Шет тілін оқытудың жалпы әдістемесінің құрылымы, мақсаты және мәні
ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ МЕН ҚАҒИДАТЫ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1.1 Әдістемені ғылым ретінде дамытудағы тәсілдер мен міндеттер.
Шет тілдерін оқыту әдістемесі, дегенмен, басқа да әдістемелер сияқты, ұзақ уақыт бойы оқытушы өнерінде ғана оқытудағы жетістіктер мен кемшіліктерді көрсете отырып, ғылым мәртебесінен бас тартты. Осылайша, XX ғасырдың 20-шы жылдарында Француз лингвисті А. Пенлош: жаман немесе жақсы әдістер жоқ, ал жаман және жақсы мұғалімдер бар- деп жазды [8]. Тіпті өткен ғасыр-
дың 50-ші жылдарының соңында әдістеменің ғылым екеніне күмән болды. Американдық ғалым Р. Политцер: шетел тілдерін оқыту әдістемесі ғылым ретінде бар ма? деген.Онда ол барлық лингвистика білімі мен оқытушының өнеріне байланысты екенін айта отырып, көтерілген сұраққа теріс жауап береді.[9] Заңды сұрақ туындайды, әдістемені терістеу және оқытушы өнеріне оқытудың барлық күрделілігін жинақтау немен байланысты? Егер мұғалім сол уақытта педагогикалық процестің орталық фигурасы ретінде қарастырылғанын ескерсек, мұндай жағдайды түсіндіру қиын емес. Әрине, көп нәрсе мұғалімнің шығармашылығына, оның кәсіп пен оқушыларға деген сүйіспеншілігіне байланысты, өйткені бір кәсіптік оқу орнын бітірген, демек, шамамен бірдей білімі бар, өзінің субъективті қасиеттеріне байланысты әртүрлі оқытушылар бола алады. Сондықтан, бір қарағанда, барлығы мұғалімнің жеке тұлғасына түседі. Сонымен қатар, әдістеменің теориялық ережелері жеке оқытушылардың шығармашылығын көрсетеді деп бекітілді. Мұндай тәсіл, әрине, ақталмаған.
И. В. Рахмановтың мұғалімнің өнері оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайларында жалпы заңдылықтарды есепке алуда екендігі туралы тұжырымымен келіспеуге болмайды. Шынында да, әдістеменің теориялық ережелерін білмей, ең дарынды ұстаз өзі үшін бұрыннан белгілі шындықты үнемі "ашуға" болады.[10]
Е. М. Рыт "Шет тілдерін оқыту әдістемесі лингвистиканың жалпы тұжырымдарының, әсіресе салыстырмалы тіл білімінің тәжірибелік қосымшасы бар" деп жазған. Осыған ұқсас көзқарасты академик Л. В. Щерба да білдірді. Қолданбалы тіл білімі әдістемесінің осындай түсіндірмесі кездейсоқ емес және белгілі дәрежеде әділ болды, өйткені лингвистика оқыту мен тәрбиелеу негізінде құрылатын тілдік материалды береді. Оқыту барысында лингвистика заңдылықтарын ескеру қажет. Осы әдістеменің анықтамасы 1940-шы жылдары теріске шыққанын атап өткен жөн,бірақ одан кейін лингвистиканың жаңа салалары шет тілдерін оқытудың негізгі мақсаты болып табылатын тілді меңгере бастаған психолингвистиканың дамуына байланысты қайта жанданып келеді.
[11]
Әдістемені қолданбалы ғылым ретінде анықтаудың басқа бағыты Б. В. Беляев есімімен байланысты. Ол әдістеме психологияның қолданбалы ғылымы және әдістеменің негізгі ережелерін психологиядан шығару керек деп ойлады: "психологияда шет тілін меңгеру заңдылықтары анықталғандықтан, бұл тілді қалай үйрету керек, осы тілді меңгеру процесі қалай өтуі керек және оқытудың қандай әдістері, тәсілдері ең жақсы деп саналуы керек".Беляевтің қолданбалы психология әдістемесіне қатысты тұжырымдамасы таралмады, өйткені ол әдіснамалық жағынан осал болды. Өйткені, тек қана меңгеру заңдылықтары шет тілі құралдарымен оқыту және тәрбиелеу процесін анықтай алмайды, өйткені бұл әртүрлі іс-әрекеттер, бірақ жалпы саны аз емес.[12]
Уақыт өте келе лингвистика немесе психология заңдылықтарының көмегімен оқытудың барлық мәселелері мен жолдарын анықтауға болмайтыны айқын болды. Егер лингвистика материалды іріктеу кезінде, тілдік материалмен және т.б. операцияларды түсіндіру кезінде көмектесе алатын болса және көмектесуге тиіс болса, онда жаттығуларды, жұмыс түрлерін және т. б. анықтау кезінде лингвистика мәліметтері көмектеспейді. Тіл материалына, әлеуметтік-мәдени компонентті пайдалануға қатысы жоқ психология деректерімен де осындай жағдай. Осыған байланысты бірқатар ғылымдардың қолданбалы ұсыныстары ретінде әдістемені анықтауға ұмтылу пайда болды. П. Б. Гурвич: "әдістеме педагогика, психология, лингвистика және басқа да ғылымдардың мәліметтеріне сүйене отырып, бір-бірімен тұрақты қатынаста және оқыту шарттарымен шет тілдерін оқытуда мүмкін болатын ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу туралы ғылым ретінде дефинациялануы мүмкін" деп жазған. [13] Осылайша, әдістеме басқа ғылымдардың негізінде жүзеге асырылатын қызмет ретінде оқытуға басшылық сияқты ғылым емес, әдіскерге басқа ғылымдармен ұсынылған деректерді келісетін диспетчердің рөлі ғана берілген. 1940-жылдардың соңында әдістемені педагогикалық ғылым ретінде жалғыз дұрыс анықтау рәсімделеді.Жалпы әдістемеде алғаш рет И. В. Рахманов 1948 жылы осындай анықтама берді, ол кезде әдістеме шетел тілі құралдарымен оқыту және тәрбиелеу үрдісін зерделейді, ал дидактика жалпы өсіп келе жатқан ұрпақты оқыту және тәрбиелеу процестерін зерттейді.Бұл көзқарасты М. В. Ляховицкий, А. А. Миролюбов, С. Ф. Шатилов және т.б. қолдады. М. В. Ляховицкий: "оқыту әдістемесі -- шетел тілі материалында оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен мазмұнын, заңдылықтарын, құралдарын, тәсілдерін, әдістерін зерттейтін ғылым"-деп атқан. [14] Бірте-бірте бұл әдістеменің түсінігі жалпыға танымал болады.1974 жылы И. Л. Бим зерттеуге жүйелі тәсілге сүйене отырып, басқа да бірқатар ғылымдардың түйіскен жерінде дамитын ғылым ретінде шетел тілдерін оқыту әдістемесін, ең алдымен, оқытудың жалпы теориясы ретінде педагогиканы, оқыту теориясы ретінде дидактиканы, лингвистиканы, осы ғылымдармен ортақ зерттеу объектілері бар және осы ғылымдардың деректерін және олардың анықталған заңдылықтарын пайдаланатын педагогикалық және жас ерекшелік психологиясын анықтады.[15] Осылайша, әдістеме салыстырмалы түрде дербес теориялық-қолданбалы педагогикалық ғылым ретінде қарастырылады.Әдістеменің зерттеу нысаны мен мәнін анықтауға жүгінеміз. Атап өтілгендей, алғаш рет нысан мен шетел тілдерін оқыту әдістемесінің пәнін ажырату жоғарыда көрсетілген жұмыста И. Л. Бим қабылданған болатын. Бұл ретте ол белгілі бір ғылымның нысаны ғылыми зерттеудің нақты объектілерінің жиынтығы екенін түсінеді.
Әдістеме ғылым ретінде үрдістер мен заңдылықтарды зерттей келе,ғылыми- практикалық нәтижелерін жинақтайды және жүйелейді, қоғам дамуының қазіргі кезеңінде оқытудың неғұрлым тиімді әдісін алдын ала зерделейді және айқын- дайды. Бұл оның негізгі функциясы.
Әдістеме ғылым ретінде келесі міндеттерді шешуге арналған:
1. Әдістеменің даму үрдісі мен жай-күйін зерттеу.
2. Әдістемелік терминдерді түрлендіру: әдіс, тәсіл, әдістемелік жүйе, әдістеме, дағдылар, іскерліктер және т. б. - тілдік білім беру талаптарына сәйкес.
3. Түрлі ғылыми-әдістемелік мектептердің ұстанымдарын ескере отырып, категориялық аппаратты анықтау.
4. Мемлекеттік тіл саясатының талаптарын, қоғам сұраныстарың және жеке адамның қажеттіліктерін ескере отырып, жалпы әдістеменің нысаны мен мәнін анықтау.
5. Ғылыми жаңалықтарды ғылыми білім саласындағы әдістемесімен қоса
отырып бейімдеу.
6. Ғылыми-практикалық зерттеулердің әдістері мен әдістемелерді жаңарту және ұсыну.
7. Қазіргі білім беру стратегиясының талаптарына сәйкес шет тілдерін оқытудың жетекші әдісін әзірлеу.
Қазіргі кезеңде жетекші әдіс ретінде жеке тұлғаға бағытталған білім беру талаптарын көрсететін,шетел тілінде сөйлеу қызметін меңгеру үдерісінде жеке тұлғаны дамытуға бағытталған жеке-қызметтік әдіс болып табылады.
Шет тілін меңгеру жасына байланысты әр түрлі болғандықтан, әрбір жас кезеңінде оқытудың жеке-әрекеттік әдісін жүзеге асыру жолдарын анықтау қажеттілігі туындайды.Мектеп жасына дейінгі баланың ақпаратты интуитивті-практикалық жолмен тез және жеңіл меңгеруі фактісін ескере отырып,кіші оқушы - саналы-практикалық,ал жасөспірім - саналы-салыстырмалы,яғни тіл мен мәдениетті салыстыру контекстінде , бұл жолдарды шет тілдерін оқытуда сабақтастықты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәсілдер ретінде қарастыруға болады.(сурет 1.)
Оқыту тәсілдерін жіктеу кезінде бастапқы белгіге сүйену керек,ол тілдер мен мәдениеттерді қандай жолмен меңгеруді түсінуге мүмкіндік береді:интуитивті (бейсаналық), саналы немесе аралас. Ерекшелеуге болатын қадамдар : бихевиористік (тілді меңгеру сөйлеу автоматтарын қалыптастыру мақсатында бірнеше рет қайталау арқылы жүзеге асады); интуитивті-саналы(грамматикалық және тілдік құрылымдарды интуитивті меңгеру, әрі қарай ұғыну және түсіну); саналы( тілді меңгеру грамматикалық және лексикалық бірліктерді сөйлеуде практикалық қолдану мақсатында ұғынудан басталады).
Қадамдарды байланысты жіктеуге болады:
-тілді меңгеру шарттарынан: интуитивті( табиғи тілдік ортада), саналы (жасанды тілдік ортада) немесе аралас;
-тілді меңгеру ерекшелігі, мысалы: саналы-практикалық оқыту әдісі аясында коммуникативтік-іс-әрекет ету[16], екінші шет тілі ретінде француз тілін оқытуда коммуникативтік-когнитивті тәсіл және т. б.;[17]
-оқушылардың жасы: интуитивті-практикалық ,саналы-практикалық,саналы-салыстыр малы.
Сурет 1(сызба). Шетел тілдерін оқытудың жеке-қызметтік әдісін жүзеге асыру жолдары.
Ескерту - [автор жасаған]
"Әдіс" және "Тәсіл" ұғымдарының арақатынасы әртүрлі болуы мүмкін.
Бір жағдайда тәсіл оқыту әдісін анықтай алады,мысалы, білім берудегі жеке тұлғаға бағытталған тәсіл жеке-қызметтік әдісін әзірлеу үшін оқыту бағдар береді. Басқа жағдайда тәсіл әдіс ретінде қарастырылуы және оқыту стратегиясын анықтауы мүмкін, мысалы француз тілін оқытуда коммуникативтік-когнитивті тәсіл екінші шет тілі сияқты. Үшінші жағдайда тәсіл оқыту әдісін іске асыру жолы ретінде әрекет ете алады, мысалы, жеке-әрекеттік әдіс шеңберінде мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытуға интуитивті-практикалық көзқарас.
Әдістеме жалпы және жеке болуы мүмкін, зерттеуші-әдіскер үшін ғылыми сала ретінде студент және практик-мұғалімдер үшін оқу пәні ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жалпы әдістеме оқу пәні ретінде-бұл шетел тілдерін оқытудың жетекші әдісін жүзеге асырудың бірыңғай стратегиясы мен жолдарын анықтайтын әдістемелік жүйе.
