деген қос сөз болған, оның бір мағынасы мягкий, нежный, екіншісі тучный. Сонымен, майлы әрі жұмсақ деген сөздерден жасалған жайлы-жұмсақ сөзінің бірінші компонентіндегі жаулы сөзінің қазақ тілінде майлы мағынасы күңгірттенгендіктен, жылы тұлғасына ауысып айтылып кеткен деген пікір айтады [13]. Бұл пікірдің өзіндік шындығы бар. Олай дейтініміз, қазақта көнеден келе жатқан отқа май тамызу деген ырым бар. Бұл Алла Тағаладан "жарылқасын", "отымызды өшірмесін", "оттан май кетпесін", үйде жылулық болсын деген мағынаны меңзейді. Жаңа түскен келінге май иіскетіп, "келіннің жүзі жылы болсын" деген ниетпен тілек тілеп, ырым жасалған. Сонда отқа май салса, от тұтанып, жылулық береді. Сонда жылы сын есімінің қазіргі қолданысы да, сайып келгенде, байырғы мағынасынан алыс кете қойған жоқ.
Салқын сөзі әдетте суық сөзімен де синоним жүре береді. Бұл сын есім суықтау, ызғарлы деген мағынада қолданылады. Жалпы бұл ұғым табиғи құбылыстан желге қатысты туған. Бұған аталмыш сын есімнің түркі тілдерінде беретін мағынасы дәлел. Мәселен, тува тілінде салгын -- әлсіздеу жел; хакасша салгах -- толқын; алтай, якут тілдерінде салкын немесе салгын -- жел, моңғол тобындағы тілдерде -- моңғолша салхи, қалмақтарда сальки тұлғалы сөздер де біздегі жел мағынасында қолданылады. моңғол, якут тілдерінен ауысқан осылар тұлғалас -- салгин сөзі тунгус-маньчжур тобындағы кейбір тілдерде ауа мағынасын ұғындырады. Келтірілген тілдік деректерге сүйене отырып, сөздің алғашқы тұлғасы мен тұңғыш мағынасы жөнінде жорамалға жол берсек, салқын сөзінің түбірі -- сал әуелгі мағынасы -- қазіргі түсінігіміздегі ауа дегеннің орнына қолданылған деуге болады. Мысалы, якут тілінде салгын тұлғасының бірінші мағынасы -- ауа, ал екіншісі -- ауаның қозғалысы. Жел құбылысының ауа қозғалысынан пайда болатынын ескерсек, кейбір тілдердегі жел мағынасын беретін салхи, сальки сөздері -- туынды мағынаны меншіктеніп тұр. Қазіргі біздің, татар, башқұрт тілдерінде салқын тұлғалы сөз ауа қозғалысынан пайда болған ызғарлы леп, суық мағынасында қалыптасқан. Сөз жоқ. Қазақ тілінде де ертеде салқын сөзі өзінің алғашқы мағынасында қолданылған. Кейін оны арабтардан ауысқан ауа сөзі ығыстырған.[16] Ел арасында салқынқанды сөзінің қолданылуы осы негізгі мағынадан туындаған секілді. Себебі, жел сөзге мән бермеу, эмоцияға берілмеу, бәрін ауадай қабылдау деген мәнде берілсе керек.
Байырғы сын есімдердің қатарынан тәтті және ащы сын есімдерін де атай аламыз. Бұл сын есімдер ескерткіштерде сүчүг, татығ және ачығ сөзімен берілген. Сүчүг қазіргі қазақ тілінде көнерген сөз. Татығ негізінен дәм деген мағына береді. Мұны ескерткіштердегі Билиг татғын ей дост билиглиг билур (Білімнің пайдасын (дәмін), уа, досым, білімді біледі) деген жолдардан байқауға болады[8]. Сонда тәтті сөзінің өзі дәм деген сөзден шықса керек. Мәні жағынан бұл сын есімдер татымды, жағымды, тілге жақын немесе соған керісінше татымсыз, дәмсіз мағынасынан қолданады. Яғни, көбіне ауыз дене мүшесінің айналасындағы мәнде пайдаланады. Мәселен, ауыздан шыққан сөз тәтті, ауызға апарар дәм тәтті, баланың тілі тәтті дегендей. Қазақта сөзден ащы нәрсе жоқ, сөзден тәтті нәрсе жоқ немесе ең тәтті де, ең ащы да - тіл деген жолдар бар. Сонымен қатар, бұдан байқайтынымыз, сөйлеу барысында ащы мен тәтті антонимі қатар жүреді. Мұны Һибат-ул хақайиқтағы мына жолдардан да кезіктіре аламыз сүчүг таттың ерса ачықға анун (Тәтті жесең, ащы жеуге дайындал)[8]. Қазіргі таңдағы өмірдің ащысы мен тұщысы деген тіркес те осы мағынаға саяды.