Демек, жалпы әдістеме оқыту үдерісін жеке-қызметтік әдісін жүзеге асыруға және стратегиялық мақсатқа қол жеткізуге-монолингвизм, билигвизм, көптіл- ділік және көпмәдениеттілік жағдайында шет тілін меңгеру процесінде жеке тұлғаны дамытуға бағыттайды.Әдістеме ғылым ретінде практикаға "қызмет етуге" арналған және оның мақсаты:
- шет тілдерін оқыту әдістемесінің аралас салаларында теорияны және практиканы елеулі байытатын жаңа ғылыми әзірлемелерді қолдану;
- озық практикалық тәжірибені жинақтау және жүйелеу және оны ғылыми берілген параметрлер негізінде тарату(мысалы, тестология талаптарына сәйкес шет тілі бойынша тест тапсырмаларын әзірлеу және олардың тиімділігін тексеру);
- әр түрлі әдістемелік мектептер шеңберінде оқытудың вариативті әдістерін әзірлеу арқылы сабақтастықты сақтау және вариативтілікті дамыту;
- оқулықтар мен оқулықтар жасаудың тұжырымдамалық негіздерін әзірлеу ;
шет тілдерін оқытудың сапасы мен тиімділігін қамтамасыз ететін тіл саясатының талаптарын көрсететін оқу-әдістемелік құралдар;
- мұғалімге әдістемелік мектептердің белгілі бір ұстанымдары берілген отандық және шетелдік авторлардың оқу құралдарының әртүрлілігіне және оларға сәйкес шетел тілдерін оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне еркін бағдарлану мүмкіндігін беру.Осылайша, әдістемені ғылым ретінде зерттеуі мұғалімге оқу құралдарын оқу мақсаттарына сәйкес таңдауды,сауатты жүзеге асыруға және үздіксіз мультилингвалды және көпмәдениетті білім беру жүйесінің дамуын қамтамасыз ете отырып, вариативті жағдайда оқыту сапасын басқаруға көмектеседі . Шет тілдерін сапалы және тиімді оқыту үшін мұғалім әдістеменің базалық санаттарын меңгеруі тиіс.[6.-20,25c]
1.2 Шет тілін оқытудың жалпы әдістемесінің құрылымы,мақсаты және мәні.
Еліміздің тұңғыш президенті Н.Нaзapбaeв ...Адaмзaт үшін ХХІ ғaсыp жaңa тeхнологиялapдың ғaсыpы болмaқ, aл осы жaңa тeхнологиялapды жүзeгe aсыpып, өміpгe eнгізу, игepу жәнe жeтілдіpу - бүгінгі мeктeп мұғaлімдepінің,
сіздepдің eншілepіңіз - деп, сенім артады.[18] Сол сенімнің кілті шет тілін оқытудың мәнінің тармағы білікті де, білімді ұстаздар қауымының қолында екенін бір сәтте естен шығармауымыз керек. Қазіргі кезде ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамыту білім беру саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы алдыңғы қатарлы жетістіктерді пайдаланып, білімнің жаңа деңгейі мен сапасына қол жеткізуге ұмтылу алға қойған мақсаттардың бірден-бірі. Қазақстан Республикасының мемлекетаралық тілі - ағылшын тілін жаңа технологиялар арқылы оқыту ісі күннен - күнге өзекті болып келеді. Қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр.[19]
Оқытудың әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс-тәжірибесі мектеп өміріне енуде. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі - жаңа ақпараттық-коммуникациялық технология негіздері болып табылады. Қазіргі таңда жаңа ақпараттық технологияларды оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттыру құралы ретінде қолдану өте тиімді. Тіл үйрену барысында жаңа технологияларды қолдана отырып, педагогикалық қалыптасқан жазу, тыңдау, түсіну, сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға болады. Жаңа технологияларды практикада қолдану оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың жаңа түрін ашады, нәтижесінде жаңа білім ашылады, оқушылардың танымдық белсенділігі дамиды, білімді өз беттерінше толықтырады, ақпараттар ағымында іздеу және бағдарлауға үйренеді. Ағылшын тілі - бүгінгі заманымыздың кілті, компьютер технологиясының кілті екені белгілі.
Ағылшын тілін оқыту құралдары.Оқыту құралдарына оқу-тәрбиелеу процесін ұйымдастыру мен өткізу үшін көмек ретінде қолданылатын техникалық және техникалық емес құрал -жабдықтар, заттар жатады.
Мұғалім әрбір құрылды қайда, қашан қалай қолдануы және қандай нәтижеге жетуге болатынын білгенде ғана құралдың пайдалы қолданылуына қол жеткізе алады.Оқыту құралдарын топқа бөлу. Орта мектепте қолданылатын оқыту құралдарын мынадай топқа бөлуге болады:
1. Пайдаланылуына байланысты негізгі және қосымша;
2. Оқушыға немесе мұғалімге арналған;
3.Ақпаратты қабылдау түріне байланысы есту, көру, көріп есту;
4. Техниканы пайдаланылуына байланысты техникалық және техникалық емес
негізгі оқыту құралына оқу-әдістемелік кешені: оқулық,мұғалімге арналған оқулықжатады. Бірақ, оқулық пен мұғалім кітабын пайдаланылғанда техникалық оқыту құралдары өте қажет.Мысалы, 2 және 3 сыныпқа арналған оқу-әдістемелік кешенінде оқулықпен бірге дыбыстық жазба да бар.[20]
Оқыту құралдары екі топқа бөлінеді: жәй және күрделі. Жәй құралдар: сөздіктер, оқулықтар және басқа да мәтіндер; қарапайым визуалды құралдар: нақтылы заттар, суреттер. Күрделі құралдар: аудио құралдар: магнитафон, радио, музыка ойнатқыш; аудиовизуалды: дыбысты фильм, телевизор, бейнежазба; оқыту процесін автоматтандыру құралдары: мультимедиялық кабинет, компьютерлер, ақпараттық жүйе, телекоммуникациялық жүйе.Бұл технологияларды әсіресе шет тілін үйренуде пайдасы өте зор. Себебі, тіл үйрену арқылы адам бүкіл бір ұлттың мәдениеті мен әлеуметін қатар үйренеді. Ал оны толықтай меңгеру үшін оқулықтың аздық етері анық. Адам көру, есту арқылы тіл қолданушылардың мәдениетін тезірек сезінеді. Яғни, өзінің де сол тілді меңгергендердің қатарына қосылуы әбден мүмкін.Қазіргі таңда жаңа ақпараттық технологияларды оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттыру құралы ретінде қолдану өте тиімді. Жаңа ақпараттық технологияларды енгізу және қолдану, интеллектуалды дамыған, ақпараттық ортада жақсы әрекеттене білетін тұлғаны қалыптастыру жолында пайдалы болуы мүмкін коммуникация құралдарының барлығын пайдаланудың белсенді процесі жүріп жатыр. Тіл үйрену барысында жаңа технологияларды қолдана отырып, педагогикалық қалыптасқан жазу, тыңдау, түсіну, сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға әбден болады. Ал енді психологиалық жағына келетін болсақ, қазіргі уақыт ағымындағы оқушылардың әрқайсысының үйлерінде әдетте көптеген ойындары бар компьютерлер, видеолар мен телевизор бар болғандықтан, олар қоршаған ортаны осындай тәсілмен қабылдауға үйренген. Компьютерлік және ақпараттық технологиялар заман талабы. Компьютер желісін және мультимедиялық - электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды және мультимедиялық - электрондық құралдарды мектеп қабырғасында және білім беру процесінде терең қолдану. Жаңа технологиялардың мүмкіндіктері оқушыларға оқу бағдарламаларын оқып тіл үйренуде де сәтті қолданылатынын түсіндіруге мүмкіндік беріп,шығармашылық белсенділікті дамытуға, пәнге деген қызығушылықты арттыруға, тыңдау мен сөйлеу дағдыларын үйренуге ең жақсы жағдайларды жасауға әсер етіп, нәтижесінде сапалы білім алуын қамтамасыз етеді. Бұл жұмыстың басты мақсаты компьютер желісін және мультимедиялық - электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды және мультимедиялық - электрондық құралдарды мектеп қабырғасында және білім беру процесінде терең қолдану. Мысалы,тиімді және қарапайым бағдарламалардың бірі Microsoft Power Point. Ол мұғалімге қысқа мерзімде өзінің үлкен дидактикалық материалдармен қамтамасыз етіп, компьютерлік білімін даярлауға көмектеседі. Және ол оқушылардың түрлі қабілеттерін ашады. Олар: есте сақтау, көру, есту, ойлау, эмоционалды, автоматты және т.б. Ағылшын тілі сабағында компьютерді, мультимедиялық және электрондық оқулықтарды және интерактивті тақтаны пайдаланғанда:
:: лексиканы оқып үйретеді;
:: сөйлеу ырғағын;
:: диалог, монолог және рөлдік ойындарды;
:: хат жазуға үйретеді;
:: грамматикалық құрылымдарды түсіндіріп, оқушылардың есінде сақтауға көмектеседі. Көбіне ағылшын пәнінде компьютерді жаңа сабақ түсіндіргенде, грамматикалық құрылымдарды өткенде және қорытынды сабақта қолданады, ал оқушыларға түрлі сайттар арқылы өз білімдерін шыңдауға кеңес беремін. Ақпараттық коммуникациялық технологияның керемет мүмкіндіктері оқушыларды таң қалдырады, шабыттандырады. Сонымен қатар ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдана отырып, жаңа материалдарды түсіндіруге, меңгеруге қолайлы; берілген материалды әсерлі жеткізуге және оны топтағы оқушылар арасында талқылауға үлкен мүмкіндіктер туғызады.[Г. [21]
Шет тілдерін оқытудың мақсаттары мен мазмұны нәтижеге қол жеткізуге негізгі бағдарларды қоятын базалық әдістемелік санаттар болып табылады.
Мақсат қою және іске асыру проблемасы оқыту технологиясындағы ең басты және қиын мәселе болып табылады.Мақсатты қоюдағы қиындықтар нақты тұжырымдау, қойылған мақсатқа оқыту мазмұнының сәйкестігін анықтау,оған қол жеткізу үшін қолайлы құралдар мен тәсілдерді таңдау,оқытудың бүкіл процесі барысында оны кезең-кезеңімен жүзеге асыруды қадағалау, нәтижеге жету және өлшеу,білім беру процесінің сапасын бағалау және түзетулер енгізу болып табылады.Мұғалімдер тап болатын тағы бір қиындық оқу құралдарындағы әдістемелік санаттар ретінде мақсаттар мен міндеттерді бірдей мағынада түсінуден тұрады.Кейде мақсатты міндет деп атайды.
Мақсат - бұл алдын-ала болжай алу және қызмет нәтижесінің бейнесі.
Міндет мақсаттың шарттары,құралдары мен тәсілдері жиынтығында қызмет етіп, мақсатты іске асыру кезеңі болып табылады.Мақсат кешенді ықтималдық болжауды және қызмет нәтижесін алдын ала болжауды көздейді. Міндет мақсатына байланысты және оның мазмұнына байланысты.Бір мақсатты жүзеге асыру үшін бірнеше міндеттерді шешу қажет. Оқыту мақсаты тек өз мазмұнын өзгертіп қана қоймай, сонымен қатар оқушылардың дамуына, тәрбиесіне және білім алуына байланысты өз функцияларына ие болу:"оқыту дамытушы болуы тиіс " және "дамуды өз бетімен жүргізу" керісінше емес. Бұл дегеніміз, мұғалімнің барлық қызметі-оның технологиясы-оқыту процесінде және нәтижесінде ол әрбір оқушының алға жылжуын өлшей алатындай және оның даму , тәрбиелену және білімділік дәрежесін(деңгейін) анықтай алатындай ұйымдастырылуы тиіс. Тәрбие, білім беру, дамыту мақсаттары-тұлғаның дамуына бағытталған стратегиялық оқу үрдісінде оқушыны оқыту. Әрбір мақсатты жүзеге асыру үшін мұғалім шет тілдерін оқытудың жалпы әдістемесінің теориялық негіздерін білуі қажет.(Сурет 2)
Сурет 2(кесте). Шет тілдерін үйрету мақсаттары.
Ескерту - [автор жасаған]
1.3 Шет тілдерін оқыту қағидаттары.
Дидактика оқыту қағидаттары -- оқытудың тиімді болуы үшін басшылыққа алынатын негізгі нормативтік ережелер оқыту қағидатының түсінігін анықтайды.[22]
Оқытудағы жаңа тәсілдер аясында шет тілін оқыту қағидатты қолдану оқытылатын тіл елінің мәдени ерекшеліктерін туған елінің мәдениетімен салыстыра түсінуді білдіреді, өйткені коммуникативтік құзыреттілікті меңгеру тек бөтен тілмен қарым-қатынас процесінде пайдаланылатын тілдік материалды меңгергенде және тілі оқытылатын халық мәдениетінің ерекшеліктерін түсінгенде ғана толық көлемде мүмкін болады.Білім беру жүйесіндегі оқу пәндерінің бірі бола отырып және дидактикалық заңдарға бағына отырып, "шет тілі" өз ерекшелігінің күші өз заңдылықтары бар. И. Л. Бим:"принциптер ақиқаттың заңды байланыстарының көрінісі болып табылады... және бұл олардың объективті күші. Сонымен қатар, осы негізде ұйғарушы борышкердің тұжырымы зерттеу мақсатына, зерттеушінің зерттеу үшін қандай тұжырымдар тәжірибе жасалуы тиіс". Бұл ғылыми әдебиетте бөлінетін принциптердің әр түрлі саны түсіндіріледі.[23]
Қол жетімділік қағидатына жүгінеміз. Оқу пәндерінің көпшілігіне қатысты осы қағидатты пайдалану "жеңілнен қиынға ауысуды" білдіреді, басқаша айтқанда, оқу материалын беру қиындықтардың өсуіне қарай жүзеге асырылуы тиіс. Бұл жағдайда бұл қағида шетел тілдерін қайта құрылған түрде оқытуда қолданылады. Тікелей мағынада ол тек тіл материалы мен мәдениеттану деректері тұрғысынан білім алушыларға қолжетімді болуы тиіс мәтіндерді іріктеу кезінде ғана әрекет етеді.Тілдік материалды беруге қатысты бұл қағидатты тікелей пайдалану орынсыз. Мысалда айтылғанды түсіндірейік. Алдыңғы тарауда көрсетілгендей, оқушылардың ең қиындығы батыс Еуропалық тілдерде артиклді қолдануын тудырады, өйткені орыс тілінде мұндай феномен жоқ.Сонымен қатар, біз оқушыларды осы тілдік құбылыспен оқудың басынан бастап оның барлық қиындықтары кезінде таныстыруға тиіспіз, өйткені бұл коммуникативтік шеберлікті дамытуды талап етеді. Тілдік материалға қатысты бұл принцип, мысалы, бұрын оқыған лексика негізінде жаңа грамматиканы түсіндіруді және керісінше, зерделенген грамматикалық құбылыстар мен т. б. негізінде жаңа лексиканы меңгеруді талап етеді.Енді ғылыми қағидатты қарастырайық. Көптеген оқу пәндеріне қатысты ғылыми қағидат негіздері оқытылатын ғылымның қазіргі жетістіктеріне сәйкес оқушыларға фактілерді, заңдылықтарды хабарлауды білдіреді. Шет тілдерін оқыту барысында біз тиісті тіл теориясын меңгеруді мақсат етпейміз.Біздің міндетіміз тілдік сана-сезімді, коммуникативтік шеберлікті қалыптастырудан тұрады. Лингвистикалық және педагогикалық грамматика. Сондықтан біздің оқу пәнімізге қатысты ғылыми қағидатты педагогиканың қазіргі заманғы жетістіктеріне сәйкес келетін оқыту тәсілдерін қолдану, сондай-ақ тілге ескірген көзқарастарды тартуға жол бермеу деп түсіну керек.Белсенділік қағидатын қарастырайық. Шет тілдерін оқытуда ол ең алдымен оқытудағы сөйлеу белсенділігінің дамуын, өзінің негізгі параметрлері бойынша коммуникативтік біліктердің қалыптасу процесін табиғи жағдайда екінші тілді меңгеруге жақындату қажеттігін білдіреді. Бұл өз кезегінде шығармашылық тапсырмаларды басым пайдалану дегенді білдіреді.
Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған, қазіргі уақытта қабылданған жеке тұлғаға бағытталған тәсілдің парадигмасына негізделген қағидаттарға қысқаша тоқталайық, атап айтқанда: оқытудың жеке тұлғаға бағытталған қағидат. Бұл қағида барлық оқу пәндеріне қатысты білім алушы мұғалімнің әсер ету объектісі ретінде емес, оқу процесінің субъектісі ретінде қарастырылатынын білдіреді. Осыған байланысты барлық оқыту білім алушының жеке басының дамуын, оның мүдделері мен бейімділігін ескере отырып құрылады. Шет тіліне қатысты бұл қағидаттың мағынасы оқушы қарым-қатынасқа өз бетімен және шығармашылық қатысуға ұмтылуы тиіс. Өзіндік жұмыстың рөлі мен сипатын, практикалық-бағытталған міндеттерді дербес шешуге итермелейтін оқытудың жаңа технологияларын, мысалы, жобалар әдісін кеңінен пайдалануды арттыру қажет.Бұл жағдайда білім алушы жобаның қандай да бір проблемасын шеше отырып, дербес шығармашылық тұлға ретінде әрекет етеді.
Жоғарыда айтылғандарды жинақтай отырып, шет тілі сияқты оқу пәніне қатысты оқытудың тұлғалық-бағдарлы қағидаты келесі сәттерді қамтиды:
:: оқытудың табиғаттылығы;
:: оқушылардың оқу барысында өзінің субъективті ұстанымын іске асыруға мүмкіндік беретін автономиясы;
:: оқытудың өзіндік траекториясын құруға мүмкіндік беретін дифференциалды және жеке көзқарас;
:: оқытудың іс-әрекеттік сипаты, оның коммуникативтік-когнитивті бағыты;
:: Әлеуметтік-мәдени бағыты, оқушыларды мәдени диалогқа қосу.
Барлық білім беру жүйесін қайта құру үшін маңызы кем емес, оқытудың іс-әрекет негізінің қағидаты болып табылады. Барлық оқу пәндеріне қатысты ол білім алушының ішкі және сыртқы белсенділігін күшейтуді білдіреді. Оны белсенділік қағидаты жаңа түсіндіру ретінде қарастыруға болады.Шет тіліне қатысты бұл қағида оқушылардың сөйлеу қызметінің үлес салмағын арттыруды, оның ішінде оқытудың топтық, ұжымдық түрлерін пайдалануды білдіреді. Бұдан әрі рецептивті немесе өнімді тілдік материалды меңгеруге бағытталған жаттығулар мүмкіндігінше нақты қарым-қатынасты имитациялайтын шығармашылық сипатта болуы тиіс.Ішкі белсенділікті дамыту маңызды рөл атқаруы тиіс. Бұл жұмыс, мысалы, мәтіннің үстінде ойлау міндеттерін шешумен ұштастырылуы тиіс, тілдік материалмен жаттығуларды шартты коммуникативтік тапсырмаларды және т.б. шешумен ұштастырған жөн.Осылайша, дидактикалық принциптерді қолдану тілді оқытудың сипатын анықтайды. Шет тілін оқыту процесін құруда жалпы әдістемелік қағидаттарды қолдануды қарастырып, сол немесе өзге пәнге оқытудың ерекшелігін айқындайтын жалпы әдістемелік қағидаттарға жүгінеміз.Олар "шет тілі" пәнінің ерекшелігімен, сондай-ақ лингвистер мен психологтардың ғылым дамуының белгілі бір кезеңінде тілді меңгеру ерекшеліктерін түсінумен айқындалады. Сондықтан мұндай әдістемелік қағидаттар өзгерді, жаңалары пайда болып, ескілері жойылды.Тілді меңгеру оқылатын елдің мәдениетін меңгерумен тығыз байланысты.
Өйткені, қарым-қатынас барысында түсіну тілдік материалды меңгерумен ғана емес, сонымен қатар әңгімелесушілердің сөйлеу мазмұнының негізгі бөлігін, яғни оның пәндік мазмұнын екі жақты білуімен, оның ішінде фондық білім деп аталатын әңгімелесушілер өкілдері болып табылатын елдердің мәдениеті ерекшеліктерін білуімен байланысты. Қарым-қатынас барысында фондық білімнің болмауы түсініспеушілікке әкелуі мүмкін. Сондықтан тілді оқыту процесінің коммуникативтік бағыты оқытылатын тіл елінің мәдениетіне араласуды білдіреді. Тек бұл жағдайда тілдік сананы қалыптастыруға (шектеулі шектерде болсын) -- коммуникация актісін жүзеге асырудың міндетті шарты қол жеткізіледі.Соңғы уақытта коммуникативтік принципін анықтау әрекеттері жасалады. Мысалы, Н. Д. Гальскова бұл принцип "басқа бөтен тіл ортақтығының белгілері көрсетілген коммуникация бірлігі ретінде түпнұсқалық шетел мәтініне оқыту процесінің" тірегін білдіреді деп есептейді.[24]
Сонымен, барлық қағидаттар жиынтығы демократиялық, коммуникативтік бағыттылығымен,тілдік би\көпмәдениетті тұлға және оқу қызметінің белсенді субъектісі ретінде білім алушының қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне бағытталуымен сипатталатын шет тілдерін оқыту процесінің бейнесін құруға арналған.[4]
АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДА ТИІМДІ ӘДІСТЕР МЕН ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
2.1 Сөйлеу әрекетінде дағды мен іскерлікті дамыту ерекшеліктері.
Шет тілін оқытудың негізінде, шет тілді дидактикалық үдерісті мақсатты орнатуы тілдік қызметтің 4 түрін оқытудан тұрады, ал сәйкесінше шет тілінің қызметтің осы түрлерінде 2 рецептивті (тыңдалым ,оқылым) және 2 - репродуктивті (сөйлесім және жазылым) қолданылады.
Ойлау-бұл адам миының табиғи функциясы, соның салдарынан адамның сыртқы ортамен кез келген өзара әрекеттесуі өзінің мәні бойынша ойлау процесі болып табылады[25], бұл ретте ойлау дизъюнктивсіз (үздіксіз) процесс болып табылады.[26]
Бұдан әрі, ойлауды процесс және ойлау іс-әрекет ретінде ажырату қажет. Ойлау іс-әрекет ретінде жеке аспектімен (мотивтермен, мақсаттармен және т.б.) байланысты. Іс жүргізу жоспарында ойлаудың негізгі механизмі (синтез арқылы талдау) көп жағдайларда еріксіз түрде жүзеге асырылады, ал тұлғалық, іс-әрекет деңгейінде ойлауды адам саналы түрде реттеп отырады.Айырмашылыққа қарамастан, ойлау процесс ретінде де ,адамның әрекеті ретінде де адам ойлауымен тікелей тығыз байланысты. Бұл екі түрлі құбылыс емес, біреуі екі жағынан қарастырылған. Адамның ойлауы іс жүргізушілік және тұлғалық аспектілердің дизъюнктивсіз (үздіксіз) өзара байланысымен сипатталады.
Ойлау мен тілдің (сөйлеудің) байланысы туралы айтқанда, генетикалық тұрғыдан тиімді ойлаудың пайда болуы сөйлеу дағдысының дамуының алдында екенін атап өту қажет. Бірақ сөйлеудің пайда болуымен ол ажырамайтын өзара байланысты ойлаумен біріктіріледі.Субъектінің ойлау қызметі болып табылады, ал шет тілін оқыту шет тілдерін оқыту әдістемесінде қабылданған оқытудың іс-әрекет тұжырымдамасына сәйкес шет тілдік қызметті меңгеруді көздейді, онда "іс-әрекет"ұғымының сипаттамасына тоқтау қажет.Іс -әрекет ең кең мағынада субъектінің объектіге әсері мақсатты-практикалық, оның барысында сыртқы объект сияқты оған әсер ететін субъект түрленіп, өзгертіледі. [27] Іс-әрекетте келесі маңызды сәттерді атап өту керек: 1. Іс-әрекет бұл белсенділік, сонымен қатар, белсенділік ішкі қозғалыс ретінде түсіндіріледі. Сырттан байланған қозғалыс-бұл реактивтілік. А. Н. Леонтьевтің айтуынша, "қызмет-бұл реакция емес және реакция жиынтығы емес" .[28] Бұл ретте реактивтілік өзін-өзі қозғалудың бастапқы және қарапайым нысаны болып табылмайды. Бұл аспектіде адамның пассивті жағдайы, ойлау қызметіне жатқызылмайды.2. Іс - әрекет-бұл жай ғана белсенділік емес, мақсатты белсенділік, бұл саналы және еркін қойылған мақсатқа жетуге бағытталған белсенділік. Бұл ретте мақсат жасампаз қызметтің жоспарланған нәтижесі болып табылмайды. Мақсатсыз іс-әрекет қызмет болып табылмайды. Іс-әрекеттің мәні тұтынуда емес, құрастыруда.
Сөйлеу әрекеті, кез келген іс-әрекет,кез келген үдерістер сияқты,қозғалыстың бір түрі , ал кез келген қозғалыс тарту мен итеруден тұрады, яғни итермелеу мен тартылу диалектикалық бірлік болып табылады, біреуі екіншісіз жоқ, сондай-ақ біреуі екіншісі арқылы жүзеге асырылады. Ф. Энгельс сондай-ақ Гегельдің мынадай ойын атап өтті: "Гегель данышпан, тіпті ол екінші рет қайталанатын сәт ретінде тартылуды бастапқы деп те атайды" . [29] Әрі қарай: "итеру қозғалыстың белсенді жағы болып табылады, ал тартылу - пассивті" .Хабарламаларды беру (сөйлесім) жетекші, белсенді процесс (іс - әрекет), ал қабылдау (тыңдалым) - екінші, пассивті, және де сөйлесім тыңдалымсыз өмір сүре алмайды, ал тыңдалым сөйлесімсіз, біреуі екіншісінің арқасында қызмет етеді. Осылайша, біз сөйлесім мен тыңдалымды бір процестің бір - бірімен тығыз, диалектикалық өзара байланысты тараптары болып табылады. Бұл ретте осы бірліктің белсенді, жетекші жағы-сөйлесім, ал тыңдалым-екінші, пассивті, тәуелді тарап болып табылады деген қорытындыға келдік.Тындап түсіну барысында окушылардың санасында фонетикалық жэне интонациялык есту кабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процес болгандықтан жалпыға ортақ киындыктарды және арнайы қиындықтарды ескеру қажет. Олар: :: Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалык материал окушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тындатан мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы - оқушылардың пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту;
:: Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялык ерекшеліктері болуы занды құбылыс. Оқушы өз мұғалімінің сөйлеу ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жoлы - сабақта техникалық құралдарды жиі колдану керек;
:: Мұғалім әдетте сабақта өте баяу ырғақпен сөйлейді, мұндағы мақсат оқушылар оның айтқан сөзін түсінсін дегендік. Окушылар осындай баяу сөйлеу мәнеріне дағдыланады да, дұрыс ырғақта сөйлеген сөзді түсінбейді. Міне бұл қиындықты сабақта тек техникалық құралды қолдану аркылы жеңуге болады;
:: Мұғалім сабақта шет тілінде сөйлегенде, айтқан сөзін окушылар түгел түсінсін деп бірнеше рет қайталап айтады. Окушылар осы қайталауға үйренеді. Шынайы өмірдегі коммуникацияда көп жағдайда сөйлеуші айтқанын кайталамайды, сондықтан мүғалімнің мақсаты окушылардың тыңдаған мәтіннің мазмұнын бір-ақ рет тыңдағанда түсінуге үйрету. Ал кей жағдайларда оқушылар мәтіннің мазмұнын бір рет тындағанда түсінбесе, оны екінші peт тыңдатуға болады, бірақ бұл жолы мүғалім тыңдайтын мәтінге косымша бір тапсырма беруіне болады. Мысалы, мәтінді екінші рет тыңдаңдар да, бұл оқиғаның басты кейіпкеріне, оқиға уақытына, оқиға жеріне және т.б. назар аударыңдар деген сияқты тапсырмалар;
:: Келесі бір қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет- әлпетін көріп, оның сөйлеу органдарының қимыл-козғалысын байкап отырса, онда ол өзі тындап отырған сөзді жеңіл түсінеді, бірак мұндай жағдай үнемі бола бермеуі мүмкін (ұйалы телефон аркылы сөйлесу, радиодан хабар тыңдау т.с.с.). Жоғарыда айтылған қиындықтарды жеңудің алғы шарты - мұғалімнің сабақта техникалық құралдарды кеңінен пайдалануы және тыңдау қабілеттерін дамытуға арналған жаттығуларды дұрыс ұйымдастыра алуы.