Сонымен қатар, қазақ тілінде көлем мен аумаққа қатысты сын есімдердің де өзіндік танымдық сипаты бар. Олардың байырғы қатарынан ұзын, қысқа, кең, тар, үлкен, кіші сынды сын есімдерді кезіктіреміз.
Ұзын сөзінің түбірі ұз болып табылады. Көне түрік сөздігінде қысқа емес, аласа емес, биік деп көрсетілген. Ұз түбірінің мағынасы өздігінен күңгірттеу. Бұл көне түркі тілдеріндегі өз (уақыт) сөзімен түбірлес келуі мүмкін. Себебі, орта ғасыр ескерткіштерінде Билиглиг киши көр билүр иш өзин (Білімді кісі байқап көріңіз, істің уақытысын біледі)[15]. Біздің ойымызша, ұз сөзі ось сөзімен де түбірлес болуы мүмкін. Ось жердің сызық бойымен айналуы болса, мұнан күннің жерді айналуы тәулікпен есептеледі. Сондықтан, осы уақыт аралығынан ұзын сын есімінің пайда болуы мүмкін.
Сонымен қатар, үлкен сөзінің беретін негізгі мағынасы көлемі жағынан аумақты, дәу, орасан, зор. Мұнан көне ұлық (ұлы, үлкен) сөзінен жасалғандығын көруге болады. Көне түркі тілінде "ұлы", "ұлылық" деген мағынада қолданылған. Таптық қоғамның пайда болуына байланысты жекелеген иеліктерді, не болмаса тайпалық одақтарды билегендерді де Ұлық деп атаған. Орта ғасыр ескерткіштерінде бұл ұғым Тәңіріне қаратылып айтылған. Мәселен, Һибат-ул хақайиқта Бу кудрат идиси улуғ бир байат (Бұл құдіреттің иесі ұлық бір құдай)[8]. Сонда ұлығ ең үлкен, құдіретті күш мәнінде айтылып, сондай зор күші бар заттар үлкен деп аталып кетуі мүмкін. Қазіргі таңда қолданылатын ұлы сөзі де осы мәртебесі орасан, үлкен сөзімен синонимдес қолданылатын кездер жиі кездеседі.
Қорытындылап айтатын болсақ, байырғы сын есімдерді қазіргі таным тұрғысынан қарап, зерттеу тіліміздің дамуына, қалыптасуына өзіндік септігін тигізері анық. Біз бұл мақаламызда бұрыннан бар пікірлерге өз көзқарасымызды білдіре отырып, ұлттық тіліміз бен ділімізде өзіндік сипаты бар байырғы сын есімдердің танымдық аспектісіне тоқталдық.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Қайдаров Ə., Ахтамбердиева З. Өмірбеков Б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. -- Алматы: Ана тілі, 1992.
2. Аитова Н. Қазақ тіліндегі қара жəне көк түске байланысты семантикалық сипаты. Тіл тарихы жəне сөз табиғаты. -- Алматы: Ғылым, 1997.
3. Қашқари М. Түркі тілінің сөздігі (Дивани-лұғат-ат-түрік): ІІІ т. шығармалар жин. -- Алматы: Хант, 1997.
4. Уəлиханов Ш.Ш. Көп томдық шығармалар жинағы. -- Т. 4. -- 2-бас. -- Алматы: Толағай групп, 2010.
5. Баласағұни Й. Құтадғу білік: Құт әкелетін білім. -- Астана: Ғылым"баспасы, 2015.
6. Қыдырбекұлы Б. Түгел сөздің түбі бір. -- Алматы: Қазақ ун-ті баспасы, 1993.
7. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері: Монография. -- Алматы: Санат, 1994.
8. Сағындықұлы Б. Һибат-ул хақайиқ нұсқаларының (ХІІғ.) қолданбалы мәтіні. 1-том. - Астана: Ғылым баспасы, 2018.
9. Қарсыбаева Г., Рысберген Қ. Ай, Күн космонимдерінің лингвомәдени сипаты.
10. Хасенова Б., Әділова А. Түр-түс атауларының шығуы туралы. Қарағанды университетінің хабаршысы, 2012.
11. Құрманалиева А. Қазақ тілінің гомогенді омонимдердің этимологиялық негіздері. Тіл тарихы жəне сөз табиғаты. -- Алматы: Ғылым,1997.
12. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. - Алматы, 1985.
13. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. - Алматы: Санат, 1994.
14. Лауланбекова Р. Түр-түс компонентті күрделі аталымдардың танымдық сипаты (сын есім + зат есім үлгісі бойынша): Канд. дис. автореф. -- Алматы, 2010.
15. Баялиева Г. ХІ-ХІІ ғасырлардағы жазба әдеби ескерткіштер тіліндегі сын есімдер: Канд.дис.автореф. - Алматы,2003.
16. Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. - Алматы: Рауан, 1994.

Тілімізде түр-түстің араласпайтын, қатыспайтын саласы кемде-кем. Өмірдің өзі соны талап етеді. Табиғаттағы, қоғам өміріндегі бірде-бір құбылыстың, бояусыз, реңксіз, өңсіз, түссіз болмайтыны бәрімізге белгілі. Бірақ сол бояу-реңктерді өмірдің қай саласында қай түрде және қалайша қолдануды бәріміз біле бермейміз және оны білуді қажет деп ойламаймыз да.
Ал енді тіліміздегі түр-түске байланысты фактілерді жинап, жүйелі түрде қарастырған адамға оның халқымыздың дүниетанымымен бірге туып, біте қайнасқан, ғасырлар бойы қалыптасып, дәстүрге айналған небір тамаша өзіндік өрнектері байқалады. Табиғаттағы өзіміз білетін ақ, қара, қызыл, жасыл, сияқты қарапайым түр-түстер мен олардың неше түрлі реңктері өз орнымен, талапқа сай қолданылып, тіл фактілерімен өріліп отырған жағдайда, олардың қоғам өміріне тигізетін ықпалы, адамдардың эстетикалық таным-талғамын тәрбиелеудегі қызмет орасан зор болмақшы.
Осыған байланысты бір түр-түстің жалпы табиғатымен қатар, оның өмір-тіршілігімізде атқаратын сан алуан қызметін, орнын, қолданылу өрісін білуіміз де керек. Мәселен, біз тіліміздегі түр-түс атауларының ылғи бір затты, құбылысты анықтап, сипаттап, суреттеп, әсерлеп тұратын қызметін жақсы білеміз. Бұл олардың анықтауыш қызметіне тән табиғи қасиеті. Ауызекі тілде болсын, көркем шығармада болсын, түр-түс атаулары қалай болса солай ретсіз бейберекет қолданыла бермейді. Оның да белгілі заңдылығы бар, ол ақын-жазушы қауымынан, бейнелеп сөйлегісі келген шешендер мен зиялылардан зергерлерше шебер қолдануды талап етеді. Бұл өнердің бір көрінер биігі - тіліміздегі мыңдаған фразеологизмдер мен мақал-мәтелдер. Түр-түске байланысты түсініктерді өзінің тура мағынасында қолдану бар да, оларды образ жасау, бейнелеу тәсілі ретінде ауыспалы мағынасында, халықтың әдет-ғұрпы мен салт-санасына тән этнографизмдік және қоғамдық символика мәнінде пайдалану тағы бар.
Жалпы тіл біліміндегі зерттеулер бойынша, барлық салада ең көп қолданылатын түс - қара, одан кейінгі - ақ, одан кейін - көк, төртінші орында - қызыл, бесінші орында - сары т.т. Бұл түр-түс атауларын қолданудағы обьективті фактор болса, оның субьективтік көріністері де жоқ емес. Мәселен, біреуге ақ түстің, екінші біреуге көк түстің, ал үшіншісіне қызыл түстің ұнауы, немесе сол түстерге боялған заттардың, табиғи құбылыстардың әртүрлі әсер етіп, ұнамды, ұнамсыз болып көрінуі - өмірде кездесетін жағдай.