Окушылардың ағылшын тілі сабақтарында тыңдап түсіну қабілеттерін дамытуда төрт жаттығулар тобын ұсынуға болады.
Бірінші топ жаттығуларының мақсаты - мәтінді тындаудың алдында лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды алдын ала жою.
Екінші топ жаттығудын мақсаты - мәтінді тыңдауға арналған жаттығулар. Мұнда окушылар мәтінді тыңдауға, оның тақырыбын, идеясын анықтай, берілген кестенісызбаны және т.б. толтыру, сұрақтарға берілген жауаптардың мәтін мазмұнына сәйкес келетінін анықтау және т.б.
Үшінші топ жаттығудың мақсаты - мәтін мазмұнын толық түсініп, оқушылардың бойында төмендегідей іскерліктерді дамыту: интерпретация, комментарий және талдау жасай алу. Мысалы, тыңдаған мәтіннің тақырыбын талдау, мәтін мазмұнына берілген ассоциограмманы толтыру, уақиғаны бағалау, басты кейіпкерді сипаттау, мәтінді коммуникация жағдайымен ұштастыра білу және т.б. Үшінші топ жаттығуларын орындау барысында оқушыларға тірек, таяныш сөздер, жоспар, суреттер, сызбалар және т.б. ұсынуға болады.
Төртінші топ жаттығудың максаты - оқушыларды мәтін мазмұнының басты идеясына байланысты ойларын айтқызу, пікір-талас ұйымдастыру, дөңгелек үстел ұйымдастыру, сахналау, сценарий жазу және т.б. тиімді әдістер мен жаттығуларды пайдалану маңызды рөл атқарады.
Енді тыңдауға арналған мәтіндерге койылатын талаптарға тоқтала кетсек. Олар: :: тыңдауға арналған мәтіннің мазмұнының тәрбиелік мәні болуға тиіс және оның мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
:: мәтіннің берік логикасы болуы шарт;
:: мәтіннің мазмұнында тыңдаушылар үшін қызықты жаңа мәселе болуы керек; :: мәтін аутентивті, яғни шындыққа негізделген, жасанды мәтін емес болуы тиіс. Жоғарыда айтылған ойларды қорытындылай келе, оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктерін қалыптастырып, дамыту кажет. Егерде оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктерін дамытпасақ, оқушылардың шет тілінде сөйлей алуға да үйрете алмаймыз.[30]
Тұңғыш президентіміздің бастауы болған Үш тұғырлы тіл саясаты негізінде білім жүйесін халықаралық деңгейге көтеру талап етіледі. Осыған орай сапалы да, нәтижелі білімнің негізі бастауышта қаланатындықтан, шет тілін осы сатыдан бастап оқытып, бүгінгі жас ұрпақтың білімі мен біліктілігін қоғам сұранысына сай білімді, бәсекеге кабілетті, көпмәдениетті, тілді жетік меңгерген, толерантты тұлға етіп тәрбиелеу мұғалімнің кәсіби шебер болуын талап етеді. Өйткені баланың бойына анасының сүтімен сіңген өз ана тілін үйрену еш киындықсыз берілсе, өсе келе екінші тілді,яғни шет тілін меңгеру едәуір қиындықтар туғызады.[31]
Психологтардың айтуынша, бастауыш сынып жасындағы балалар шет тілін үйренуге өте икемді келеді, ал өскен сайын олар бұл қабілеттерін жоғалтып, белсенділіктері төмендейтіндігі дәлелденген. Сондықтан да, тіл негізін бастауыш сыныпта қалап, әрі қарай еркін сөйлеп шығу деңгейіне жеткізу әр мұғалімнің алдына нақты мақсат- міндеттерді қойып,соны іске асыруда үлкен күш-жігермен жүмыс істеуге бағыттайды.
Сабақта ойын түрлерін қолдану оқушылардың жұмысқа құлшынысын тудырып, баланың бойында ұжымдық сезімді калыптастыруға, материалды жақсы түсініп, тез кабылдауына, миының шамадан тыс шаршамай еріксіз есте сақтауына, сабактың әсерлі нақышта болуына көмегі зор. Сондай-ақ сыныптастарының ой-пікірімен санасуға, нақты сөйлесуге, бойындағы ұяңдықты жоюға тәрбиелейді және де ойын ойнау барысында бір нәтижеге жету баланың өзіне, біліміне деген сенімін арттырады. Сонымен бірге, осы жастағы балалардың әдемі, кызықты заттарға назар аударуы мен қызығушылығы мол болып, қабылдауы берік болатындығы дәлелденген.Сондыктан да тілді бастауыш сыныптантбастап үйретудің тиімділігі, оқушыларды осы жас шамасында ойын, қозғалыс, музыка және көрнекілікті кеңінен колдану аркылы олардың тапсырманы орындауға деген белсенділігі мен табиғи икемділік қабілеттерін қолдана отырып, тілді үйренуін жеңілдетеді. (сурет 3.)
Сурет 3(сызба). Сөйлесудің қарапайым дағдысын қалыптастыру.
Ал енді осы максаттарды жүзеге асыру ,төмендегідей жұмыс түрлерін үнемі орындауды міндеттейді:
Cурет 4(сызба). Міндеттер.
Осы мақсат-міндеттерді іске асыруда мен өз тәжірибемде мынадай жұмыс түрлерін орындаймын. Бұл жұмыс түрлері оқушылардың өткен материалдары еске түсіріп, оны жаңа тақырыппен байланыстыра отырып, білімін әрі карай дамытуда маңызы зор.Оқушылардың тақырып бойынша берілген сөздермен танысып, оларды дұрыс айту кезеңінен бастап , меңгерген фонетикалық, лексикалық және грамматикалық материалдарды тәжірибеде , күнделікті өмірде, кез-келген жағдайда қолдана білуге, білімін жинақтап, жүйелеуде маңызы зор. Сондай-ақ тапсырмаларды орындай отырып, оқушылардың біріншіден, шет тілін меңгерудегі оқу, жазу, тыңдап түсіну мен сөйлеу іскерлік- дағдылары қалыптасса, екіншіден танымдық, есте сактау, елестету, көру арқылы есте сақтау, зейінін қалыптастыру сияқты кабілеттері дамиды. Сонымен бірге, бұл әдіс-тәсілдер бастауыш сынып оқушыларына шет тілін нәтижелі меңгертудің тиімді жолдары деп ойлаймын. Өйткені бұл жұмыстар оқушыны оқулықта берілген тапсырмаларды өз бетімен, орындауға жаттықтырса, екіншіден ойын арқылы тілді үйренуте деген ынта, қызығушылығын арттырып, дербес болуға , өз ойын ашық айтуға, белсенділікке баулиды.[32]
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын сөйлесім арқылы лексикалық дағдылырға оқыту.
Лексика деп қандай да бір тілдің немесе диалекттің құрамына кіретін сөздердің жиынтығы деп түсінеді. Сөз осы "бөліктің" (құрамы) жалпыланған көрінісі ретінде ой затына тікелей араласуға және соңғыға бағыттауға (көрсету ге) қабілетті сөйлемнің шекті құрамдас бөлігі болып табылады; осының салдарынан сөз белгілі бір лексикалық немесе заттай қасиеттерге ие болады.[33]
Лексика сөйлеу әрекетінің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады және фонетика мен грамматикамен тығыз байланыста.Лексика грамматикаға қарағанда қарым-қатынас үшін аса маңызды құрал болып табылады, өйткені бастапқы кезеңде немесе ауызша сөйлеуде жеке сөзбен сөйлесуге болады, мысалы: Tomorrow. Yes. Good. Жақсы грамматика білімі әрқашан қарым-қатынас көмектеспейді, ал, мысалы, Could you lend me your... book сөзін қосылмаса, мағынасы толық болмай,білінеді. Алайда, толыққанды қарым-қатынас лексика, фонетика және грамматиканың өзара іс-қимылын талап етеді.Лексиканың келесі типін ерекшелейді: "лексика-грамматикалық белгілер" критерийіне сүйене отырып лексиканы сөйлеу әрекетіне бөледі; "өндіріс тәсілі" критерийіне сүйене отырып қарапайым, күрделі және туынды сөздерді (дериваттарды) ажыратады; "функционалдық жүктеме" критерийіне сүйене отырып, айрықша және қызметтік сөздерді бөледі; "қарым-қатынас саласы" критерийіне сүйене отырып лексиканы әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-еңбек деп бөледі; тақырыптық белгіге сүйене отырып, "табиғат", "Адам" және т. б. тақырыптарына жататын лексиканы атайды.Лексикалық бірліктерге сөз, сөз тіркесі, фразеологиялық бірлік жатады. Лексикалық бірліктер оларға бекітілген мағынаға ие. Табысты,толық коммуникация үшін қанша лексикалық бірлік білу керек? Статистикалық мәліметтер аз болса да, жалпы ғалымдар пікірде: 3000 сөз университетте тиімді оқу үшін жеткілікті, 5000 сөз сөйлеу қызметінің нәтижелі түрлерінде оңтайлы табысқа жету үшін жеткілікті [34]
Ал бастауыш сынып оқушыларына қанша сөз жеткілікті болады?
Қазақстандық тілдік білім беру тәжірибесінің өзгеруіне байланысты бастауыш мектепте "ағылшын тілі" пәні бойынша типтік бағдарлама жаңартылды. Жаңартылған бағдарлама шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық шеңберіне (CEFR - Common European Framework of Reference - шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық құзыреттілігі) сәйкес ағылшын тілін меңгерудің деңгейлік моделі негізінде тілдік білім беру мазмұнының сабақтастығын көздейді. Деңгейлерді бөлу кезінде типтік оқу бағдарламасында бастауыш сынып оқушылары ағылшын тілін А1 (өмір сүру деңгейі) қарапайым деңгейінде меңгеруі тиіс деп белгіленген. 5-7 сынып оқушылары А2 деңгейіне (қымбат деңгей), 8-10 сынып оқушылары В1 деңгейіне (шекті деңгей) қол жеткізеді деп болжануда, мектеп түлектері ағылшын тілін В2 алдыңғы қатарлы деңгейінде меңгеретін болады. Сурет 5.[35]
Сурет 5(кесте).Бастауыш сыныптағы ағылшын тілі деңгейлерінің кестесі.
Ескерту - [автор жасаған]
Сөзді меңгеру нені білдіреді? И. Л. Бим сөзді меңгеру оның мәнін, нысанын (дыбыстық және графикалық) меңгеруді, оны контексте қолдануды білдіреді. Мәтінде мәніне қарай сөзді дұрыс қолдану үшін оқушы сөзжасам (парадигматикалық қатарда -- сөз өзгерту), қолдану (синтагматикалық қатарда -- сөз тіркесі) меңгеруі қажет.[23 с.164] Демек, сөзді меңгеру үшін, біз бірінші кезекте оның мәнін білуіміз керек. Көбінесе сөздер көпмағыналы, яғни бірнеше мағынасы бар .Сөздер денотативті (оның пәндік арақатынасын білдіретін) және коннотативті (лексикалық бірліктің қосымша мазмұны, ол оның негізгі мағынасын білдіреді және эмоциялық-бағалау реңдерін білдіреді) болуы мүмкін.Сондай-ақ сөздің қалай айтылатынын және жазылатынын білу керек, оның грамматикалық формасын (мысалы, көпше, жекеше түрде), оның сөзжасам тәсілдерін, оның басқа сөзбен үйлесу мүмкіндігін (коллокация) білу керек.Контексте сөзді қолдану-қиын міндет. Бұл туралы белгілі филолог С. Г. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Әдістемені ғылым ретінде дамытудағы тәсілдер мен міндеттер.
Шет тілдерін оқыту әдістемесі, дегенмен, басқа да әдістемелер сияқты, ұзақ уақыт бойы оқытушы өнерінде ғана оқытудағы жетістіктер мен кемшіліктерді көрсете отырып, ғылым мәртебесінен бас тартты. Осылайша, XX ғасырдың 20-шы жылдарында Француз лингвисті А. Пенлош: жаман немесе жақсы әдістер жоқ, ал жаман және жақсы мұғалімдер бар- деп жазды [8]. Тіпті өткен ғасыр-
дың 50-ші жылдарының соңында әдістеменің ғылым екеніне күмән болды. Американдық ғалым Р. Политцер: шетел тілдерін оқыту әдістемесі ғылым ретінде бар ма? деген.Онда ол барлық лингвистика білімі мен оқытушының өнеріне байланысты екенін айта отырып, көтерілген сұраққа теріс жауап береді.[9] Заңды сұрақ туындайды, әдістемені терістеу және оқытушы өнеріне оқытудың барлық күрделілігін жинақтау немен байланысты? Егер мұғалім сол уақытта педагогикалық процестің орталық фигурасы ретінде қарастырылғанын ескерсек, мұндай жағдайды түсіндіру қиын емес. Әрине, көп нәрсе мұғалімнің шығармашылығына, оның кәсіп пен оқушыларға деген сүйіспеншілігіне байланысты, өйткені бір кәсіптік оқу орнын бітірген, демек, шамамен бірдей білімі бар, өзінің субъективті қасиеттеріне байланысты әртүрлі оқытушылар бола алады. Сондықтан, бір қарағанда, барлығы мұғалімнің жеке тұлғасына түседі. Сонымен қатар, әдістеменің теориялық ережелері жеке оқытушылардың шығармашылығын көрсетеді деп бекітілді. Мұндай тәсіл, әрине, ақталмаған.
И. В. Рахмановтың мұғалімнің өнері оқыту мен тәрбиелеудің нақты жағдайларында жалпы заңдылықтарды есепке алуда екендігі туралы тұжырымымен келіспеуге болмайды. Шынында да, әдістеменің теориялық ережелерін білмей, ең дарынды ұстаз өзі үшін бұрыннан белгілі шындықты үнемі "ашуға" болады.[10]
Е. М. Рыт "Шет тілдерін оқыту әдістемесі лингвистиканың жалпы тұжырымдарының, әсіресе салыстырмалы тіл білімінің тәжірибелік қосымшасы бар" деп жазған. Осыған ұқсас көзқарасты академик Л. В. Щерба да білдірді. Қолданбалы тіл білімі әдістемесінің осындай түсіндірмесі кездейсоқ емес және белгілі дәрежеде әділ болды, өйткені лингвистика оқыту мен тәрбиелеу негізінде құрылатын тілдік материалды береді. Оқыту барысында лингвистика заңдылықтарын ескеру қажет. Осы әдістеменің анықтамасы 1940-шы жылдары теріске шыққанын атап өткен жөн,бірақ одан кейін лингвистиканың жаңа салалары шет тілдерін оқытудың негізгі мақсаты болып табылатын тілді меңгере бастаған психолингвистиканың дамуына байланысты қайта жанданып келеді.
[11]
Әдістемені қолданбалы ғылым ретінде анықтаудың басқа бағыты Б. В. Беляев есімімен байланысты. Ол әдістеме психологияның қолданбалы ғылымы және әдістеменің негізгі ережелерін психологиядан шығару керек деп ойлады: "психологияда шет тілін меңгеру заңдылықтары анықталғандықтан, бұл тілді қалай үйрету керек, осы тілді меңгеру процесі қалай өтуі керек және оқытудың қандай әдістері, тәсілдері ең жақсы деп саналуы керек".Беляевтің қолданбалы психология әдістемесіне қатысты тұжырымдамасы таралмады, өйткені ол әдіснамалық жағынан осал болды. Өйткені, тек қана меңгеру заңдылықтары шет тілі құралдарымен оқыту және тәрбиелеу процесін анықтай алмайды, өйткені бұл әртүрлі іс-әрекеттер, бірақ жалпы саны аз емес.[12]
Уақыт өте келе лингвистика немесе психология заңдылықтарының көмегімен оқытудың барлық мәселелері мен жолдарын анықтауға болмайтыны айқын болды. Егер лингвистика материалды іріктеу кезінде, тілдік материалмен және т.б. операцияларды түсіндіру кезінде көмектесе алатын болса және көмектесуге тиіс болса, онда жаттығуларды, жұмыс түрлерін және т. б. анықтау кезінде лингвистика мәліметтері көмектеспейді. Тіл материалына, әлеуметтік-мәдени компонентті пайдалануға қатысы жоқ психология деректерімен де осындай жағдай. Осыған байланысты бірқатар ғылымдардың қолданбалы ұсыныстары ретінде әдістемені анықтауға ұмтылу пайда болды. П. Б. Гурвич: "әдістеме педагогика, психология, лингвистика және басқа да ғылымдардың мәліметтеріне сүйене отырып, бір-бірімен тұрақты қатынаста және оқыту шарттарымен шет тілдерін оқытуда мүмкін болатын ең жақсы нәтижелерге қол жеткізу туралы ғылым ретінде дефинациялануы мүмкін" деп жазған. [13] Осылайша, әдістеме басқа ғылымдардың негізінде жүзеге асырылатын қызмет ретінде оқытуға басшылық сияқты ғылым емес, әдіскерге басқа ғылымдармен ұсынылған деректерді келісетін диспетчердің рөлі ғана берілген. 1940-жылдардың соңында әдістемені педагогикалық ғылым ретінде жалғыз дұрыс анықтау рәсімделеді.Жалпы әдістемеде алғаш рет И. В. Рахманов 1948 жылы осындай анықтама берді, ол кезде әдістеме шетел тілі құралдарымен оқыту және тәрбиелеу үрдісін зерделейді, ал дидактика жалпы өсіп келе жатқан ұрпақты оқыту және тәрбиелеу процестерін зерттейді.Бұл көзқарасты М. В. Ляховицкий, А. А. Миролюбов, С. Ф. Шатилов және т.б. қолдады. М. В. Ляховицкий: "оқыту әдістемесі -- шетел тілі материалында оқыту мен тәрбиелеудің мақсаты мен мазмұнын, заңдылықтарын, құралдарын, тәсілдерін, әдістерін зерттейтін ғылым"-деп атқан. [14] Бірте-бірте бұл әдістеменің түсінігі жалпыға танымал болады.1974 жылы И. Л. Бим зерттеуге жүйелі тәсілге сүйене отырып, басқа да бірқатар ғылымдардың түйіскен жерінде дамитын ғылым ретінде шетел тілдерін оқыту әдістемесін, ең алдымен, оқытудың жалпы теориясы ретінде педагогиканы, оқыту теориясы ретінде дидактиканы, лингвистиканы, осы ғылымдармен ортақ зерттеу объектілері бар және осы ғылымдардың деректерін және олардың анықталған заңдылықтарын пайдаланатын педагогикалық және жас ерекшелік психологиясын анықтады.[15] Осылайша, әдістеме салыстырмалы түрде дербес теориялық-қолданбалы педагогикалық ғылым ретінде қарастырылады.Әдістеменің зерттеу нысаны мен мәнін анықтауға жүгінеміз. Атап өтілгендей, алғаш рет нысан мен шетел тілдерін оқыту әдістемесінің пәнін ажырату жоғарыда көрсетілген жұмыста И. Л. Бим қабылданған болатын. Бұл ретте ол белгілі бір ғылымның нысаны ғылыми зерттеудің нақты объектілерінің жиынтығы екенін түсінеді.
Әдістеме ғылым ретінде үрдістер мен заңдылықтарды зерттей келе,ғылыми- практикалық нәтижелерін жинақтайды және жүйелейді, қоғам дамуының қазіргі кезеңінде оқытудың неғұрлым тиімді әдісін алдын ала зерделейді және айқын- дайды. Бұл оның негізгі функциясы.
Әдістеме ғылым ретінде келесі міндеттерді шешуге арналған:
1. Әдістеменің даму үрдісі мен жай-күйін зерттеу.
2. Әдістемелік терминдерді түрлендіру: әдіс, тәсіл, әдістемелік жүйе, әдістеме, дағдылар, іскерліктер және т. б. - тілдік білім беру талаптарына сәйкес.
3. Түрлі ғылыми-әдістемелік мектептердің ұстанымдарын ескере отырып, категориялық аппаратты анықтау.
4. Мемлекеттік тіл саясатының талаптарын, қоғам сұраныстарың және жеке адамның қажеттіліктерін ескере отырып, жалпы әдістеменің нысаны мен мәнін анықтау.
5. Ғылыми жаңалықтарды ғылыми білім саласындағы әдістемесімен қоса
отырып бейімдеу.
6. Ғылыми-практикалық зерттеулердің әдістері мен әдістемелерді жаңарту және ұсыну.
7. Қазіргі білім беру стратегиясының талаптарына сәйкес шет тілдерін оқытудың жетекші әдісін әзірлеу.
Қазіргі кезеңде жетекші әдіс ретінде жеке тұлғаға бағытталған білім беру талаптарын көрсететін,шетел тілінде сөйлеу қызметін меңгеру үдерісінде жеке тұлғаны дамытуға бағытталған жеке-қызметтік әдіс болып табылады.
Шет тілін меңгеру жасына байланысты әр түрлі болғандықтан, әрбір жас кезеңінде оқытудың жеке-әрекеттік әдісін жүзеге асыру жолдарын анықтау қажеттілігі туындайды.Мектеп жасына дейінгі баланың ақпаратты интуитивті-практикалық жолмен тез және жеңіл меңгеруі фактісін ескере отырып,кіші оқушы - саналы-практикалық,ал жасөспірім - саналы-салыстырмалы,яғни тіл мен мәдениетті салыстыру контекстінде , бұл жолдарды шет тілдерін оқытуда сабақтастықты жүзеге асыруға мүмкіндік беретін тәсілдер ретінде қарастыруға болады.(сурет 1.)
Оқыту тәсілдерін жіктеу кезінде бастапқы белгіге сүйену керек,ол тілдер мен мәдениеттерді қандай жолмен меңгеруді түсінуге мүмкіндік береді:интуитивті (бейсаналық), саналы немесе аралас. Ерекшелеуге болатын қадамдар : бихевиористік (тілді меңгеру сөйлеу автоматтарын қалыптастыру мақсатында бірнеше рет қайталау арқылы жүзеге асады); интуитивті-саналы(грамматикалық және тілдік құрылымдарды интуитивті меңгеру, әрі қарай ұғыну және түсіну); саналы( тілді меңгеру грамматикалық және лексикалық бірліктерді сөйлеуде практикалық қолдану мақсатында ұғынудан басталады).
Қадамдарды байланысты жіктеуге болады:
-тілді меңгеру шарттарынан: интуитивті( табиғи тілдік ортада), саналы (жасанды тілдік ортада) немесе аралас;
-тілді меңгеру ерекшелігі, мысалы: саналы-практикалық оқыту әдісі аясында коммуникативтік-іс-әрекет ету[16], екінші шет тілі ретінде француз тілін оқытуда коммуникативтік-когнитивті тәсіл және т. б.;[17]
-оқушылардың жасы: интуитивті-практикалық ,саналы-практикалық,саналы-салыстыр малы.
Сурет 1(сызба). Шетел тілдерін оқытудың жеке-қызметтік әдісін жүзеге асыру жолдары.
Ескерту - [автор жасаған]
"Әдіс" және "Тәсіл" ұғымдарының арақатынасы әртүрлі болуы мүмкін.
Бір жағдайда тәсіл оқыту әдісін анықтай алады,мысалы, білім берудегі жеке тұлғаға бағытталған тәсіл жеке-қызметтік әдісін әзірлеу үшін оқыту бағдар береді. Басқа жағдайда тәсіл әдіс ретінде қарастырылуы және оқыту стратегиясын анықтауы мүмкін, мысалы француз тілін оқытуда коммуникативтік-когнитивті тәсіл екінші шет тілі сияқты. Үшінші жағдайда тәсіл оқыту әдісін іске асыру жолы ретінде әрекет ете алады, мысалы, жеке-әрекеттік әдіс шеңберінде мектепке дейінгі жастағы балаларды оқытуға интуитивті-практикалық көзқарас.
Әдістеме жалпы және жеке болуы мүмкін, зерттеуші-әдіскер үшін ғылыми сала ретінде студент және практик-мұғалімдер үшін оқу пәні ретінде қарастырылуы мүмкін.
Жалпы әдістеме оқу пәні ретінде-бұл шетел тілдерін оқытудың жетекші әдісін жүзеге асырудың бірыңғай стратегиясы мен жолдарын анықтайтын әдістемелік жүйе.
Демек, жалпы әдістеме оқыту үдерісін жеке-қызметтік әдісін жүзеге асыруға және стратегиялық мақсатқа қол жеткізуге-монолингвизм, билигвизм, көптіл- ділік және көпмәдениеттілік жағдайында шет тілін меңгеру процесінде жеке тұлғаны дамытуға бағыттайды.Әдістеме ғылым ретінде практикаға "қызмет етуге" арналған және оның мақсаты:
- шет тілдерін оқыту әдістемесінің аралас салаларында теорияны және практиканы елеулі байытатын жаңа ғылыми әзірлемелерді қолдану;
- озық практикалық тәжірибені жинақтау және жүйелеу және оны ғылыми берілген параметрлер негізінде тарату(мысалы, тестология талаптарына сәйкес шет тілі бойынша тест тапсырмаларын әзірлеу және олардың тиімділігін тексеру);
- әр түрлі әдістемелік мектептер шеңберінде оқытудың вариативті әдістерін әзірлеу арқылы сабақтастықты сақтау және вариативтілікті дамыту;
- оқулықтар мен оқулықтар жасаудың тұжырымдамалық негіздерін әзірлеу ;
шет тілдерін оқытудың сапасы мен тиімділігін қамтамасыз ететін тіл саясатының талаптарын көрсететін оқу-әдістемелік құралдар;
- мұғалімге әдістемелік мектептердің белгілі бір ұстанымдары берілген отандық және шетелдік авторлардың оқу құралдарының әртүрлілігіне және оларға сәйкес шетел тілдерін оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне еркін бағдарлану мүмкіндігін беру.Осылайша, әдістемені ғылым ретінде зерттеуі мұғалімге оқу құралдарын оқу мақсаттарына сәйкес таңдауды,сауатты жүзеге асыруға және үздіксіз мультилингвалды және көпмәдениетті білім беру жүйесінің дамуын қамтамасыз ете отырып, вариативті жағдайда оқыту сапасын басқаруға көмектеседі . Шет тілдерін сапалы және тиімді оқыту үшін мұғалім әдістеменің базалық санаттарын меңгеруі тиіс.[6.-20,25c]
1.2 Шет тілін оқытудың жалпы әдістемесінің құрылымы,мақсаты және мәні.