Қазақ тілінде түр-түс атауларының арнайы зерттелуіне Ә.Қайдаров, З.Ахтамбердиева, Б.Өмірбеков авторлығымен жарық көрген Сырға толы түр мен түс (1986 ж.), Түр-түстердің тілдегі көрінісі (1992 ж.) еңбектері арналған.
Фразеологизмы с компонентами цветообозначения в казахском языке атты Ж.Қалымованың кандидаттық диссертациясы да түстік фразеологизмдерге құрылымдық жағынан талдау жасайды, семантикалық, құрылымдық типтеріне сипаттама береді, көркем әдебиеттегі осы типті фразеологиялық бірліктердің стилистикалық қасиеттері сипаттайды [24]. Халық әдеби тілінің зерттелуінде де түс сыңарлы күрделі атаулар мен сөз тіркестері құрамында жан-жақты қарастырылады (Р.Сыздықова, Е.Жұбанов т.б.), ақын-жазушылар шығармаларының тіліне қатысты жұмыстардан (Р.Сыздықова, Е.Жанпейісов, т.б.) лингвистикалық, этимологиялық, лингвомәдени тұрғыдан талдау жасалған еңбектерден де (І.Кеңесбаев, Т.Қоңыров, Н.Нұрмағамбетов т.б.) түр-түске қатысты құнды пікірлерді көптеп келтіруге болады.
Когнитивтік аспектідегі тілдік зерттеулерде, оның ішінде фразеологизмдер құрамында қаралуда түр-түс атаулары әлі де зерттеушілер назарынан тыс қалмай келеді. Алайда осы күнге дейін ажыратылмай келген екі нәрсе - ол түстердің ауыс мағыналығы, полисемиялығы, омонимділігі мәселесі және күрделі атаулар құрамындағы түстік атаулар. Негізгі түс атаулары (ақ, көк, қызыл, сары, жасыл, қара, қоңыр) бұрынғы зерттеулерде этимологиялық табиғаты анықталғанмен, тілдік қолданысында түрлі мазмұн алуы қайтадан сол түстердің ауыс мағыналары ретінде түсіндіріледі (Қараңыз ҚТТС). Ал тұлғаларды қабылданатын ақпарат ретінде когнитивтік модельдерде кодталуы тұрғысынан қарастырғанда, уәжділігіне қарай әрқайсысы өз ядросына, орталық прототипіне, тірек негізіне (базисная основа) шоғырланатыны анықталған.
Түр-түс - адамның өмір сүру әлемі. Түсті тану визуальді жүзеге асатындықтан ол, ең алдымен, адамның сезім мүшелеріне тікелей қатысты. Сезім мүшелері бас миымен басқарылады, яғни біз түсті сана-сезім арқылы қабылдаймыз. Қабылданған ақпарат ми қатпарында өңделіп қорытылады, ішкі когнитивтік құрылымға сәйкес модель түзіледі, ақпараттық құрылым арқылы ойша кодталады. Бұл тілді тасымалдаушылар арқылы тікелей, болмаса жанама берілген, мәні түсінілген, нәтижесі семантикалық, концептуальдық құрылым - ғаламның тілдік бейнесі ретінде құрылған практикалық, теориялық, мәдени білім мен тәжірибенің тілде көрініс табатындығын айқындайды.
Айналадағы табиғатты біршама танып болған адам өзін танып-білуге көп әрекет етіп келеді. Ол өзінің адамдық қасиетін, рухани дүниесі мен мінез-құлқын, жүріс-тұрысы мен т.б. ерекшеліктерін танып-білумен ғана шектелмей, сыртқы пішінін, бет-әлпетін, реңін, шырайын, денесінің (көзінің, қас-кірпігінің, шашының, сақал-мұртының т.б.) түсін анықтауға да қатты көңіл бөлген. Осының нәтижесінде тілімізде жүздеген түр-түстік тіркестер, теңеулер, салыстырулар пайда болған. Олардың біразын біз жоғарыда анықтауыш сөз ретінде келтірдік.
Ал сол тіркестерді тіл дәстүрінде, көркем шығарма тілінде адамдарды жан-жақты сипаттау үшін кейіпкерлердің портретін, бейнесін, тұлғасын жасау үшін қолдана білу - шеберліктің нышаны. Оның қайнар көзі, әрине, халық ауыз әдебиетінде, ескіден келе жатқан жыр-дастандарда жатыр. Олардың небір тамаша нұсқасын халық ақындарының бай мұрасынан, тілімізде қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа сақталып келе жатқан фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерден іздеп табуға болады.
Мәселен, тіліміздегі сын тағу, сын айту, сынақтан өткізу деген тіркестердің бүгінгі мағынасын сын деген сөздің күні кешеге дейінгі қолданысымен салыстырғанда, арасы жер мен көктей. Бұл сөз ертеректе сұлу қыз, көркем жігіт, жүйрік ат, қыран бүркіт, ұшқыр тазыға байланысты айтылып, олардың сын-сымбатына, көркі мен түр-түсіне, жақсы-жаман қасиетіне қатысты ұғымды білдірген. Кешегі қазақ даласында осы қасиеттерді тап басып, тани білетін, байыбына жетіп, саралай білетін зерделі де зерек сыншылар болған. Бірақ ол сыншылар мен бүгінгі сыншылардың түп мақсаты бір бола тұрса да, міндеті басқа-басқа. Дәстүрге айналған осындай сынның талаптарына адамның реңін, шырайын, дене мүшелерінің түр-түстерін анықтау да енді. Осыған орай бұрынғы сыншылар әрбір түстің, реңктің қадір-қасиетін, мән-мағынасын көркемдік танымы мен сұлулық эстетикасы тұрғысынан қарады. Әрбір түстің өзіндік мәнін айыра білді.
Түр-түске қойылатын талаптың бірі сұлулық идеалына байланысты болды. Мәселен, ұлттық дәстүр бойынша халық қаса сұлу бейнесінен әрқашан да контрасты үш түстің - ақ, қара, қызыл түстердің ашық та қанық реңктерін көруді қалады. Осыған орай: ақ маңдай, ақша бет, ақ тамақ, ақ саусақ, ақ білек, ақ бармақ, ақ бұғақ, ақ дидар, ақ жүз, ақ тән, қара қас, қара шаша, мойылдай қара мұрт, сүмбіл қара шаш, қызыл ерін, қызыл рең, қызыл шырай т.б. тіркестер пайда болып, оларды дәстүрлі түрде қолданып келеміз. Әрине, қазақ әйелдерінің бәрі бірдей ақ құба, қара көзді, қолаң қара шашты, оймақ ауыз, қызыл бет, қызыл ерін бола бермейді. Олардың ішінде қарасы да, қара торысы да, бидай өңдісі де, сарысы да, шикіл сарысы да, сондай сұрша көздісі де, қой көздісі де, көк көздісі де бола береді.
Көркем шығармада түр-түс атауларын қолдана суреттеудің басқа да тәсілдері жоқ емес. Солардың бірі - бір түсті екінші түспен салыстыра, салғастыра отырып, күшейтіп көрсету, теңеу-теңестіру арқылы белгілі бір түстің қанықтығы мен солғындығын, ашықтығы мен күңгірттігін, зат пен құбылыстың реңі мен реңкін, бояу-нақышын әсірелеп көрсету. Мысалы, Қыз Жібек жырында Жібектің портретін сипаттау үшін қолданылған мына тәсіл әсерлі де әсем:
Қыз Жібектің ақтығы,
Наурыздың ақша қарындай,
Ақ бетінің қызылы,
Ақ тауықтың қанындай;
Екі бетінің ажары
Жазғы түскен сағымдай...
Сондай-ақ, эпостардағы: Қара жерге қар жауар, қарды көр де, етім көр, Қар үстіне қан тамар, қанды көр де бетім көр... сияқты салғастырулар күні бүгінге дейін өзінің эстетикалық мәнін жойған жоқ.

Сапалық сын есімдер ішінен түр-түсті білдіретін семантикалық топты бөліп алып қарастырғанда, осы тақырыптық топ арқылы мифологиялық ойлау кеңінен поэтикалық таным уақытына дейін аралықта тілдік қолданыстан түспеген, бүгінде түр-түстердің ауыспалы мағыналары дәрежесіне ие болуды қанағат еткен дербес ұғымдар туралы мағлұмат алуға болады.
Түркітанушы ғалымдардың пікіріне жүгінсек, ақ, қызыл, сары, қара түр-түс сын есімдері етістік түбірлерден семантикалық-функциональдық трансформация, конверсия тәсілі арқылы пайда болғанын дәлелдейді. Демек, бұл сын есімдердің бастапқы қимыл, қозғалыс мәндері негізінде заттың сындық мағыналары пайда болған.
Дәстүрлі лингвистикалық зерттеулерге сүйеніп, анықталған ғылыми тұжырымдарды келтірер болсақ, ақ, сары, қызыл, қара, көк түстік лексемаларының ілкі табиғаты етістік екендігі оларға еркін жалғана беретін етістік жұрнақтары арқылы да дәлелденеді (ақ-ағыл, сары-сарыл, қара-қарал, қызыл-қызын, көк-көгер, сұры-сұрлан). Етістік, одан сын есім, одан зат есімге айналып, бір-бірімен омонимдік қатар түзе алатын осы топтағы сөздердің барлық уақытта болмаса да, абстрактілік деңгейінде өз тірек-негіздік болмысына сұранып тұратыны когнитивтік саралауда байқалмай қалмайды.
Ақ - сын есім ретінде қараға қарама-қарсы (жарықтың екі шегінде) реңкті белгілейтін сөз. Ақ сөзінің этимологиясы жөнінде түрлі пікірлер бар. Э.В.Севортян аға және әке деген туыстық атаулардағы екі сөздің де негізі - ақ - оқ (қартаю) етістігінен өрбіген деген пікір айтады. Егер ақ түбірінің көне түркі тілінде шынымен қартаю, жан ұлғаю синкретикалық мағынасы болса, онда қосағыңмен қоса ағар деген тілек мәнді тіркестегі ағар сөзі де жоғарыдағы ақ түбірімен төркіндес болуы ықтимал [3, 57].
Бұл болжам негізсіз емес. Себебі қазақ тіліндегі ақсақал, шашы ағару, ақ кірсе де, ақылы кірмеген, ақ жаулықты ана т.с.с. тіркестерде де қартаю, жасы жету мағынасы меңзеледі. Жоғарыда келтірілген Қосағыңмен қоса ағар деген алғыс сөздегі Қосақ (қосығ) - әйел, жар мағынасын береді. Сонда түркі тектес халықтарда көбінесе бата, алғыс сөздердің ер адамға қаратыла айтылатынын ескерсек, бұл алғыстың мәні қосылған жарыңмен бірге қартай болып шығады. Осы секілді тіліміздегі ақыл, ақымақ, ақылды, ақылсыз түбірлес сөздері де жоғарыдағы ақ сөзімен төркіндес болуы мүмкін.
Ақ сөзінің түстен өзгеше мағыналары тұрақты тіркестерде жақсы көрінеді. Ақ хан. Қадырғали тарихшы осы тіркеспен орыс патшасы Борис Годуновты атайды. Қазақ тарихи романдарында Ресей патшасы Н.Романовтың Ақ патша деп аталатынына да назар аударайық. Бұл, демек, жоғары билікке, лауазымға, мәртебеге қатысты тілдік қолданыста бекітілген эпитеттік қалыптағы тіркес болуы тиіс. Бұл пікірімізді мына тұжырым да дәлелдей түседі: Ақ - хан, бек, төре тұқымына тәндігін, елден ерекшелігін, олардың байлығын, дәулетін, сәулетін аңғартады. Мысалы: ақ сүйектер - аристократтар, төре, хан тұқымдары; ақ орда - жоғары тап, билеуші-төстеуші қауымның (ханның, бектің, патшаның, шұбар балақ шонжардың) мекені, ел басқаратын орталығы (резиденциясы); ақ үй - дәулет нышаны, бай адамдардың отыратын үйі (ертеректе ел киіз үйлердің ақ-қара түсіне қарап-ақ, байдың үйі ме, жоқ кедей-кепшіктің үйі ме, бірден анықтай алған); ақ саусақ - қара жұмыс істемей, өзін-өзі күтумен ғана шұғылданатын адамдар (көбінесе әйелдер). Сонымен қатар қазақ тілінде Ақ Орда деген ханның тұрағына, мекен-жайына байланысты қалыптасқан тіркес бар. Ақ Орда бұл Хан Ордасы, бас әміршінің тұрақты мекені дегенді білдіреді. Осы тіркестегі ақ сын есімінде түсті білдіретін негізгі мағынасы жоқ. Түркі тілдерінде ақ сөзі қара сөзіне қарама-қарсы қазақ тіліндегі ақ көңіл, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.