Еліміздің тұңғыш президенті Н.Нaзapбaeв ...Адaмзaт үшін ХХІ ғaсыp жaңa тeхнологиялapдың ғaсыpы болмaқ, aл осы жaңa тeхнологиялapды жүзeгe aсыpып, өміpгe eнгізу, игepу жәнe жeтілдіpу - бүгінгі мeктeп мұғaлімдepінің,
сіздepдің eншілepіңіз - деп, сенім артады.[18] Сол сенімнің кілті шет тілін оқытудың мәнінің тармағы білікті де, білімді ұстаздар қауымының қолында екенін бір сәтте естен шығармауымыз керек. Қазіргі кезде ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамыту білім беру саясатының ажырамас бөлігі болып табылады. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласындағы алдыңғы қатарлы жетістіктерді пайдаланып, білімнің жаңа деңгейі мен сапасына қол жеткізуге ұмтылу алға қойған мақсаттардың бірден-бірі. Қазақстан Республикасының мемлекетаралық тілі - ағылшын тілін жаңа технологиялар арқылы оқыту ісі күннен - күнге өзекті болып келеді. Қазіргі даму кезеңі білім беру жүйесінің алдында оқыту үрдісінің технологияландыру мәселесін қойып отыр.[19]
Оқытудың әртүрлі технологиялары сарапталып, жаңашыл педагогтардың іс-тәжірибесі мектеп өміріне енуде. Бүгінгі таңда жас ұрпаққа пәнді тиімді ұғындырудың бірі - жаңа ақпараттық-коммуникациялық технология негіздері болып табылады. Қазіргі таңда жаңа ақпараттық технологияларды оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттыру құралы ретінде қолдану өте тиімді. Тіл үйрену барысында жаңа технологияларды қолдана отырып, педагогикалық қалыптасқан жазу, тыңдау, түсіну, сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға болады. Жаңа технологияларды практикада қолдану оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың жаңа түрін ашады, нәтижесінде жаңа білім ашылады, оқушылардың танымдық белсенділігі дамиды, білімді өз беттерінше толықтырады, ақпараттар ағымында іздеу және бағдарлауға үйренеді. Ағылшын тілі - бүгінгі заманымыздың кілті, компьютер технологиясының кілті екені белгілі.
Ағылшын тілін оқыту құралдары.Оқыту құралдарына оқу-тәрбиелеу процесін ұйымдастыру мен өткізу үшін көмек ретінде қолданылатын техникалық және техникалық емес құрал -жабдықтар, заттар жатады.
Мұғалім әрбір құрылды қайда, қашан қалай қолдануы және қандай нәтижеге жетуге болатынын білгенде ғана құралдың пайдалы қолданылуына қол жеткізе алады.Оқыту құралдарын топқа бөлу. Орта мектепте қолданылатын оқыту құралдарын мынадай топқа бөлуге болады:
1. Пайдаланылуына байланысты негізгі және қосымша;
2. Оқушыға немесе мұғалімге арналған;
3.Ақпаратты қабылдау түріне байланысы есту, көру, көріп есту;
4. Техниканы пайдаланылуына байланысты техникалық және техникалық емес
негізгі оқыту құралына оқу-әдістемелік кешені: оқулық,мұғалімге арналған оқулықжатады. Бірақ, оқулық пен мұғалім кітабын пайдаланылғанда техникалық оқыту құралдары өте қажет.Мысалы, 2 және 3 сыныпқа арналған оқу-әдістемелік кешенінде оқулықпен бірге дыбыстық жазба да бар.[20]
Оқыту құралдары екі топқа бөлінеді: жәй және күрделі. Жәй құралдар: сөздіктер, оқулықтар және басқа да мәтіндер; қарапайым визуалды құралдар: нақтылы заттар, суреттер. Күрделі құралдар: аудио құралдар: магнитафон, радио, музыка ойнатқыш; аудиовизуалды: дыбысты фильм, телевизор, бейнежазба; оқыту процесін автоматтандыру құралдары: мультимедиялық кабинет, компьютерлер, ақпараттық жүйе, телекоммуникациялық жүйе.Бұл технологияларды әсіресе шет тілін үйренуде пайдасы өте зор. Себебі, тіл үйрену арқылы адам бүкіл бір ұлттың мәдениеті мен әлеуметін қатар үйренеді. Ал оны толықтай меңгеру үшін оқулықтың аздық етері анық. Адам көру, есту арқылы тіл қолданушылардың мәдениетін тезірек сезінеді. Яғни, өзінің де сол тілді меңгергендердің қатарына қосылуы әбден мүмкін.Қазіргі таңда жаңа ақпараттық технологияларды оқушылардың ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттыру құралы ретінде қолдану өте тиімді. Жаңа ақпараттық технологияларды енгізу және қолдану, интеллектуалды дамыған, ақпараттық ортада жақсы әрекеттене білетін тұлғаны қалыптастыру жолында пайдалы болуы мүмкін коммуникация құралдарының барлығын пайдаланудың белсенді процесі жүріп жатыр. Тіл үйрену барысында жаңа технологияларды қолдана отырып, педагогикалық қалыптасқан жазу, тыңдау, түсіну, сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға әбден болады. Ал енді психологиалық жағына келетін болсақ, қазіргі уақыт ағымындағы оқушылардың әрқайсысының үйлерінде әдетте көптеген ойындары бар компьютерлер, видеолар мен телевизор бар болғандықтан, олар қоршаған ортаны осындай тәсілмен қабылдауға үйренген. Компьютерлік және ақпараттық технологиялар заман талабы. Компьютер желісін және мультимедиялық - электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды және мультимедиялық - электрондық құралдарды мектеп қабырғасында және білім беру процесінде терең қолдану. Жаңа технологиялардың мүмкіндіктері оқушыларға оқу бағдарламаларын оқып тіл үйренуде де сәтті қолданылатынын түсіндіруге мүмкіндік беріп,шығармашылық белсенділікті дамытуға, пәнге деген қызығушылықты арттыруға, тыңдау мен сөйлеу дағдыларын үйренуге ең жақсы жағдайларды жасауға әсер етіп, нәтижесінде сапалы білім алуын қамтамасыз етеді. Бұл жұмыстың басты мақсаты компьютер желісін және мультимедиялық - электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды және мультимедиялық - электрондық құралдарды мектеп қабырғасында және білім беру процесінде терең қолдану. Мысалы,тиімді және қарапайым бағдарламалардың бірі Microsoft Power Point. Ол мұғалімге қысқа мерзімде өзінің үлкен дидактикалық материалдармен қамтамасыз етіп, компьютерлік білімін даярлауға көмектеседі. Және ол оқушылардың түрлі қабілеттерін ашады. Олар: есте сақтау, көру, есту, ойлау, эмоционалды, автоматты және т.б. Ағылшын тілі сабағында компьютерді, мультимедиялық және электрондық оқулықтарды және интерактивті тақтаны пайдаланғанда:
:: лексиканы оқып үйретеді;
:: сөйлеу ырғағын;
:: диалог, монолог және рөлдік ойындарды;
:: хат жазуға үйретеді;
:: грамматикалық құрылымдарды түсіндіріп, оқушылардың есінде сақтауға көмектеседі. Көбіне ағылшын пәнінде компьютерді жаңа сабақ түсіндіргенде, грамматикалық құрылымдарды өткенде және қорытынды сабақта қолданады, ал оқушыларға түрлі сайттар арқылы өз білімдерін шыңдауға кеңес беремін. Ақпараттық коммуникациялық технологияның керемет мүмкіндіктері оқушыларды таң қалдырады, шабыттандырады. Сонымен қатар ақпараттық коммуникациялық технологияны қолдана отырып, жаңа материалдарды түсіндіруге, меңгеруге қолайлы; берілген материалды әсерлі жеткізуге және оны топтағы оқушылар арасында талқылауға үлкен мүмкіндіктер туғызады.[Г. [21]
Шет тілдерін оқытудың мақсаттары мен мазмұны нәтижеге қол жеткізуге негізгі бағдарларды қоятын базалық әдістемелік санаттар болып табылады.
Мақсат қою және іске асыру проблемасы оқыту технологиясындағы ең басты және қиын мәселе болып табылады.Мақсатты қоюдағы қиындықтар нақты тұжырымдау, қойылған мақсатқа оқыту мазмұнының сәйкестігін анықтау,оған қол жеткізу үшін қолайлы құралдар мен тәсілдерді таңдау,оқытудың бүкіл процесі барысында оны кезең-кезеңімен жүзеге асыруды қадағалау, нәтижеге жету және өлшеу,білім беру процесінің сапасын бағалау және түзетулер енгізу болып табылады.Мұғалімдер тап болатын тағы бір қиындық оқу құралдарындағы әдістемелік санаттар ретінде мақсаттар мен міндеттерді бірдей мағынада түсінуден тұрады.Кейде мақсатты міндет деп атайды.
Мақсат - бұл алдын-ала болжай алу және қызмет нәтижесінің бейнесі.
Міндет мақсаттың шарттары,құралдары мен тәсілдері жиынтығында қызмет етіп, мақсатты іске асыру кезеңі болып табылады.Мақсат кешенді ықтималдық болжауды және қызмет нәтижесін алдын ала болжауды көздейді. Міндет мақсатына байланысты және оның мазмұнына байланысты.Бір мақсатты жүзеге асыру үшін бірнеше міндеттерді шешу қажет. Оқыту мақсаты тек өз мазмұнын өзгертіп қана қоймай, сонымен қатар оқушылардың дамуына, тәрбиесіне және білім алуына байланысты өз функцияларына ие болу:"оқыту дамытушы болуы тиіс " және "дамуды өз бетімен жүргізу" керісінше емес. Бұл дегеніміз, мұғалімнің барлық қызметі-оның технологиясы-оқыту процесінде және нәтижесінде ол әрбір оқушының алға жылжуын өлшей алатындай және оның даму , тәрбиелену және білімділік дәрежесін(деңгейін) анықтай алатындай ұйымдастырылуы тиіс. Тәрбие, білім беру, дамыту мақсаттары-тұлғаның дамуына бағытталған стратегиялық оқу үрдісінде оқушыны оқыту. Әрбір мақсатты жүзеге асыру үшін мұғалім шет тілдерін оқытудың жалпы әдістемесінің теориялық негіздерін білуі қажет.(Сурет 2)
Сурет 2(кесте). Шет тілдерін үйрету мақсаттары.
Ескерту - [автор жасаған]
1.3 Шет тілдерін оқыту қағидаттары.
Дидактика оқыту қағидаттары -- оқытудың тиімді болуы үшін басшылыққа алынатын негізгі нормативтік ережелер оқыту қағидатының түсінігін анықтайды.[22]
Оқытудағы жаңа тәсілдер аясында шет тілін оқыту қағидатты қолдану оқытылатын тіл елінің мәдени ерекшеліктерін туған елінің мәдениетімен салыстыра түсінуді білдіреді, өйткені коммуникативтік құзыреттілікті меңгеру тек бөтен тілмен қарым-қатынас процесінде пайдаланылатын тілдік материалды меңгергенде және тілі оқытылатын халық мәдениетінің ерекшеліктерін түсінгенде ғана толық көлемде мүмкін болады.Білім беру жүйесіндегі оқу пәндерінің бірі бола отырып және дидактикалық заңдарға бағына отырып, "шет тілі" өз ерекшелігінің күші өз заңдылықтары бар. И. Л. Бим:"принциптер ақиқаттың заңды байланыстарының көрінісі болып табылады... және бұл олардың объективті күші. Сонымен қатар, осы негізде ұйғарушы борышкердің тұжырымы зерттеу мақсатына, зерттеушінің зерттеу үшін қандай тұжырымдар тәжірибе жасалуы тиіс". Бұл ғылыми әдебиетте бөлінетін принциптердің әр түрлі саны түсіндіріледі.[23]
Қол жетімділік қағидатына жүгінеміз. Оқу пәндерінің көпшілігіне қатысты осы қағидатты пайдалану "жеңілнен қиынға ауысуды" білдіреді, басқаша айтқанда, оқу материалын беру қиындықтардың өсуіне қарай жүзеге асырылуы тиіс. Бұл жағдайда бұл қағида шетел тілдерін қайта құрылған түрде оқытуда қолданылады. Тікелей мағынада ол тек тіл материалы мен мәдениеттану деректері тұрғысынан білім алушыларға қолжетімді болуы тиіс мәтіндерді іріктеу кезінде ғана әрекет етеді.Тілдік материалды беруге қатысты бұл қағидатты тікелей пайдалану орынсыз. Мысалда айтылғанды түсіндірейік. Алдыңғы тарауда көрсетілгендей, оқушылардың ең қиындығы батыс Еуропалық тілдерде артиклді қолдануын тудырады, өйткені орыс тілінде мұндай феномен жоқ.Сонымен қатар, біз оқушыларды осы тілдік құбылыспен оқудың басынан бастап оның барлық қиындықтары кезінде таныстыруға тиіспіз, өйткені бұл коммуникативтік шеберлікті дамытуды талап етеді. Тілдік материалға қатысты бұл принцип, мысалы, бұрын оқыған лексика негізінде жаңа грамматиканы түсіндіруді және керісінше, зерделенген грамматикалық құбылыстар мен т. б. негізінде жаңа лексиканы меңгеруді талап етеді.Енді ғылыми қағидатты қарастырайық. Көптеген оқу пәндеріне қатысты ғылыми қағидат негіздері оқытылатын ғылымның қазіргі жетістіктеріне сәйкес оқушыларға фактілерді, заңдылықтарды хабарлауды білдіреді. Шет тілдерін оқыту барысында біз тиісті тіл теориясын меңгеруді мақсат етпейміз.Біздің міндетіміз тілдік сана-сезімді, коммуникативтік шеберлікті қалыптастырудан тұрады. Лингвистикалық және педагогикалық грамматика. Сондықтан біздің оқу пәнімізге қатысты ғылыми қағидатты педагогиканың қазіргі заманғы жетістіктеріне сәйкес келетін оқыту тәсілдерін қолдану, сондай-ақ тілге ескірген көзқарастарды тартуға жол бермеу деп түсіну керек.Белсенділік қағидатын қарастырайық. Шет тілдерін оқытуда ол ең алдымен оқытудағы сөйлеу белсенділігінің дамуын, өзінің негізгі параметрлері бойынша коммуникативтік біліктердің қалыптасу процесін табиғи жағдайда екінші тілді меңгеруге жақындату қажеттігін білдіреді. Бұл өз кезегінде шығармашылық тапсырмаларды басым пайдалану дегенді білдіреді.
Қорытындылай келе, жоғарыда айтылған, қазіргі уақытта қабылданған жеке тұлғаға бағытталған тәсілдің парадигмасына негізделген қағидаттарға қысқаша тоқталайық, атап айтқанда: оқытудың жеке тұлғаға бағытталған қағидат. Бұл қағида барлық оқу пәндеріне қатысты білім алушы мұғалімнің әсер ету объектісі ретінде емес, оқу процесінің субъектісі ретінде қарастырылатынын білдіреді. Осыған байланысты барлық оқыту білім алушының жеке басының дамуын, оның мүдделері мен бейімділігін ескере отырып құрылады. Шет тіліне қатысты бұл қағидаттың мағынасы оқушы қарым-қатынасқа өз бетімен және шығармашылық қатысуға ұмтылуы тиіс. Өзіндік жұмыстың рөлі мен сипатын, практикалық-бағытталған міндеттерді дербес шешуге итермелейтін оқытудың жаңа технологияларын, мысалы, жобалар әдісін кеңінен пайдалануды арттыру қажет.Бұл жағдайда білім алушы жобаның қандай да бір проблемасын шеше отырып, дербес шығармашылық тұлға ретінде әрекет етеді.
Жоғарыда айтылғандарды жинақтай отырып, шет тілі сияқты оқу пәніне қатысты оқытудың тұлғалық-бағдарлы қағидаты келесі сәттерді қамтиды:
:: оқытудың табиғаттылығы;
:: оқушылардың оқу барысында өзінің субъективті ұстанымын іске асыруға мүмкіндік беретін автономиясы;
:: оқытудың өзіндік траекториясын құруға мүмкіндік беретін дифференциалды және жеке көзқарас;
:: оқытудың іс-әрекеттік сипаты, оның коммуникативтік-когнитивті бағыты;
:: Әлеуметтік-мәдени бағыты, оқушыларды мәдени диалогқа қосу.
Барлық білім беру жүйесін қайта құру үшін маңызы кем емес, оқытудың іс-әрекет негізінің қағидаты болып табылады. Барлық оқу пәндеріне қатысты ол білім алушының ішкі және сыртқы белсенділігін күшейтуді білдіреді. Оны белсенділік қағидаты жаңа түсіндіру ретінде қарастыруға болады.Шет тіліне қатысты бұл қағида оқушылардың сөйлеу қызметінің үлес салмағын арттыруды, оның ішінде оқытудың топтық, ұжымдық түрлерін пайдалануды білдіреді. Бұдан әрі рецептивті немесе өнімді тілдік материалды меңгеруге бағытталған жаттығулар мүмкіндігінше нақты қарым-қатынасты имитациялайтын шығармашылық сипатта болуы тиіс.Ішкі белсенділікті дамыту маңызды рөл атқаруы тиіс. Бұл жұмыс, мысалы, мәтіннің үстінде ойлау міндеттерін шешумен ұштастырылуы тиіс, тілдік материалмен жаттығуларды шартты коммуникативтік тапсырмаларды және т.б. шешумен ұштастырған жөн.Осылайша, дидактикалық принциптерді қолдану тілді оқытудың сипатын анықтайды. Шет тілін оқыту процесін құруда жалпы әдістемелік қағидаттарды қолдануды қарастырып, сол немесе өзге пәнге оқытудың ерекшелігін айқындайтын жалпы әдістемелік қағидаттарға жүгінеміз.Олар "шет тілі" пәнінің ерекшелігімен, сондай-ақ лингвистер мен психологтардың ғылым дамуының белгілі бір кезеңінде тілді меңгеру ерекшеліктерін түсінумен айқындалады. Сондықтан мұндай әдістемелік қағидаттар өзгерді, жаңалары пайда болып, ескілері жойылды.Тілді меңгеру оқылатын елдің мәдениетін меңгерумен тығыз байланысты.
Өйткені, қарым-қатынас барысында түсіну тілдік материалды меңгерумен ғана емес, сонымен қатар әңгімелесушілердің сөйлеу мазмұнының негізгі бөлігін, яғни оның пәндік мазмұнын екі жақты білуімен, оның ішінде фондық білім деп аталатын әңгімелесушілер өкілдері болып табылатын елдердің мәдениеті ерекшеліктерін білуімен байланысты. Қарым-қатынас барысында фондық білімнің болмауы түсініспеушілікке әкелуі мүмкін. Сондықтан тілді оқыту процесінің коммуникативтік бағыты оқытылатын тіл елінің мәдениетіне араласуды білдіреді. Тек бұл жағдайда тілдік сананы қалыптастыруға (шектеулі шектерде болсын) -- коммуникация актісін жүзеге асырудың міндетті шарты қол жеткізіледі.Соңғы уақытта коммуникативтік принципін анықтау әрекеттері жасалады. Мысалы, Н. Д. Гальскова бұл принцип "басқа бөтен тіл ортақтығының белгілері көрсетілген коммуникация бірлігі ретінде түпнұсқалық шетел мәтініне оқыту процесінің" тірегін білдіреді деп есептейді.[24]
Сонымен, барлық қағидаттар жиынтығы демократиялық, коммуникативтік бағыттылығымен,тілдік би\көпмәдениетті тұлға және оқу қызметінің белсенді субъектісі ретінде білім алушының қажеттіліктері мен мүмкіндіктеріне бағытталуымен сипатталатын шет тілдерін оқыту процесінің бейнесін құруға арналған.[4]
АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ МАҚСАТЫНДА ТИІМДІ ӘДІСТЕР МЕН ЖАТТЫҒУЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ.
2.1 Сөйлеу әрекетінде дағды мен іскерлікті дамыту ерекшеліктері.
Шет тілін оқытудың негізінде, шет тілді дидактикалық үдерісті мақсатты орнатуы тілдік қызметтің 4 түрін оқытудан тұрады, ал сәйкесінше шет тілінің қызметтің осы түрлерінде 2 рецептивті (тыңдалым ,оқылым) және 2 - репродуктивті (сөйлесім және жазылым) қолданылады.
Ойлау-бұл адам миының табиғи функциясы, соның салдарынан адамның сыртқы ортамен кез келген өзара әрекеттесуі өзінің мәні бойынша ойлау процесі болып табылады[25], бұл ретте ойлау дизъюнктивсіз (үздіксіз) процесс болып табылады.[26]
Бұдан әрі, ойлауды процесс және ойлау іс-әрекет ретінде ажырату қажет. Ойлау іс-әрекет ретінде жеке аспектімен (мотивтермен, мақсаттармен және т.б.) байланысты. Іс жүргізу жоспарында ойлаудың негізгі механизмі (синтез арқылы талдау) көп жағдайларда еріксіз түрде жүзеге асырылады, ал тұлғалық, іс-әрекет деңгейінде ойлауды адам саналы түрде реттеп отырады.Айырмашылыққа қарамастан, ойлау процесс ретінде де ,адамның әрекеті ретінде де адам ойлауымен тікелей тығыз байланысты. Бұл екі түрлі құбылыс емес, біреуі екі жағынан қарастырылған. Адамның ойлауы іс жүргізушілік және тұлғалық аспектілердің дизъюнктивсіз (үздіксіз) өзара байланысымен сипатталады.
Ойлау мен тілдің (сөйлеудің) байланысы туралы айтқанда, генетикалық тұрғыдан тиімді ойлаудың пайда болуы сөйлеу дағдысының дамуының алдында екенін атап өту қажет. Бірақ сөйлеудің пайда болуымен ол ажырамайтын өзара байланысты ойлаумен біріктіріледі.Субъектінің ойлау қызметі болып табылады, ал шет тілін оқыту шет тілдерін оқыту әдістемесінде қабылданған оқытудың іс-әрекет тұжырымдамасына сәйкес шет тілдік қызметті меңгеруді көздейді, онда "іс-әрекет"ұғымының сипаттамасына тоқтау қажет.Іс -әрекет ең кең мағынада субъектінің объектіге әсері мақсатты-практикалық, оның барысында сыртқы объект сияқты оған әсер ететін субъект түрленіп, өзгертіледі. [27] Іс-әрекетте келесі маңызды сәттерді атап өту керек: 1. Іс-әрекет бұл белсенділік, сонымен қатар, белсенділік ішкі қозғалыс ретінде түсіндіріледі. Сырттан байланған қозғалыс-бұл реактивтілік. А. Н. Леонтьевтің айтуынша, "қызмет-бұл реакция емес және реакция жиынтығы емес" .[28] Бұл ретте реактивтілік өзін-өзі қозғалудың бастапқы және қарапайым нысаны болып табылмайды. Бұл аспектіде адамның пассивті жағдайы, ойлау қызметіне жатқызылмайды.2. Іс - әрекет-бұл жай ғана белсенділік емес, мақсатты белсенділік, бұл саналы және еркін қойылған мақсатқа жетуге бағытталған белсенділік. Бұл ретте мақсат жасампаз қызметтің жоспарланған нәтижесі болып табылмайды. Мақсатсыз іс-әрекет қызмет болып табылмайды. Іс-әрекеттің мәні тұтынуда емес, құрастыруда.
Сөйлеу әрекеті, кез келген іс-әрекет,кез келген үдерістер сияқты,қозғалыстың бір түрі , ал кез келген қозғалыс тарту мен итеруден тұрады, яғни итермелеу мен тартылу диалектикалық бірлік болып табылады, біреуі екіншісіз жоқ, сондай-ақ біреуі екіншісі арқылы жүзеге асырылады. Ф. Энгельс сондай-ақ Гегельдің мынадай ойын атап өтті: "Гегель данышпан, тіпті ол екінші рет қайталанатын сәт ретінде тартылуды бастапқы деп те атайды" . [29] Әрі қарай: "итеру қозғалыстың белсенді жағы болып табылады, ал тартылу - пассивті" .Хабарламаларды беру (сөйлесім) жетекші, белсенді процесс (іс - әрекет), ал қабылдау (тыңдалым) - екінші, пассивті, және де сөйлесім тыңдалымсыз өмір сүре алмайды, ал тыңдалым сөйлесімсіз, біреуі екіншісінің арқасында қызмет етеді. Осылайша, біз сөйлесім мен тыңдалымды бір процестің бір - бірімен тығыз, диалектикалық өзара байланысты тараптары болып табылады. Бұл ретте осы бірліктің белсенді, жетекші жағы-сөйлесім, ал тыңдалым-екінші, пассивті, тәуелді тарап болып табылады деген қорытындыға келдік.Тындап түсіну барысында окушылардың санасында фонетикалық жэне интонациялык есту кабілетін қалыптастыру керек, себебі бұл күрделі процес болгандықтан жалпыға ортақ киындыктарды және арнайы қиындықтарды ескеру қажет. Олар: :: Сөйлеуші қолданылған кейбір лексикалық және грамматикалык материал окушыға таныс емес болуы мүмкін, бұл жағдай оқушыға тындатан мәтіннің мазмұнын түсінуді қиындатады. Бұл қиындықты жеңудің жолы - оқушылардың пассивтік және потенциалдық сөздік қорын байыту;
:: Әр адамның дыбыстарды айту ерекшеліктері мен интонациялык ерекшеліктері болуы занды құбылыс. Оқушы өз мұғалімінің сөйлеу ерекшеліктеріне дағдыланып алады да, басқа адам айтқан сөзді түсінбеуі мүмкін. Бұл қиындықты жеңудің жoлы - сабақта техникалық құралдарды жиі колдану керек;
:: Мұғалім әдетте сабақта өте баяу ырғақпен сөйлейді, мұндағы мақсат оқушылар оның айтқан сөзін түсінсін дегендік. Окушылар осындай баяу сөйлеу мәнеріне дағдыланады да, дұрыс ырғақта сөйлеген сөзді түсінбейді. Міне бұл қиындықты сабақта тек техникалық құралды қолдану аркылы жеңуге болады;
:: Мұғалім сабақта шет тілінде сөйлегенде, айтқан сөзін окушылар түгел түсінсін деп бірнеше рет қайталап айтады. Окушылар осы қайталауға үйренеді. Шынайы өмірдегі коммуникацияда көп жағдайда сөйлеуші айтқанын кайталамайды, сондықтан мүғалімнің мақсаты окушылардың тыңдаған мәтіннің мазмұнын бір-ақ рет тыңдағанда түсінуге үйрету. Ал кей жағдайларда оқушылар мәтіннің мазмұнын бір рет тындағанда түсінбесе, оны екінші peт тыңдатуға болады, бірақ бұл жолы мүғалім тыңдайтын мәтінге косымша бір тапсырма беруіне болады. Мысалы, мәтінді екінші рет тыңдаңдар да, бұл оқиғаның басты кейіпкеріне, оқиға уақытына, оқиға жеріне және т.б. назар аударыңдар деген сияқты тапсырмалар;
:: Келесі бір қиындық мынада: егер тыңдаушы сөйлеушінің бет- әлпетін көріп, оның сөйлеу органдарының қимыл-козғалысын байкап отырса, онда ол өзі тындап отырған сөзді жеңіл түсінеді, бірак мұндай жағдай үнемі бола бермеуі мүмкін (ұйалы телефон аркылы сөйлесу, радиодан хабар тыңдау т.с.с.). Жоғарыда айтылған қиындықтарды жеңудің алғы шарты - мұғалімнің сабақта техникалық құралдарды кеңінен пайдалануы және тыңдау қабілеттерін дамытуға арналған жаттығуларды дұрыс ұйымдастыра алуы.
Окушылардың ағылшын тілі сабақтарында тыңдап түсіну қабілеттерін дамытуда төрт жаттығулар тобын ұсынуға болады.
Бірінші топ жаттығуларының мақсаты - мәтінді тындаудың алдында лингвистикалық және психологиялық қиындықтарды алдын ала жою.
Екінші топ жаттығудын мақсаты - мәтінді тыңдауға арналған жаттығулар. Мұнда окушылар мәтінді тыңдауға, оның тақырыбын, идеясын анықтай, берілген кестенісызбаны және т.б. толтыру, сұрақтарға берілген жауаптардың мәтін мазмұнына сәйкес келетінін анықтау және т.б.
Үшінші топ жаттығудың мақсаты - мәтін мазмұнын толық түсініп, оқушылардың бойында төмендегідей іскерліктерді дамыту: интерпретация, комментарий және талдау жасай алу. Мысалы, тыңдаған мәтіннің тақырыбын талдау, мәтін мазмұнына берілген ассоциограмманы толтыру, уақиғаны бағалау, басты кейіпкерді сипаттау, мәтінді коммуникация жағдайымен ұштастыра білу және т.б. Үшінші топ жаттығуларын орындау барысында оқушыларға тірек, таяныш сөздер, жоспар, суреттер, сызбалар және т.б. ұсынуға болады.
Төртінші топ жаттығудың максаты - оқушыларды мәтін мазмұнының басты идеясына байланысты ойларын айтқызу, пікір-талас ұйымдастыру, дөңгелек үстел ұйымдастыру, сахналау, сценарий жазу және т.б. тиімді әдістер мен жаттығуларды пайдалану маңызды рөл атқарады.
Енді тыңдауға арналған мәтіндерге койылатын талаптарға тоқтала кетсек. Олар: :: тыңдауға арналған мәтіннің мазмұнының тәрбиелік мәні болуға тиіс және оның мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сәйкес келуі керек;
:: мәтіннің берік логикасы болуы шарт;
:: мәтіннің мазмұнында тыңдаушылар үшін қызықты жаңа мәселе болуы керек; :: мәтін аутентивті, яғни шындыққа негізделген, жасанды мәтін емес болуы тиіс. Жоғарыда айтылған ойларды қорытындылай келе, оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктерін қалыптастырып, дамыту кажет. Егерде оқушылардың тыңдап түсіну іскерліктерін дамытпасақ, оқушылардың шет тілінде сөйлей алуға да үйрете алмаймыз.[30]
Тұңғыш президентіміздің бастауы болған Үш тұғырлы тіл саясаты негізінде білім жүйесін халықаралық деңгейге көтеру талап етіледі. Осыған орай сапалы да, нәтижелі білімнің негізі бастауышта қаланатындықтан, шет тілін осы сатыдан бастап оқытып, бүгінгі жас ұрпақтың білімі мен біліктілігін қоғам сұранысына сай білімді, бәсекеге кабілетті, көпмәдениетті, тілді жетік меңгерген, толерантты тұлға етіп тәрбиелеу мұғалімнің кәсіби шебер болуын талап етеді. Өйткені баланың бойына анасының сүтімен сіңген өз ана тілін үйрену еш киындықсыз берілсе, өсе келе екінші тілді,яғни шет тілін меңгеру едәуір қиындықтар туғызады.[31]
Психологтардың айтуынша, бастауыш сынып жасындағы балалар шет тілін үйренуге өте икемді келеді, ал өскен сайын олар бұл қабілеттерін жоғалтып, белсенділіктері төмендейтіндігі дәлелденген. Сондықтан да, тіл негізін бастауыш сыныпта қалап, әрі қарай еркін сөйлеп шығу деңгейіне жеткізу әр мұғалімнің алдына нақты мақсат- міндеттерді қойып,соны іске асыруда үлкен күш-жігермен жүмыс істеуге бағыттайды.
Сабақта ойын түрлерін қолдану оқушылардың жұмысқа құлшынысын тудырып, баланың бойында ұжымдық сезімді калыптастыруға, материалды жақсы түсініп, тез кабылдауына, миының шамадан тыс шаршамай еріксіз есте сақтауына, сабактың әсерлі нақышта болуына көмегі зор. Сондай-ақ сыныптастарының ой-пікірімен санасуға, нақты сөйлесуге, бойындағы ұяңдықты жоюға тәрбиелейді және де ойын ойнау барысында бір нәтижеге жету баланың өзіне, біліміне деген сенімін арттырады. Сонымен бірге, осы жастағы балалардың әдемі, кызықты заттарға назар аударуы мен қызығушылығы мол болып, қабылдауы берік болатындығы дәлелденген.Сондыктан да тілді бастауыш сыныптантбастап үйретудің тиімділігі, оқушыларды осы жас шамасында ойын, қозғалыс, музыка және көрнекілікті кеңінен колдану аркылы олардың тапсырманы орындауға деген белсенділігі мен табиғи икемділік қабілеттерін қолдана отырып, тілді үйренуін жеңілдетеді. (сурет 3.)
Сурет 3(сызба). Сөйлесудің қарапайым дағдысын қалыптастыру.
Ал енді осы максаттарды жүзеге асыру ,төмендегідей жұмыс түрлерін үнемі орындауды міндеттейді:
Cурет 4(сызба). Міндеттер.
Осы мақсат-міндеттерді іске асыруда мен өз тәжірибемде мынадай жұмыс түрлерін орындаймын. Бұл жұмыс түрлері оқушылардың өткен материалдары еске түсіріп, оны жаңа тақырыппен байланыстыра отырып, білімін әрі карай дамытуда маңызы зор.Оқушылардың тақырып бойынша берілген сөздермен танысып, оларды дұрыс айту кезеңінен бастап , меңгерген фонетикалық, лексикалық және грамматикалық материалдарды тәжірибеде , күнделікті өмірде, кез-келген жағдайда қолдана білуге, білімін жинақтап, жүйелеуде маңызы зор. Сондай-ақ тапсырмаларды орындай отырып, оқушылардың біріншіден, шет тілін меңгерудегі оқу, жазу, тыңдап түсіну мен сөйлеу іскерлік- дағдылары қалыптасса, екіншіден танымдық, есте сактау, елестету, көру арқылы есте сақтау, зейінін қалыптастыру сияқты кабілеттері дамиды. Сонымен бірге, бұл әдіс-тәсілдер бастауыш сынып оқушыларына шет тілін нәтижелі меңгертудің тиімді жолдары деп ойлаймын. Өйткені бұл жұмыстар оқушыны оқулықта берілген тапсырмаларды өз бетімен, орындауға жаттықтырса, екіншіден ойын арқылы тілді үйренуте деген ынта, қызығушылығын арттырып, дербес болуға , өз ойын ашық айтуға, белсенділікке баулиды.[32]
2.2 Бастауыш сынып оқушыларын сөйлесім арқылы лексикалық дағдылырға оқыту.
Лексика деп қандай да бір тілдің немесе диалекттің құрамына кіретін сөздердің жиынтығы деп түсінеді. Сөз осы "бөліктің" (құрамы) жалпыланған көрінісі ретінде ой затына тікелей араласуға және соңғыға бағыттауға (көрсету ге) қабілетті сөйлемнің шекті құрамдас бөлігі болып табылады; осының салдарынан сөз белгілі бір лексикалық немесе заттай қасиеттерге ие болады.[33]
Лексика сөйлеу әрекетінің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады және фонетика мен грамматикамен тығыз байланыста.Лексика грамматикаға қарағанда қарым-қатынас үшін аса маңызды құрал болып табылады, өйткені бастапқы кезеңде немесе ауызша сөйлеуде жеке сөзбен сөйлесуге болады, мысалы: Tomorrow. Yes. Good. Жақсы грамматика білімі әрқашан қарым-қатынас көмектеспейді, ал, мысалы, Could you lend me your... book сөзін қосылмаса, мағынасы толық болмай,білінеді. Алайда, толыққанды қарым-қатынас лексика, фонетика және грамматиканың өзара іс-қимылын талап етеді.Лексиканың келесі типін ерекшелейді: "лексика-грамматикалық белгілер" критерийіне сүйене отырып лексиканы сөйлеу әрекетіне бөледі; "өндіріс тәсілі" критерийіне сүйене отырып қарапайым, күрделі және туынды сөздерді (дериваттарды) ажыратады; "функционалдық жүктеме" критерийіне сүйене отырып, айрықша және қызметтік сөздерді бөледі; "қарым-қатынас саласы" критерийіне сүйене отырып лексиканы әлеуметтік-тұрмыстық, әлеуметтік-мәдени және әлеуметтік-еңбек деп бөледі; тақырыптық белгіге сүйене отырып, "табиғат", "Адам" және т. б. тақырыптарына жататын лексиканы атайды.Лексикалық бірліктерге сөз, сөз тіркесі, фразеологиялық бірлік жатады. Лексикалық бірліктер оларға бекітілген мағынаға ие. Табысты,толық коммуникация үшін қанша лексикалық бірлік білу керек? Статистикалық мәліметтер аз болса да, жалпы ғалымдар пікірде: 3000 сөз университетте тиімді оқу үшін жеткілікті, 5000 сөз сөйлеу қызметінің нәтижелі түрлерінде оңтайлы табысқа жету үшін жеткілікті [34]
Ал бастауыш сынып оқушыларына қанша сөз жеткілікті болады?
Қазақстандық тілдік білім беру тәжірибесінің өзгеруіне байланысты бастауыш мектепте "ағылшын тілі" пәні бойынша типтік бағдарлама жаңартылды. Жаңартылған бағдарлама шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық шеңберіне (CEFR - Common European Framework of Reference - шет тілін меңгерудің жалпыеуропалық құзыреттілігі) сәйкес ағылшын тілін меңгерудің деңгейлік моделі негізінде тілдік білім беру мазмұнының сабақтастығын көздейді. Деңгейлерді бөлу кезінде типтік оқу бағдарламасында бастауыш сынып оқушылары ағылшын тілін А1 (өмір сүру деңгейі) қарапайым деңгейінде меңгеруі тиіс деп белгіленген. 5-7 сынып оқушылары А2 деңгейіне (қымбат деңгей), 8-10 сынып оқушылары В1 деңгейіне (шекті деңгей) қол жеткізеді деп болжануда, мектеп түлектері ағылшын тілін В2 алдыңғы қатарлы деңгейінде меңгеретін болады. Сурет 5.[35]
Сурет 5(кесте).Бастауыш сыныптағы ағылшын тілі деңгейлерінің кестесі.
Ескерту - [автор жасаған]
Сөзді меңгеру нені білдіреді? И. Л. Бим сөзді меңгеру оның мәнін, нысанын (дыбыстық және графикалық) меңгеруді, оны контексте қолдануды білдіреді. Мәтінде мәніне қарай сөзді дұрыс қолдану үшін оқушы сөзжасам (парадигматикалық қатарда -- сөз өзгерту), қолдану (синтагматикалық қатарда -- сөз тіркесі) меңгеруі қажет.[23 с.164] Демек, сөзді меңгеру үшін, біз бірінші кезекте оның мәнін білуіміз керек. Көбінесе сөздер көпмағыналы, яғни бірнеше мағынасы бар .Сөздер денотативті (оның пәндік арақатынасын білдіретін) және коннотативті (лексикалық бірліктің қосымша мазмұны, ол оның негізгі мағынасын білдіреді және эмоциялық-бағалау реңдерін білдіреді) болуы мүмкін.Сондай-ақ сөздің қалай айтылатынын және жазылатынын білу керек, оның грамматикалық формасын (мысалы, көпше, жекеше түрде), оның сөзжасам тәсілдерін, оның басқа сөзбен үйлесу мүмкіндігін (коллокация) білу керек.Контексте сөзді қолдану-қиын міндет. Бұл туралы белгілі филолог С. Г. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz