Дене тәрбиесі сабақтарындағы қозғалыс ойындары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Пернебаева П.М
Қозғалыс ойындарын оқыту әдістемесі пәнінен дәріс жинағы
ШЫМКЕНТ
ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫ
1. Лекция
Қозғалмалы ойындары дене тәрбиесі құралы. Ойын – тарихи қалыптасқан
қоғамдық құбылыс
Жас ұрпақты болашаққа дайындау мен дүниетанымын кеңейту құралы
ретінде ойынның құндылығы тәрбиелік мақсатта ертеден пайдаланып келеді.
Өзінің алғашқы қадамдарынан-ақ сәби ойын арқылы қажетті өмірлік дағды мен
сапаларды бойына сіңіреді. Ойын ақыл-ойды дамытады, қабылдауды жетілдіреді,
қимылды басқару мен дәлдік құрылымын қалыптастырады, еңбек құралдары мен
түрлі заттарды пайдалануда қайталанбас тәжірибе жинақтайды, психикалық
қабілетін және т.б. дамытады. Бұдан соң да ол әр адамның бүкіл ғұмыры
бойындағы шығармашылық іс-әрекет пен қозғалыққа қажетті табиғи мүддесін
қанағаттандыру отырып, өзінің тартымдылық күшін сақтайды. Әлем халықтарының
барлық ойындарын пайдаланудың ерекше кең тараған негізгі себебі осы болып
табылады.
Қозғалыс ойындары ұлттық мәдениетті тәрбиелейді. Қозғалыс ойындарына
тән спорт жарыстарына негіз болатын жан-жақты қозғалыс әрекеті барынша
пайдалы және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның ақыл-ой қозғалыс аясын дұрыс
дамытуға өте қажет. Сондықтан қозғалыс ойындары - өскелең ағзаны толық
дамыту құралы ғана емес, сондай-ақ дене тәрбиесі мен спорт әлеміне кең
ашылған қақпа тәріздес.
Оның қолданылу аясы шексіз. Дене тәрбиесінің басқа құралдарына
қарағанда балалық шақтың алғашқы сәттерінен бастап-ақ және жасөспірім кезде
ойындарға үлкен мән беріледі. Бұл түсінікті де, себебі ойындық қозғалыс
әрекетінің шынайы бағасын жан-жақты ұғынып, дұрыс бағалау өте қиын.
Қозғалыс ойындарының негізгі ерекшелігі дене жаттығуларының көп
жақтылығынан көрінеді. Ойын ойнау ойыншылардың қимыл және психикалық
әрекетіне бірдей ықпал етеді. Үнемі өзгеріп отыратын ойын жағдайларына
лайық мінез-құлқын сайлау бақылау мен реттеу барысында танымдық сананы кең
кірістіруді қажет етеді. Нәтижесінде жүйке әрекеттерінің күші мен
қозғалмалылығы артады, ағзаның барлық жүйе әрекеттерін бастағы ми
қыртыстары және орталық жүйке жүйесі арқылы реттеу қызметі жетілдіріледі.
Бұған қоса ойын әрекеті қимылының көптүрлілігімен және күрделілігімен
ерекшеленеді. Оған тірек-қимыл аппаратының үйлесімді дамуына ықпал ететін
барлық бұлшықет топтары қатыстырылады.
Ойын шарттарының өзгермелелігі үйренген қимылдарын жаңа жағдайға үнемі
лайықтап отыруды талап етеді. Сондықтан қимыл дағдылары икемді, әрі иілгіш
болып қалыптасады. Ептілік жетілдіріліп, алдын ала меңгергендерінен жаңаша
қимыл тудыру қабілеті дамиды.
Жарыс шарттары қатысушылардан барынша үлкен дене ширығуын талап етеді.
Демалыс үзілістерімен шағын қысымдық әрекеттердің барынша қарқынды
сәттерінің кезектесіп келуі ойыншылардан үлкен жұмыс көлемін орындауға
мүмкіндік береді. Жүктеменің кезетесіп келу сипаты өскелең ағзаның
физиологиялыө жағдайының жас ерекшелігіне сәйкес келеді. Сондықтан
қанайналым мен тыныс алу жүйесінің қызметін жетілдіруге жақсы әсер етеді.
Ойынның маңызы оларды табиғи жағдайларда кең қолдану мүмкіндігіне орай
арта түседі. Шыңғы тебу, орманда, сауда, конькимен және т.б. ойындар –
денсаулықты нығайту мен шыңдаудың тамаша құралы.
Табиғи факторларды толық пайдалану әсіресе жас ағзаның дамуы мен өсу
кезеңінде өте маңызды.
Терең және жан-жақты ықпал ету ойынды өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
қайталанбас құрал етеді. Ойынды белгіленген жүйемен және басқа да
құралдармен үйлестіре пайдалану қоғамдық ортаны құруға қажетті мінез-
құлықты тәрбиелеуде жоғары ықпал етеді.
А.М.Горькийдің пікірімен айтсақ, ойын бұл балалардың өздері өмір
сүретін және өзгертуге құқылы әлемді тану жолы.
Ойынның отандық ілімі мен әдістемесін дамыту
Орыстың педагогикалық ойшылдары ойынға ертеден-ақ қызығушылық
танытты. Ойынды халыққа білім беруде пайдаланудың ілімі мен іс-тәжірибесін
дамытуға Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский, Д.И.Писарев
тәрізді белгілі қайраткерлер үлкен үлес қосты. Олар халықтық ойындарды
жоғары бағалап, ондағы жеке тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеудегі
мықты құрал екенін айтты. Көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинский де осы
пікірді қолдады. Ол оқытудың ойынмен үйлестірілуін кең қолданудың
мағыздылығын алға тартты.
Бұл ой-пікірді бұдан кейін көрнекті ғалым П.Ф.Лесгафт одан әрі
дамытып, ғылыми негізделген жүйеге ендірді. Ойынға дене тәрбиесінің негізгі
құралы ретінде алғашқы ілімдік негіздеме берді. Ол ойынды баланың өмірге
қадам басуындағы дайындық жаттығуы деп есептеді.
П.Ф.Лесгафт ойыншылардан саналы іс-әрекет пен өз қимылын басқара
білуді талап ететін ойынның сапалық ерекшеліктеріне баса назар аударды.
Ойыншыларға қойылатын талап мінез-құлықты қалыптастырады. П.Ф.Лесгафтың
пікірінше, бұның барлығы шығармашылық ойы бар жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын тәрбиелеуге көмектеседі.
П.Ф.Лесгафт көптеген ойын түрлерін жинақтап, жүйелеп, жіктеді. Ол оны
оқытудың тиімді әдістемесін құрды, оның негізінде ойнаушылардың
белсенділігі мен дербестігі қамтылды. Ойын өзінен өзі тәрбиелей алмайтынын
ұғынған Лесгафт басқарушы-педагогқа үлкен қызмет артты: Ойынды жүргізу
жеңіл көрінгенімен ол өте қиын іс және өз деңгейінде тұра алатын
басқарушыны өте сирек кездестіруге болады.
П.Ф.Лесгафттың еңбектері отандық дене тәрбиесінің даму жүйесіне,
әсіресе, ойын ілімі мен әдістемесінің негізін қалауға үлес қосты. Қазіргі
кезде де оның идеялары өзінің негізгі деңгейін жоғалтқан жоқ.
Бұдан кейінгі жылдары бұл идеяны көптеген ғалымдар дамыта
жалғастырды. И.М.Сеченов өзінің Бас миының рефлексі деген еңбегінде
сәбидің ойыны мен ойлау қабілетінің қалыптасуы, сыртқы дүниені танудың
қалыптасуы арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетті. Е.А.Покровский
ойындар тек сыртқы дене күшін дамытып және нығайтып қоймай, сонымен қатар
ақыл-ойдың қалыптасуына да көмектесетінін атап көрсетті. Сондықтан, олар
мектеп оқушысының күн тәртібінде маңызды педиатрияның жеке саласы ретінде
оқуы тиіс деп есептеді.
Бірінші кезекте, В.В.Пориневский, В.Г.Марц, Г.Г.Дюпперой,
А.В.Былеева, В.Г.Яковлев, М.В.Лейкина тәрізді кеңес ғалымдары ғылыми
негізделген ойын ілімі мен әдістемесін құрудың қарқындылығы ерекше.
Солардың жұмыстары арқылы қозғалыс ойындары балалардың жан-жақты дене
тәрбиесі және олардың анатомо-физиологиялық және психикалыө дамуы
ерекшеліктеріне сәйкес әрі лайық құрал ретінде толық мойындалды.
Ойындардың тәрбиелік маңызы Н.К.Крупская мен А.С.Макаренко
еңбектерінде анық көрініс тапты. Ойынның басты құндылығы мен оның арнайы
ерекшелігі оның ұжымдық іс-әрекетті танытып, қоғамдық қарым-қатынасқа
үйрететінінде жатыр.
Н.К.Крупскаяның пікірінше, мектеп балаға ойын үшін өте аз уақыт
бөліп, баланы ересек адам етуге асығады. Ол ойынның ұйымдастырушылық ролін
дұрыс бағаламайды деді.
Балаларды өте үлгілі бастамашыл, нағыз ұжымшыл етіп тәрбиелеу үшін
ойындарды кең қолдану қажет. Біріккен іс-әрекет өзіңді тануға, бір-біріңді
түсінуге көмектесіп, балалар арасындағы достастықты нығайтады. Н.К.Крупская
балалардың өзіндң ойындарын әсіресе жоғары бағалады. Онда бала жағдайды
таразылауға, бүкіл ұжым үшін атқаруға бағындыруға үйренеді.
Н.К.Крупская ойынды таңдауға үлкен мән берді. Оның ойынша қоғамға
кері әсерін тигізетін ойындар бар және сонымен қатар белсенділік пен
бастамашылықты, жолдастарын құрметтеу мен саналы тәртіпке тәрбиелеуге
көмектесетін ойындар бар. Тәрбиелік әсердің тиімділігі көп жағдайда
басқарушының ролімен, оның ойынды басқарушының ролімен, оның ойынды жүргізе
алуымен анықталады. Шектен тыс кең қамту санаоы тәртіпке тәрбиелеуге
кедергі келтіреді, бастамашылдықты төмендетіп, ойынға деген қызығушылықты
әлсіретеді. Н.К.Крупская басқарушыларға пайдаланатын ойынды оқып үйренуге,
ондағы бабстама көтерушілікті тудыруға арналған жағдайлармен қамтамасыз
етуге және міндетті түрде жас ерекшеліктерін ескеруді ұсынады.
Ойын өздігінен тәрбие бере алмайды. Н.К.Крупская бұл ойды былай
түсіндіреді. Ойын арқылы аңды да үйретуге болады, ойын арқылы коммунисті
де тәрбиелеуге болады. Істің тетігі ойынды кімнің қалай басқаруында жатыр.
Ойынды бала тәрбиесінде пайдаланудың бұдан кейінгі ілімі мен іс-
тәжірибесінің дамуы белгілі кеңес педагогы А.С.Макаренкомен байланысты. Ол
ойын әрекетінің жеке адамды қалыптастырудағы ролін жоғары атап көрсетіп,
оны еңбек, оқу және қоғамдық әрекеттерімен қатар қояды. Сан түрлі ойынды
пайдаланудың түзу жүйесін құрған ол (қозғалыстық, спорттық, әскери)
педагогтарға қоғамдық тәртіп, дағдыларын тәрбиелеуде ең тиімді әдіс ұсынды.
Әсіресе оның еңбек пен ойын үйлесім ұстанымы маңызды болды.
А.С.Макаренконың пікірінше ойын да – еңбек:
Ол адамды жұмысқа қажетті дене және психологиялық шарттарға
үйретеді.
Сондықтан ойында әдеттенген сапалар егер балалар ойыны үнемі еңбекпен
кезектесіп отырса тез әрі жеңіл дағдыға айналады. Іс-тәжірибелік жұмыс
барысында жинақталып дәйектелген бұндай бағыттың табыстылығы
А.С.Макаренкоға болашақ қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан
басталады деген пікір салды.
Кеңес балаларының тәрбиесіндегі ойын әдісін пайдаланудың әсіресе
маңыздылығына артқан өз сенімін А.С.Макаренко қысқа түрде айтып өтті.
Педагогтың ойнамауы мүмкін емес, - деді ол. – Ойнай алмайтын педагог болуы
да мүмкін емес.
Кеңес ғалымдарының еңбектерінде одан әрі даму жалғасын тапқан орыс
ғалымдарының алдыңғы бөлігінің ойынға ертеден және терең санаоы
қызығушылыщғы ойынды қоғамдық тәрбие құралы ретінде ілгерішіл және ғылыми
негізделген жүйені қалыптастыруға негіз болды. Маман-оқытушылардың
басқаруымен ойындарды мұқият талдау, жүйелі пайдалану мен жүргізу
тәрбиелеуде үлкен нәтижелі жетістіктерге жетуге көмектеседі. Осыған қоса
ойын әдісін кең қолдану дене жаттығуларын оқытудың жалпылама тиімділігін
арттырады. Жас ерекшеліктерін ескері мен ойындарды басқа да дене
жаттығулары түрлерімен үйлестіре жүргізу балалар мен жасөспірімдердің дене
дайындығы мен ағзасын дамытуға қолайлы әсер етеді.
Қозғалмалы ойын түрлерінің өзекті мәселелері.
Кеңес дәуіріндегі қозғалыс ойындарының негізгі мәселелері.
Кеңестік дене тәрбиесі жүйесінде ойынға маңызды орын берілді. Олардың
көмегімен әртүрлі жас ерекшелігі топтарында дене тәрбиесі міндеттерін кең
көлемде шешеді. Ойындарды мектепке дейінгі және мектепте, сондай-ақ орта
және жоғары оқу орындарында, дене шынықтыру – сауықтыру және спорт
жұмыстарында пайдалану сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін
шешуге көмектеседі.
Ойынның білім берудегі маңызы көптүрлі. Олардың жүйелі қолдану
қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіріп, жүгіру секіру, лақтыруды қарастыратын
қозғалыс мектебін толық меңгеруді қамтамасыз етеді. Бұл шеңбер қалағанынша
кеңейтіліп, өмірге қажетті дағдылардың барлық кешенін қарастырады. Ойын
арқылы бзұл дағдылар оны түрлі жағдайлармен сәйкестікте қолдану мүмкіндігін
біршама кеңейтетін білікке айналады.
Ойынға тән жарыстардың әсерінен барлық дене сапалары, ең алдымен,
шапшаңды, ептілік, күш пен төзімділік белсенді дамиды. Бұның барлығы бала
ағзасының қозғалыс аясын қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен қатар күнделікті өмірге қажетті өте маңызды сапалар –
қабылдау мен жауап беру жетілдіріледі. Соған қоса шешім қабылдау мен оны
талдау қабілеті дамиды, ол жедел ойлау мен ақыл-ой барысын қалыптастыруға
өте қажет. Сонымен ойын талаптары арқылы дұрыс іс-әрекетке қабілеттілік
артады.
Қазіргі кезде балаларды спотпен ерте жастан таныстыру кең құлаш
жайды, ол балаларға дер кезінде таңдау жасауға мүмкіндік береді. Спорттық
бағдар, алғашқы таңдау және спорт тәсілдерінің негізіне оқытуды
қарастыратын бұндай спорт білім беру міндеттерін шешу көбінесе
жеңілдетілген спорт ойындарының түрлері бойынша жарыстарды кең таратумен
байланысты. Бұлар мини-футбол, мини-баскетбол, мини-гандбол, т.б. Соңғы
жылдары бүкілодақтық Үміт сөресі жарысы өткізіле бастады. Оның
бағдарламасына қозғалыс ойындары да жендірілді. Телеарналар көмегімен
миллиондаған оқушылар қызықты және ыңғайлы спорттық хабалар түріне ден
қояды және Веселый час, Сильные, смелые, ловкие, Папа, мама и я –
спортивная семья, т.б. жарыстарға қозғалыс ойындары бойынша қатыса алады.
Ойындардың тәрбиелік мәні өзгермелі жағдайда және ойыншылардың
белсенді қатысуымен өткізілетін қозғалыс әрекеті сипатымен тығыз
байланысты. Ойынның мәні – үнемі және түрлі жағдайда туындайтын мақсатқа
жету жолындағы кедергілермен күрес болып табылады. Сондықтан олар күшті
психикалық реакция тудырады. Педагог, төреші, капитан және командалас
жолдасы тарапынан атқарылатын ойыншылардың мінез-құлқын білікті басқару
жеке тұлғаның рухани – ерік және адамгершілік сапаларын тәрбиелеуге
көмектеседі. Ұжымдық, тәртіп, ұйымдастырушылық, бастамашылдық, шешімталдық,
батылдық және табандылық тәрізді сапалар барынша белсенді қалыптасады.
Ойынды қолдану педагогқа өз тәрбиеленушілерін ертерек және толық
танып білуіне мүмкіндік беруімен де маңызды. Бұдан соң балаларды жақсы
сапалар белсенді жетілетін арнайы талапқа қояды. Ойын көмегімен кеңестік
тәрбиенің негізгі ұстанымы, яғни ұжымда, ұжым үшін және ұжым арқылы
ұстанымы өмірге келеді.
Әскери – отансүйгіштік тәрбие міндеттеріне БАЖЖО ОК бастамасы бойынша
өтетін Өжет ойыны жауап береді. Ол жас ұрпақты халқымыздың әсери
дәстүрлеріне тәрбиелеп, Отан қорғаушыларға қажет дағдыға үйретеді.
Ойындардың сауықтыру маңызы да зор. Жақсы көңіл-күйге жеткізетін сан
алуан белсенді қозғалыс әрекеттерінің өзі дене жаттығуларының қолайлы түрін
қарастырады. Ойыншылар бір мезгілде жүктеме әсеріне және сол сияқты табиғи
күштер – күн, жел, су әсеріне ұшырайды.
Ойын барысында жүктемені басқарушылар мен қатысушылардың өздері
мөлшерлейді. Бұл қатты шаршаудың алдын алады. Сондықтан ойынмен жүйелі
шұғылдану ішкі органдарды нығайтады, ағзаның қызмет әрекетін жетілдіреді,
дұрыс дене дамуын қамтамасыз етеді, оқушылардың денсаулығын нығайтады.
Сонымен, ойындар жан-жақты әсер етеді және үйлесімді дамуға мүмкіндік
береді. Оларды кең қолдану қоғамдық тәрбие міндеттерін толық шешуге
мүмкіндік береді.
Орта білім беру және мектептен тыс тәрбие жүйесіндегі қозғалыс ойындарының
алатын орны
Балалық шақ – ойын кезеңі сондықтан балалар мен жасөспірімдердің дене
тәрбие процесін ойыннан бөліп қарауға болмайды. Бұл кезеңдегі ойын әдісі
маңызды орын алады және дене тәрбиесінің әмбебап әдісіне айналады. Жасы
кіші болған сайын ойынның маңызы да, ықпалы да арта түспек.
Мектеп жасына дейінгі ойын әрекеті – бұл бала қозғалысының ең негізгі
түрі. Бұл жастағы бала тәрбиесіндегі маңызды міндеттерді кең көлемдегі ойын
түрлерімен, атап айтқанда қозғалыс ойындарының көмегімен шешіледі. Оған
қосымша ретінде жалпыдамытушы жаттығуларды, жүру, жүгіру, секіру және
қарапайым лақтыруларды пайдаланады.
Бастауыш сыныптарда ойындар бұрышына дене жаттығулары арасында
негізгі орын алады. Олардың негізгі салмақ үлесі 1-3 сыныптарға тиеді, онда
толығымен қозғалыс ойындарынан құралған сабақтар жиі жүргізіледі. Ойындар
көмегімен жаңа қимылдарды үйреніп, үйренгеніне машықтанады.
3-4 сыныптарды ойындар барлыө мүмкін болатын жеңіл атлетика,
гимнастика, шаңғы спортының арнайы жаттығуларымен және жалпыдамытушы
жаттығулармен толықтыщрылады. Хбұл жаттығуларға оқытқанда қозғалыс
ойындарына үйренген қимылдарын жетілдіріп, бекітудің белсенді құралы ролі
беріледі.
Ойындар мазмұны бірте-бірте күрделене түседі: тек дене қыздыру
қимылдарынан жүгіру, секіру, лақтырудың көптеген түрлері мазмұнын құрайтын
ойындарға ауысады. Ойнаушылар арасындағы өзара қарым-қатынас та
күрделенеді. Балалар өзіне берілген рөлді атқарып, бірте-біәрте келісімді,
бірге әрекет жасауға үйренеді. Көптеген ойындар ұжымдық жарыстар сиопатында
болады және спортта жүргізетін ойын қызметтерін орындайды.
5-8 сынып оқушыларының дене тәрбиесінде қозғалыс ойындары
бұрынғысынша кең қолданылғанымен оны басқа да жаттығулармен біртіндеп
алмастырып отырады. Ойындарды қимыл сапасы дамыту мен қимыл дағдыларын
жетілдіру үшін қолданады. Сол сияқты осы кезеңге таныс болатын спорт
ойындарының тәсіліне және тактикасына оқытуда дайындық есебінде
пайдаланылады.
Жоғарғы сыныптарда қозғалыс ойындары қосымша, толықтырушылық сипат
алады да, негізгі роль спорт ойлындарына беріледі. Сонда да бұл жерде
қозғалыс ойындары түрлі оқыту – тәрбиелеу міндеттерін атқарушыға
көмектеседі.
Мазмұн байлығына қарамастан тек ойынның өзі білім беру мен тәрбиелеу
міндеттерінің бүкіл шеңберін қамти алмайды. Сондықтан ойындарды тиімді
пайдаланудың міндетті шарты оларды басқа да дене жаттығуларымен
байланыстыру қажет болады.
Балалар бақшасында жалпы білім беретін мектептерде, ПТУ мен жоғары
және арнайы оқу орындарында, санаторийлер мен демалыс саябақтарында, дене
тәрбиесі ұжымдарынла – барлығында да ойындарға маңызды орын береді.
Орта жалпы білім беру мектептерінде ойынды пайдалану оқу-тәрбие
міндеттерін толық шешуге мүмкіндік береді. 1-8 сыныптарда ойындар негізгі
бағдарламалық материалға ендіріліп, гимнастикамен, жеңіл атлетикамен, шаңғы
және спорт ойындарымен, жүзумен, күрес және көркем гимнастикамен бірге
қолданылады.
Қозғалыс ойындары мектептен тыс және сыныптан тыьс шараларда,
әсіресе, жазғы лагерьлерде үлкен орын алады.
Орта кәсіптік-техникалық училищелер мен арнайы оқу орындарында
қозғалыс ойындарын пайдалану оқушылардың жалпы дене даярлығының жоғары
деңгейіне жетуге көмектеседі.
Дене тәрбиесі ұжымдарында, БЖССМ-де, сопрт секцияларындағы қозғалыс
ойындары жас спортшылардың жалпы және арнайы дайындығын қамтитын
бағдарламалық материалдың міндетті бөлімі болып табылады.
Балалар мен спорт – сауықтыру лагерьлерінде қозғалыс ойындары
оқушылардың алғашқы спорт дайындығы міндеттерін шешіп денсаулығын нығайтуға
көмектеседі.
Мәдени – ағарту мекемелерінде, мәдениет және демалыс саябақтарындағы
қозғалыс ойындарын түрлі тұрғындар тобы арасында жарыс өткізу үшін
пайдаланады.
Тұрғын үй қолдану мекемелерінде балалар мен жасөспірімдерді қозғалыс
ойындарымен шұғылдандыру тұрғын мекені бойынша дене тәрбиелік – сауықтыру
жұмыстарының міндеттерін атқаруға көмектеседі.
Емдеу орындары мен санаторийлерде қозғалыс ойындарын емдеу алдын-алу
мақсатында пайдаланады.
Негізгі міндеттерді шешу үшін ойындарды арнайы тапсырмалар мен
сабақтарға ендіреді. Бұнда оларды педагогтың басқаруымен ұйымдасқан түрде
жүргізеді.
Ойындар үзілісте, жиындарда, кештер мен мерекелерде өзіндік шаралар
ретінде де жүргізілуі мүмкін. Бұл жағдайда балалардың өзі белсенді роль
атқарады, мұнда ойындар өзіндік дербес түрде болады.
Жанұядағы ойындардың да алар орны ерекше. Балалар мен ата-аналардың
бірге ойнауы баланың даму процесіндегі міндетті әрі қажетті болып табылады.
Зтуылғанан бастап 3 жасқа дейін сәби жөзінің ойын тәжірибесін отбасынан
алады, осында ол өзінің дене жаттығулары мен дене тәрбиесіне деген
көзқараосының негіздерін қалыптастырады. Балалар мекемесіне ауысқан шақтан
бастап ойын тәжірибесін жинақтауы маман – педагогтардың ықпалымен жүзеге
асырылады.
Сабақтан бос кездегі ата-аналардың ұйымдастырған қозғалыс ойындары
балаларды мектептен тыс тәрбиелеуде маңызды дәрежеге ие болады. Үй алаңында
арнайы ұйымдастырылған ойындар балаларды қараусыз қалудан сақтайды, жақсы
демалыс пен күшті қалпына келтіруге жағдай жасайды және мектеп оқушыларын
спорт секцияларына тартуға көмектеседі.
Қозғалыс ойындарының педагогикалық сипаттамасы
Қозғалыс ойындары дене тәрбиесі құралы ретінде көптеген
ерекшеліктерге ие. Олардың ішіндегі ең танымалылары – ойнаушылардың
белсенділігі мен дербестігі, жарыстық сипаты мен үздіксіз өзгермелі
жағдайдағы ұжымдық әрекет.
Ойнаушылардың іс-әрекеті олардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасын
реттейтін ережеге бағынады. Ереже тактика таңдауды анықтап, ойынды
басқаруды жеңілдетеді.
Көптеген ойын түрлерін ойында қалыптасқан өзара қарым-қатынасына
қарай жіктеуге болады. Бұл ұстанымды алғаш лрет П.Ф.Лесгафт қолданды.
Ойынның түрлері
Ойынның негізгі үш тобы бар: командалық емес, командалыққа өтетін
және командалық.
Қарапайым командалық емес ойлын түрлерінде мақсатқа жалпылама күш
салуды қажет етпейді. Әрбір ойыншы бір-біріне тәуелсіз, тек ойын
ережелеріне бағынып, қимылдайды.
Командаға өтетін ойындарда жеке ойнаушы топ ішінара келісе әрекет
жасау элементтері көрінеді. Алғашқыда қатысушылар дербес ойнағанымен,
ойынның дамуы барысына қарай топтар құрылады, олар жеке міндеттерді
орындауда келісе жұмыс атқарады.
Командалық ойындарда жарыс ойын ұжымдары (командалар) арасында өтеді.
Жеке ойнаушылар әрекеті мұнда бүкіл ұжым мүддесіне бағынады. Қойылған
мақсатта негізінен ойнаушылардың келісімді қимылымен жетеді. Нәтижені
анықтау үшін төрешілік қажет.
Әрекеттің келісімділік деңгейінің артуы қатысушылардан психологиялық
қайта құрылуды ғана емес, сонымен қатар ұжымдық қимылға қажетті барынша
күрделі дағдыны меңгеруді талап етеді. Әрине, ойын әрекетінің мазмұны
командалық еместен командалық ойынға өтуіне орай күрделенеді. Ойнаушылардың
қарым-қатынасы тиянақты болған сайын ойын мазмұны да жеңіл болады.
Бүкіл ұжымның жоғары ұйымдасқан тактикалық қимылын қажет ететін қимыл
дағдыларын үздік меігеру – командалық ойындардың барыгша күрделілігі болып
табылады. Бұл тарапта командалық ойындар ойын әрекеті дамуының жоғарғы
сатысын білдіретін спорт ойындарына жақын келеді. Сондықтан командалық
қозғалыс ойындарын қарапайым спорт ойындары деп те атайды.
Командалық емес дойындар ішінара екі топқа бөлінеді: жүргізілетін,
жүргізілмейтін.
Командалық ойындар да екі топқа бөлінеді: барлық ойнаушы бірдей
қатысатын және кезектесіп қатысатын – эстафеталар.
Өз кезегінде бұл топтар, мысаоы, ұйымдастыру жобасына қарай ұсақ
топтарға да бөлінеді. Яғни, эстафеталар сызықтық, қарама-қарсы, шеңберлі,
т.б.
Командалық ойындарды ойнаушылардың жекпе-жегі сиптына қарай ажыратады.
Қарсылықты және қарсыласымен түйісе отырып ойналатын және қарсыласымен
сайысқа түсіп ойналатын ойын түрлері бар.
Ойындарды бұдан әрі бөлшектей жіктеу олардағы қимыл әрекетінің
мазмұнына негізделеді. Бейнелеу (көрсету қимылдарымен), жүгірумен,
кедергіні бағынздырумен, қарсылықты, бағдарлаумен (есту және көру
белгілерімен), заттармен (доп, таяқ, лента, т.б.) ойналатын ойын түрлері
бар.
Әуен сазымен ойналатын әуенді ойындар да ерекше топ құрайды. (би, ән
айту).
Арнайы дайындықты талап ететін жергілікті жерде ойналатын ойындар да
қызықты. Олар жүргізілу жағынан өте күрделі.
Соңғы кезде сан алуан дайындық (жүргізілетін) ойлындары таныла
бастады, олардың жеңілдетілген мазмұны балаларды ерте жастан-ақ футбол,
баскетбол, хоккей, теннис және т.б. спорт ойындарымен таныстыруға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиелік мақсатында таңдалған кез-келген ойын көп көлемді оқыту,
тәрбиелеу және сауықтыру міндеттерін шешуді қамтамасыз ету тиіс.
Ойынды таңдауға қойылатын талаптар
Ойынды таңдау нақты міндеттермен және оны жүргізу шарттарымен
анықталады. Әрбір жастағы топтардың таңдау мен ойынды жүргізу әдістемесінің
ерекшелігі бар.
Бастауыш сынып оқушылары қозғалысқа бейім және үнемі қозғалысты қажет
етумен ерекшеленеді. Алайда ойынды таңдауда олардың ағзасы үздіксіз қысымға
дайын еместігін ескеру қажет. Олар тез шаршайды, бірақ тез қалпына келеді.
Сондықтан төменгі сынып оқушыларына арналған ойындар көп ұзартылмаған. Олар
міндетті түрде демалыс үзілілстерімен алмасып тұруы керек.
1-2 сынып оқушылары үшін күрделі қимылдары және ойнаушылар арасында
өзара қарым-қатынасы бар ойындар қолайлы емес. Оларды бейнелеу немесе
оқиғалы сипаттағы ойындар қызықтырады. Ұжымда ойнау олар үшін күрделі,
сондықтан оларға жүгіріп келетін, жүргізушіден айналып өтетін, секіретін,
допты немесе түрлі заттарды қағып алып лақтыратын ойындар ұнайды.
9-10 жаста (3-4 сынып) балаларда дәлдік мүмкіндіктері елеулі
жетіледі. Күш, төзімділік, ептілік және шапшаңдықтың қосылуы, өз денесін
жетік меңгеруі, ағзасының дене жүктемелеріне лайықталуы бұл жастағы
балаларға күрделірек ойын түрлерін ойнатуды ұсынады.
9-10 жастағы бала психикасында да өзгерістер болады. Кұш пен нерв
әрекетінің қозғалмалылығы зейінді тұрақтандыруға және бала қызығушылығының
артуына әкеледі. Ойлаудың дамуы біршама қиын тактикалық міндеттерді шешуді
қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе мынадан көрінеді, яғни бұл жастағы балалар
жеке қатысушылар емес ойын ұжымдары арасындағы жарыстық ойындарға қызыға
бастайды.
9-10 жастағы ұлдар мен қыздардың ойындарында онша ерекшелік болмайды.
Сонда да болса ұлдар жекпе-жек, бір-біріне қолдау көрсету және допқа таласу
тәрізді ойындарға құмар щкеледі. Қыздар бірқалыпты қимыл мен дәл әрекетті
(затпен, доппен, т.б.) ойындарды таңдайды.
Бұл жастағы балалар доппен ойдналатын, яғни доппен жүгіретін,
кедергіден секіру, шағын заттарды лақтыру және жергілікті жерде әскер
ойындарын ойнауды ұнатады.
9-10 жастағы балалар ойыны ұнаған ойындарының едәуір ұзартылуымен,
ойын жүктемесінің қарқындылығымен, қатал төрешілігімен және зүнемі
қолданылуымен ерекшеленеді. Ойындарда ойын жарысының элементтері жақсы
көрінеді.
5-8 сынып оқушыларының ойындары төменгі сынып оқушыларының ойындарынан
көп ерекшеленеді. Саны жағынан қысқарғанымен, олар мазмұны жағынан
күрделенеді. Бұл өзгерістер жас ерекшелігінің дамуымен түсіндіріледі.
Ішкі органдар әрекетіндегі терең қайта құрулар жасөспірімнің қозғалыс
қызметін жетілдіруді баяулатады. Дәлдіктің бұзылуы ағзаның жүрек тамыр және
басқа да қызмет жүйесі жұмыстарының нашарлауына әкеледі. Орталық жүйке
жүйесінің қозуының артуынан байқалатын өзгерістер бас миының тежегіш
күшінің өсуімен және қызметтік есеюімен жүргізіледі.
Бұл жасөспірімнің психикасына да әсер етеді, олар шыдамсыз болады және
шешім қабылдауда көңіл-күйінің күрт өзгеруі байқалады. Бұл жастағы көрініс
беретін есею, екінші белгі беру жүйесінің әсерінің күшеюімен түсіндірілетін
өзіндік ойлау тактикасы бар командалық ойындарды да қолайлы етеді.
Олардың ойын әрекетінда аталған жас ерекшелігі кезіне тән көптеген
белгілер сақталады (оқиғалы ойындарға қызығу, ұжымда керісіп қалу, ойын
нәтижесіне қатты мән беру, т.б.), бірақ сандық жағынан біршама өзгерістер
болады. Жасөспірімдерді батырлыққа баулитын, күрделі, оқиғалы және ойында
өзінің шығармашылық әрекетін көрсетуге мүмкіндік беретін ойындар
қызықтырады. Оларды күрделі тактикалық қарсы жекпе-жек баурайды. Үнемі
жарысқа ұмтылу жасөспірімдердің спорт ойындарына немесе мазмұны жағынан
соған жақын ойындарға қызығуын білдіреді. Оларға сондай-ақ тапсырма
тәріздес (қимыл әдісін қатысушылар өздері таңдайды), күреске толы,
қарсылықты, өзара көмек дкөрсететін ойындар, кедергіні бағындыратын
эстафеталар ұнайды.
Жасөспірімдерге арналған ойындардың ұзақтығы мен қарқындылығы төменгі
сынып оқушыларына қарағанда ұзақтау болады. Сондықтан жүйкеге және дене
қысымына көп күш түсетін ойындарда оқушылардың мінез-құлқына көп көңіл бөлі
қажет, қатты ашулану мен шаршауға жол бермеген дұрыс.
Бұл жастағы ұлдар мен қыздар бұрынғысына бірге ойнағанымен олардың
ойын әрекетінде ерекшеліктер білінеді. Қыздарды негізінен ептілікпен қимыл
дәлдігін талап ететін, би қимылдары аралас ойындар қызықтырады.
Қыздар мен бозбалалар (15-17 жас) дене дамуының жоғары деңгейіне
жетеді және үлкен қимыл және ойын тәжірибесін біледі. Сондықтан мұндағы
спорт даярлығы бірінші кезекке шығады. Қозғалыс ойындарын пайдалану осы
басты міндетті шешуге көмектеседі.
Бозбалалар мен қыздар ойнағанда өз әрекетінің тактикасы мен нәтижесіне
көп көңіл бөледі. Тактика мен жеңіске жету жолын таңдағанда олар үлкен
дербестік танытады. Олардың көпшілігі бүкіл ұжым әрекетін ұйымдастырып,
басқарушының немесе команда жетекшісінің ролін алады.
Бозбалаларды күш пен төзімділік танытатын ойындар көп қызықтырады.
Түрлі эстафеталар, қарсылықты ойындар, дәлдікке, ептілік пен қимыл
шапшаңдыңына жоғары талаптар қойылатын ойындар оларда кең қолданыс табады.
Бозбалалар мен қыздарға ойын жүргізгенде олардың ағзасының әлі
қалыптасып бітпегенін ескеру
Қажет. Сондықтан мұнда оларды таңдау мен жүктемені реттеудің маңызы
зор. Ойын қарқынының біршама өсуіне қарамастан ол ересек адамның қарқынды
әрекетімен теңесе алмайтынын ескеру керек.
№3 Қозғалмалы ойын түрлерін басқарудың әдіс- тәсілдері. Ойын түрлері
түсінік. Педагогикалық практикадағы қозғалмалы ойындар.
Ойын ерте заманнан бері адам өмірінің ажырамас бөлігі болып келеді,
оны өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу және дене тұлғасын дамыту мақсатында
қолданды.
Ойын – балалар мен ересектердің қатысты өзіндік іс-әрекеті. Ол
адамдардың демалыстағы, көңіл көтерудегі, танымындағы, рухани және дене
күштерін дамытудағы қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Қозғалмалы ойындар қозғалыс орны айқын сезілетін ойындық іс-
әрекеттердің көрінуіне қатысты. Қозғалмалы ойындар үшін өзіндік сюжетпен
мотивацияланған (түрткі болған) белсенді шығармашылық қозғалыс әрекеттері
сипатты. Бұл әрекеттер қойылған мақсатқа қол жеткізу жолында әртүрлі
қиындықтарды жоюға бағытталған ережелермен (жалпы қолданылған, жетекші
немесе ойнаушылар орнытқан) бөлшекті шектелуі мүмкін.
Педагогикалық практикада ұжымдық және индивидуалды қозғалмалы
ойындар, сонымен бірге спорттық әрекеттерге жетекші ойындар қолданылады.
Ұжымдық қозғалмалы ойындар – бір уақытта қатысушылардың үлкен емес тобы
секілді, тұтас сынып немесе спорттық секциялар, ал кейбір жағдайда
ойыншылардың айтарлықтай көп саны қатыса алатын ойындар.
Индивидуальды (жеке) қозғалмалы ойындарды әдетте кіші балалар құрады
және ұйымдастырады. Мұндай ойындарда әркім өзінің жоспарын белгілеп, өіне
қызықты шарттарды орнатады, ал кейде қалағандарынша өзгертеді. Жеке
қалаулар бойынша ойластырылған іс-әрекеттерді іске асыру жолдары
таңдалынады.
Қозғалмалы ойындар мазмұны оның сюжеті (тақырыбы, идеясы), ережесі
және қозғалыс әрекеттері қарайды. Мазмұны ұрпақтан ұрпаққа берілетін
адамзат тәжірибесінен келіп шығады.
Ойын сюжеті ойыншылар әрекет мақсатын, ойын конфликтісінің
(соқтығысының) даму сипатын анықтайды. Ол қоршаған орта ақиқтынан алынып,
оның әрекеттерін көрсетеді немесе ойыншылардың әртүрлі өзара әрекеттестік
кезіндегі қарсы күрес сызбасы түріндегі дене тәрбиесі міндеттерінен арнайы
құрылады. Ойын сюжеті ойыншылардың тұтас әрекеттеріне жан беріп қана қоймай
ды, тактика элементтері мен техникасының жеке тәсілдеріне мақсатты
бағыттылық беріп, ойынды тартымды етеді.
Ереже – ойынға қатысушылар үшін міндетті талаптар. Олар ойыншылардың
орналасуын негіздейді, ойыншылардың міндеттерін, құқықтарын, тәртіптер
сипатын нақтылайды. Осыған қоса ойын ережесі аумағында ойыншылардың
шығармашылық белсенділігі мен иницативаларының көрінуіне шектеу жасамайды.
Қозғалмалы ойындардағы қозғалыс әрекеттері алуан түрлі. Олар болуы
мүмкін, мысалы, еліктеуші, бейнелі – шығармашылық, ритмикалық (ырғақты);
ептілік, шапшаңдық, күш және т.б. дене сапаларының көрінуін талап ететін
қозғалыстық тапсырмалар түрінде орындалуы мүмкін. Ойындарда бағыттың аяқ
асты өзгеруі және қозғалыс кідірісі бар қысқа жігірулер; қашықтыққа және
нысанаға әртүрлі лақтырулар; кедергіні секіріспен, күш қолданумен жеңіл
шығу; арнайы дене даярлықтары үрдісінде меңгерілген алуан түрлі
қозғалыстардың қолданылу білігін талап ететін әрекеттер кездеседі. Осы
барлық әрекеттер әртүрлі комбинациялар мен үйлесімдер орындалады.(5)
Педагогикалық практикадағы қозғалмалы ойындар
Педагогикалық практикада, әлеуметтік өмірде және тұрмыста қозғалмалы
ойындарды ұйымдастырудың екі негізгі формасы бар: белгіленген және
белгіленбеген.
Қозғалмалы ойындар өткізудің белгіленген формасы мұғалімнің жетекші
рөлін, қатысушылардың өзгеріссіз құрамы бар сабақтардың реттілігін, ойын
материалының регламентацияланған (белгілі бір ережеге бағындырылған)
мазмұны мен көлемі және берілген ойын енетін оқу-тәрбие үрдісінің
әдістемесі, мазмұны және ұйымдастырылуы бар оның өзара байланысы.
Белгіленбеген формаға қозғалмалы ойындар балалардың ішінен
ұйымдастырушылардың, вожактардың үлкен рөлін бөліп көрсетеді, олар ереже
бойынша элизодтық түрде ұйымдастырылады, қатысушылар құрамы өзгереді, ал
ойындар ойын материалдарының көлемі және мазмұны бойынша түрленеді.
Оқушылардың қозғалыс тәртібіндегі қозғалмалы ойындарға жіберілетін уақыт
оқушылар оқитын сынып, жас деңгейлеріне, оқытудың жылдық күг тәртібіне және
басқада әрекеттермен демелудың түрлеріне тәуелді.
Жоғарыда көрсетілгендей қозғалмалы ойындарды өткізудің бекітілген
формасында келесі міндеттерді шешуі тиіс жетекші басты орынға ие, олар: 1)
сауықтандыру; 2) білім беру; 3) тәрбиелік.
Қозғалмалы ойындардың сауықтандыру міндеттері.
Ойыншылардың дене даярлықтарын және жас ерекшеліктерін ескерілген
сабақты дұрыс ұйымдастыру кезіндегі қозғалмалы ойындар бой өсуіне, сүйек-
байланыс аппараттарының бекітілуіне және дамуына, баллар мен
жасөспірімдердің дұрыс тұлғасының қалыптасуына, сонымен бірге ағзаның
қызметін жоғарлатады.
Ойындары бар сабақтар кезінде дене жүктемелері оңтайлы болуын
қадағалау қажет. Ойындары бар жүелі өткізілетін сабақтар кезінде интенсивті
жүктемелерге ағзаның үнемі оларға үйрене беруі үшін жол беруге болады. Бұл
өмірмен еңбекте үлкен маңызға ие. Алайда қатысушыларды қатты шаршап-
шалдығуға апаруға болмайды.
Белсенді, энергетикалық, көп қайталама қозғалыс әрекеттері бар,
бірақта ұзақ бір жақты күш қуаттылықпен (әсіресе статистикалық) байланысты
емес ойындар баллар мен жасөспірімдер ағзасына оң әсер етеді. Міне,
сондықтан да ойындарда шамадан тыс бұлшық ет қуаттылығы және тыныс алудың
созылмалы кідірістері болмауы қажет.
Сауықтандыру қатынысында қозғалмалы ойындарды таза ауада жыл бойы
өткізу айрықша құнды: айналысушылар шыныққан бола түспек, ағзаға келіп
түсетін оттегі көлемі көбейеді.
Қозғалмалы ойындар – ұзақ ақыл-ой іс-әрекетінен кейінгі жақсы
белсенді демалыс, сондықтан олар мектеп қоңырауларында, ұзақтылған күн
топтарындағысабақтар аяқталған кезде немесе мектептен келгеннен кейін үйде
өте қолайлы.
Қозғалмалы ойындар сауықтандыру әсерін беретін ойын үрдісіндегі
балаларда туатын функционалды және эмоционалды көтерілу аурушаң балалардың
денсаулығын қалыпқа келтірудегі арнайы емдік мақсаттарға да қолданылады.
Қозғалмалы ойындардың білім беру міндеттері.
Ойын жеке тұлға қалыптасуына үлкен ықпал етеді: бұл талдау, салыстыру,
жалпылау және қорытындылар шығару іскерлігі көрінетін және дамытылатын
саналы іс-әрекет. Ойындармен айналысу күнделікті практикалық іс-әрекеттегі
маңызға ие әрекет ету қабілеттерін дамытуға әсер етеді.
Қозғалмалы ойындар қозғалыс әрекеттері және ережесі ойыншыларда нақты
өмірдегі мінез-құлық туралы сенімді ұғымдарды қалыптастырады, олардың
саналарында қоғамдағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар ұғымын бекітеді.
Гимнастика, жеңіл атлетика, спорттық ойындар, шаңғы даярлығы, жүзу
және т.б. спорт түрлері сабақтары кезінде оқытылатын қозғалыс әрекеттері
сияқты қозғалыс сипаты мен құрылымы бойынша ойындар білім беру мәніне ие.
Қозғалмалы ойындардың тәрбиелік міндеттері.
Көп жағдайда қозғалмалы ойындар төмендегі дене қасиеттерін
тәрбиелеуге жағдай жасайды, олар: шапшандық, ептілік, күш, шыдамдылық,
икемділік (иілгіштік) және бұдан да маңыздысы, бұл дене қасиеттері
комплексте (жинақта) дамытылады. Қозғалмалы ойындардың көпшілігі
қатысушылардың шапшандылықты талап етеді. Бұл дыбыстың, көру, тактильді
белгілерге шұғыл жауап беру қажеттілігіне құрылған; шұғыл тоқтау, кідіру
және қозғалысты жандандыруы бар ойындар, қысқа уақыт ішінде үлкен емес ара-
қашықтықты жеңіп шығуға бар ойындар.
Ойындағы үнемі өзгеруші күш-жай, қатысушылардың бір қозғалыстан
екіншісіне жылдам ауысуы ептілікті дамытуға әсер етеді.
Күш пен энергияның көп жоғалуына алып келетін үнемі қозғалыстың
белсенділігі және қуаты қозғалыстардың көп қайталануы бар ойындар
шыдамдылықты дамытуға әсер етеді.
Қозғалыс бағыттары жиі ауысумен байланысты ойындарда иілгіштікті
жетілдіру жүзеге асады.
Тартымды ойын сюжеті қатысушылар бойында жағымды эмоцияны тудырады
және қажеттеі ерік сапалары мен дене қабілеттерін қоса отырып кез-келген
тәсілдерді көп қырлы зор белсенділікпен жеңіп отыруға шақырады. Ойынға
деген қызығушылықты тудырып отыру үшін ойын мақсатына қол жеткізудегі жол
үлкен мәнге ие – ойынмен қанағаттану үшін, нақты нәтижелерге қол жеткізу
үшін жеңіп шығуы тиіс кедергілер қиындықтарының деңгейі мен сипаты.
Ұжымдық қозғалмалы ойындардың жарытың сипаты мақсатқа қол жеткізу
үшін ерлік пен бірбеткейлікті, шешімділікті көрінуін талап ететін ойыншылар
іс-әрекеттерінің белсендіре алады. Алайда ойын шиеленісуі ойыншыларды бөліп-
жармауға тиіс екендігін ескерген жөн. Ұжымдық қозғалмалы ойындарда әрбір
қатысушы жалпы мақсатқа қол жеткізуге және кедергілерді жеңуге бағытталған
жалпы, достық күш салу артықшылықтарына көрнекі көп жеткізеді. Ұжымдық
қозғалмалы ойында қабылданған іс-әрекеттерді ережелер мен ерікті түрде
қабылданған шектеу ойын ойнаушыларды тәртіпке де салады.
Ойыншыларды ойын әрекеттерін бірлесе орындау кезінде өзара құрметтеуге, өз
істері үшін жауапкершілікке үйрету үшін ұжымдағы ойын рөлдерін жетекші
дұрыс бөлуі тиіс.
Қозғалмалы ойын ұжымдық сипатқа ие. Құрдастар пікірі, белгілі
болғандай, әрбір ойыншы мінез-құлқына үлкен әсер етеді. Қозғалмалы ойын
қатысушысының белгілі бір рөльді орындау сапасына тәуелді жолдастарының
мақтауына немесе, керісінше, қанағаттанбауына ие болады; осылайша балалар
ұжымдағы ойынға ойыншылар алдында шұғыл шешім жасауды талап ететін, әртүрлі
міндеттерді шешу пайда болатын бір ойыншының басқасына, бір команданың –
екіншісіне қарама-қарсы әрекет ету тән. Бұл үшін өте қысқа мерзім ішінде
қоршаған орта жағдайын бағалап, дұрыс әрекетті таңдап алып және оны орындау
қажет. Осылайша қозғалмалы ойындар өзіндік тануға жол ашады.
Осыған қоса, ойыны бар сабақтар координацияланған, үнемді және
келісімді қозғалыстарды шығарады; ойыншылар жұмыстың қажетті темпі мен
ритіміне тез кіру іскерлігін меңгереді, өмірде өте маңызды қажетті күш салу
мен тұрақтылық көрсете отырып әртүрлі қозғалыс тапсырмаларын тез әрі епті
орындайды.
Сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін комплесте шешу
қажет, тек осы жағдайда ғана әрбір қозғалмалы ойын балалар мен
жасөспірімдердін жан-жақты дене тәрбиесінің тиімді құралы болмақ.
№5 Мектепке дейінгі мекемеде қозғалмалы ойындардың тәрбиелік мәні. Мектеп
жасына дейінгі мекемелердегі қозғалмалы ойын түрлері.
Ойынды өткізуге даярлау.
Ойынды өткізуге даярлау егер ойын алғаш рет ұсынылса және оның
барысында қалыптасуы мүмкін барлық жағдаяттарда педогок алдын-ала көре
алмайтың кезде өте маңызды.
Ойынды таңдау ең алдымен сабақтың жалпы міндеттеріне тәуелді, оларды
құру кезінде негізгі критерийлер оқушылардың жас ерекшеліктері, олар дамуы,
дене даярлықтары, қатысушылардың саны болып табылады.
Ойынды таңдау кезіңде сабақ формасын (сабақ, қоңырау, мереке,қыдыру)
ескеру қажет. Сабақ пен қоңырау уақыт бойынша шектелген; сабаққа қарағанда
қоңыраудағы ойын мазмұны мен міндеттері өзгеше; мереке кезінде негізінен
әртүлі жастағы және әртүрлі дене даярлығы бар балалрдың бәрі қатыса алатын
көпшілік ойындар мен аттракциондар қолданылады.
Ойынды таңдау оның өткізілу орнына тікелей тәуелді. Үлкен емес, тар
залда немесе аланшада сызықтық сапқа тұруы бар ойындар, кезектесіп
қатысатын ойындар өткізіледі. Үлкен спорт залдарда немесе алаңдарда бытырап
жүгіруі, спорттық ойындар элементі, үлкен және кіші доптарды лақтыруы бар
ойындар өткізген жақсы. Қыдыру және экскурсия кезінде жер қолданылатын
ойындар ойналады. Алаңда қыс болғанда шаңғыдағы, конькидегі, шанадағы
ойындар өткізіледі.
Ойынды көшеде ұйымдастыру кеінде ауа-райы жағдайын ескерген жөн
(әсіресе қыс күндері). Егер ауа температурасы төмен болса, қатысушылардың
белсенді қозғалысы бар ойындар таңдалады. Өз кезегін күтіп, ұзақ тұратын
ойындарды қолдануға болмайды. Қатысушылардың ойын тапсырмасын кезектесіп
орындайтын аз қозғалмалы ойындар ыстық ауа-райы кезінде өте қолайлы.
Көмекші құрал мен инвентардың болуы ойынның таңдалынуы әсер етеді. Сәйкес
инвентардың болмауы немесе оны сәтсіз ауыстыру кезінде ойын құрылмауы да
мүмкін.
Ойынға арналған алаңды даярлау.
Жергілікте ойналатын ойындарды өткізу кезінде жетекші онымен алдын-
ала танысып, ойынға қажетті шартты шекараны белгілеп өтуі тиіс. Ойынға
арналған орынды жетекші оқушылармен бірге отырып, даярлайды. Алаңды
белгілеп өту көп уақытты талап ететін жағдайда бұл ойын басталмастан бұрын
жасалынады. Қарапайым белгілеуді ойын шартын түсіндірумен біруақытта немесе
ойын басталғанға дейін жасауға болады, ал әңгіме белгіленген шекараны
көрсетумен толықтырылады. Егер ойын жиі өткізілсе, үнемі қолданылатын
белгілеу жасауға болады.
Қозғалмалы ойынға арналған инвентарь даярлау.
Қозғалмалы ойын сәйкес инвентармен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл
жалаушалар, түрлі-түсті бойаулар, әртүрлі көлемдегі доптар, ағаштар,
сақиналар, секіргіштер және т.с.с. Инвентарь жарқын түсті, ойынды байқаулы
болуы керек, бұл әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін маңызды, ал көлемі
мен салмағы – ойыншылардың әлі келетіндей болуы тиіс. Инвентар саны алдын-
ала қарастырылады.
Ойынды алдын-ала талдау.
Ойынды өткізбес бұрын жетекші ойын үрдісін ойлап табуы және ойын
барысында туатын барлық мүмкін жағдаяаттарды қарастыруы тиіс. Әсіресе
қаламаған құбылыстардың алдын-ала, қарастыру қажет.
Ойыншылардың берілген ұжымын жақсы білетін жетекші ойыншылар ролін
алдын-ала белгілеп, ойынға әлсіз және пассивті ойыншыларды қалай тарту
керектігін қарастыруы керек.
Кейбір ойындарды өткізу үшін ол алдын-ала өзіне көмекшілерді таңдап
алады, олардың қызметтерін анықтайды, қажет болған жағдайда оларға
даярлануға мүмкіндік береді. Көмекшілер бірінші болып ойын ережесі мен оның
өткізу орнымен танысады.
ОЙЫНҒА ЖЕТЕКШІЛІК ЕТУ.
Сонымен, ойынды өткізу кезінде жетекшіге келесі аспектілерді ойлап
тауып, есепке алу ұсынылады:
1. Балалар ойнайтын ойын ережесі және талаптармен танысу. Ол басталмас
бұрын барлық қажетті материалдар мен құрал-жабдықтарды даярлау.
2. Балалардың даму деңгейін, олардың талаптарын, қолдарынан келерлері мен
келместерін ескеру. Балалардың бойы, күші, өмірлік тәжірибесіне сәйкес
берілген жастық топтың қол жетерлік ойындарды ғана ұсыну. Өздері
күрделі болатын қатысушыларды ойыннан сәтті шығара білу.
3. Ойыншылар бойында жоғары энтузиазм қатты қозу болуына қамту.
4. Қарапайым ойыншы ретінде ойынға қатысуға даяр болу, үлкендер жасауға
болмайтын да ережелерге бағыну.
5. Компенетті емес және координацияланбаған балаларға көмектесу, олардың
машықты деңгейлерін есепке ала отырып жаттығу орындауға мүмкіндік беру
немесе орындауға тапсырма беру. Белгілі бір кемшілігі бар бала сот –
хронометрист, ұпайлар есепшісі немесе өзі қатыса алмайтын ойында бас
сот болғаннан қанағаттану сезімін алады. Кейбір балалардың қателеріне
көңіл бөлмеу қажет немесе ойынды тоқтатпастан оларды байқап түзету.
Егер бала ережені бұзса немесе ойынды қателесе басқалардың алдында
оған ұрсып-зекімеу.
6. Әрбір ойын ережесін уақытында түсіндіру және балаларға белсенді ойын
басталмас бұрын бір немесе бірнеше рет машықтануға рұқсат беру. Егер
баллар жетекші ұсынған бірінші ойынды қабыл алмаса, қорда алдын-ала
даярланған альтернативті ойындардың бір қатары және қажетті құралдарға
ие болу.
7. Балалардың жастары мен мүмкіндіктеріне сәйкес ойындар арасында демалыс
уақытын беру.
8. Курделену мүмкіндіктерін есепке ала отырып ойынды таңдау: қарапайымнан
бастап, машықтандыра отырып, балалардың ептілігін жақсарту шарасы
бойынша үнемі күрделендіру.
ОЙЫНШЫЛАРДЫ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ОЙЫНДЫ ТҮСІНДІРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕТЕКШІ ОРНЫ.
Ойынды түсіндіруді бастамас бұрын қатысушыларды жетекші көзбен жақсы
көріп, оның әңгімесін есту алатындай орналастыру қажет. Ең дұрысы
ойыншыларды ойынды бастайтын бастапқы қалыпқа қойған дұрыс.
Егер ойын шеңберде өткізілсе, онда түсіндіру сол шеңберлік
құрылымда жүзеге асады. Жетекші орталықтан емес, ойыншылар қатарынан орын
алады, немесе ойнаушылардың соңы көп болса, олардан аз ғана алда
орналасады. Ойнаушылардың жартысы жетекшінің желке тұсында қалып
қоятындықтан шеңбердің ортасына орналаспау қажет. Егер ойыншылар екі
командаға бөлініп, бір-біріне қарама-қарсы үлкен ара қашықтықта орналасса,
түсіндіру үшін командаларды жақындатып, одан кейін өз шекараларына
апартқызу керек. Бұл жағдайда жетекші ойынды түсіндіру кезінде алаң
ортысындағы ойнаушылардың арасында тұруы қажет, мұнда біресе бірінші
командаға, біресе басқасына көңіл аудара алады. Егер ойын бытыраңқы
қозғалыспен басталса, ойыншыларды шеренгаға құруға болады, немесе жетекшіні
барлығы көріп, ести алатындай өз жанына топтастыруға болады. Ойын
мазмұндамасын көрсетумен толықтырып отыру қажеттігін есте ұстаған жөн.
Көрнекілік ойынды жақсы түсінуге көмектеседі және осыдан кейін
қатысушыларда сұрақта болмайды. Ойынды түсіндіру кезінде балларды күнге
қарсы (олар жетекшіні нашар көретін болады) немесе терезеге қарсы (олар
терезеге қарап, көңілдерін бөледі) қоюға болмайды.
ОЙЫНДЫ ТҮСІНДІРУ.
Ойынның дұрыс түсіндірілуі белгілі бір мөлшерде оның жетістігіне әсер
етеді. Жоғарыда айтылғандай, ойынды бастамастан бұрын жетекші оның мазмұнын
анық түсініп, алдын-ала талдап алу керек, тек осыдан кейін ғана оны
түсіндіруге кірісуге болады.
Әңгіме қысқа болуы тиіс: созылған түсіндіру ойынды қабылдауға кедергі
келтіреді. Бастауыш сыныптардағы ойындардың ерекшелігі оларды ертегі,
тартымды формада түсіндіруге болатындығында. Әңгіме логикалық, бірізді
болуы тиіс. Кез-келген ойынды шамамен мына сызбада түсіндіруге болады:
1. Ойын атауы (ойынның қандай мақсатта өткізілетіндігін айтуға болады);
2. Ойнаушылардың рөлі және олардың алаңда орналасуы.
3. Ойын мазмұны;
4. Ойын мақсаты;
5. Ойын ережесі.
Ойынды түсіндіру ойыншылардың сұрақтарына жауап берумен аяқталады.
Барлығына назар бөле тұрып, қатты дауыспен жауап етілуі тиіс. Ойын барысы
туралы әңгімелей отырып жетекші, талассыз, ережелерді де атап өтеді, алайда
әңгіме соңында балалар есінде жақсы сақтау үшін оларды тағы бір атап өту
керек.
ЖҮРГІЗУШІЛЕРДІ БӨЛІП КӨРСЕТУ.
Ойын жетекшісі әрбір бала кезектесіп жүргізуші болатындай рет
орналастыруы керек. Жетекші ойындағы рөлін ескере отырп жүргізушіні
белгілейді. Бұл тәсілдің артықшылығы ең сәйкес келетін жүргізушіні тез
таңдалуында. Бірақ мұндай тәсілде ойнаушылардың инициативасы басым болады.
Балалар бір-бірімен таныс емес, жетекшінің өз уақыты болғанда жүргізуші
тағайындалады. Жүргізушіні белгілеуде жетекші қатысушылардың оның жеке
ойыншыға айрықша көңіл бөлуінен күмәнданып қалмауы үшін өз таңдауын қысқаша
түсіндіріп өтуі тиіс.
Жеребе, жүргізушіні кезекті таңдау, ойыншылар таңдауы, алдыңғы
ойындар нәтижелері бойынша жүргізушіні таңдау тәсілдері бар, ол ойынның бас
басталуының жауапты таңдауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Пернебаева П.М
Қозғалыс ойындарын оқыту әдістемесі пәнінен дәріс жинағы
ШЫМКЕНТ
ҚОЗҒАЛЫС ОЙЫНДАРЫ
1. Лекция
Қозғалмалы ойындары дене тәрбиесі құралы. Ойын – тарихи қалыптасқан
қоғамдық құбылыс
Жас ұрпақты болашаққа дайындау мен дүниетанымын кеңейту құралы
ретінде ойынның құндылығы тәрбиелік мақсатта ертеден пайдаланып келеді.
Өзінің алғашқы қадамдарынан-ақ сәби ойын арқылы қажетті өмірлік дағды мен
сапаларды бойына сіңіреді. Ойын ақыл-ойды дамытады, қабылдауды жетілдіреді,
қимылды басқару мен дәлдік құрылымын қалыптастырады, еңбек құралдары мен
түрлі заттарды пайдалануда қайталанбас тәжірибе жинақтайды, психикалық
қабілетін және т.б. дамытады. Бұдан соң да ол әр адамның бүкіл ғұмыры
бойындағы шығармашылық іс-әрекет пен қозғалыққа қажетті табиғи мүддесін
қанағаттандыру отырып, өзінің тартымдылық күшін сақтайды. Әлем халықтарының
барлық ойындарын пайдаланудың ерекше кең тараған негізгі себебі осы болып
табылады.
Қозғалыс ойындары ұлттық мәдениетті тәрбиелейді. Қозғалыс ойындарына
тән спорт жарыстарына негіз болатын жан-жақты қозғалыс әрекеті барынша
пайдалы және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның ақыл-ой қозғалыс аясын дұрыс
дамытуға өте қажет. Сондықтан қозғалыс ойындары - өскелең ағзаны толық
дамыту құралы ғана емес, сондай-ақ дене тәрбиесі мен спорт әлеміне кең
ашылған қақпа тәріздес.
Оның қолданылу аясы шексіз. Дене тәрбиесінің басқа құралдарына
қарағанда балалық шақтың алғашқы сәттерінен бастап-ақ және жасөспірім кезде
ойындарға үлкен мән беріледі. Бұл түсінікті де, себебі ойындық қозғалыс
әрекетінің шынайы бағасын жан-жақты ұғынып, дұрыс бағалау өте қиын.
Қозғалыс ойындарының негізгі ерекшелігі дене жаттығуларының көп
жақтылығынан көрінеді. Ойын ойнау ойыншылардың қимыл және психикалық
әрекетіне бірдей ықпал етеді. Үнемі өзгеріп отыратын ойын жағдайларына
лайық мінез-құлқын сайлау бақылау мен реттеу барысында танымдық сананы кең
кірістіруді қажет етеді. Нәтижесінде жүйке әрекеттерінің күші мен
қозғалмалылығы артады, ағзаның барлық жүйе әрекеттерін бастағы ми
қыртыстары және орталық жүйке жүйесі арқылы реттеу қызметі жетілдіріледі.
Бұған қоса ойын әрекеті қимылының көптүрлілігімен және күрделілігімен
ерекшеленеді. Оған тірек-қимыл аппаратының үйлесімді дамуына ықпал ететін
барлық бұлшықет топтары қатыстырылады.
Ойын шарттарының өзгермелелігі үйренген қимылдарын жаңа жағдайға үнемі
лайықтап отыруды талап етеді. Сондықтан қимыл дағдылары икемді, әрі иілгіш
болып қалыптасады. Ептілік жетілдіріліп, алдын ала меңгергендерінен жаңаша
қимыл тудыру қабілеті дамиды.
Жарыс шарттары қатысушылардан барынша үлкен дене ширығуын талап етеді.
Демалыс үзілістерімен шағын қысымдық әрекеттердің барынша қарқынды
сәттерінің кезектесіп келуі ойыншылардан үлкен жұмыс көлемін орындауға
мүмкіндік береді. Жүктеменің кезетесіп келу сипаты өскелең ағзаның
физиологиялыө жағдайының жас ерекшелігіне сәйкес келеді. Сондықтан
қанайналым мен тыныс алу жүйесінің қызметін жетілдіруге жақсы әсер етеді.
Ойынның маңызы оларды табиғи жағдайларда кең қолдану мүмкіндігіне орай
арта түседі. Шыңғы тебу, орманда, сауда, конькимен және т.б. ойындар –
денсаулықты нығайту мен шыңдаудың тамаша құралы.
Табиғи факторларды толық пайдалану әсіресе жас ағзаның дамуы мен өсу
кезеңінде өте маңызды.
Терең және жан-жақты ықпал ету ойынды өскелең ұрпақты тәрбиелеуде
қайталанбас құрал етеді. Ойынды белгіленген жүйемен және басқа да
құралдармен үйлестіре пайдалану қоғамдық ортаны құруға қажетті мінез-
құлықты тәрбиелеуде жоғары ықпал етеді.
А.М.Горькийдің пікірімен айтсақ, ойын бұл балалардың өздері өмір
сүретін және өзгертуге құқылы әлемді тану жолы.
Ойынның отандық ілімі мен әдістемесін дамыту
Орыстың педагогикалық ойшылдары ойынға ертеден-ақ қызығушылық
танытты. Ойынды халыққа білім беруде пайдаланудың ілімі мен іс-тәжірибесін
дамытуға Н.Г.Чернышевский, Н.А.Добролюбов, В.Г.Белинский, Д.И.Писарев
тәрізді белгілі қайраткерлер үлкен үлес қосты. Олар халықтық ойындарды
жоғары бағалап, ондағы жеке тұлғаның адамгершілік қасиетін тәрбиелеудегі
мықты құрал екенін айтты. Көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинский де осы
пікірді қолдады. Ол оқытудың ойынмен үйлестірілуін кең қолданудың
мағыздылығын алға тартты.
Бұл ой-пікірді бұдан кейін көрнекті ғалым П.Ф.Лесгафт одан әрі
дамытып, ғылыми негізделген жүйеге ендірді. Ойынға дене тәрбиесінің негізгі
құралы ретінде алғашқы ілімдік негіздеме берді. Ол ойынды баланың өмірге
қадам басуындағы дайындық жаттығуы деп есептеді.
П.Ф.Лесгафт ойыншылардан саналы іс-әрекет пен өз қимылын басқара
білуді талап ететін ойынның сапалық ерекшеліктеріне баса назар аударды.
Ойыншыларға қойылатын талап мінез-құлықты қалыптастырады. П.Ф.Лесгафтың
пікірінше, бұның барлығы шығармашылық ойы бар жеке тұлғаның үйлесімді
дамуын тәрбиелеуге көмектеседі.
П.Ф.Лесгафт көптеген ойын түрлерін жинақтап, жүйелеп, жіктеді. Ол оны
оқытудың тиімді әдістемесін құрды, оның негізінде ойнаушылардың
белсенділігі мен дербестігі қамтылды. Ойын өзінен өзі тәрбиелей алмайтынын
ұғынған Лесгафт басқарушы-педагогқа үлкен қызмет артты: Ойынды жүргізу
жеңіл көрінгенімен ол өте қиын іс және өз деңгейінде тұра алатын
басқарушыны өте сирек кездестіруге болады.
П.Ф.Лесгафттың еңбектері отандық дене тәрбиесінің даму жүйесіне,
әсіресе, ойын ілімі мен әдістемесінің негізін қалауға үлес қосты. Қазіргі
кезде де оның идеялары өзінің негізгі деңгейін жоғалтқан жоқ.
Бұдан кейінгі жылдары бұл идеяны көптеген ғалымдар дамыта
жалғастырды. И.М.Сеченов өзінің Бас миының рефлексі деген еңбегінде
сәбидің ойыны мен ойлау қабілетінің қалыптасуы, сыртқы дүниені танудың
қалыптасуы арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетті. Е.А.Покровский
ойындар тек сыртқы дене күшін дамытып және нығайтып қоймай, сонымен қатар
ақыл-ойдың қалыптасуына да көмектесетінін атап көрсетті. Сондықтан, олар
мектеп оқушысының күн тәртібінде маңызды педиатрияның жеке саласы ретінде
оқуы тиіс деп есептеді.
Бірінші кезекте, В.В.Пориневский, В.Г.Марц, Г.Г.Дюпперой,
А.В.Былеева, В.Г.Яковлев, М.В.Лейкина тәрізді кеңес ғалымдары ғылыми
негізделген ойын ілімі мен әдістемесін құрудың қарқындылығы ерекше.
Солардың жұмыстары арқылы қозғалыс ойындары балалардың жан-жақты дене
тәрбиесі және олардың анатомо-физиологиялық және психикалыө дамуы
ерекшеліктеріне сәйкес әрі лайық құрал ретінде толық мойындалды.
Ойындардың тәрбиелік маңызы Н.К.Крупская мен А.С.Макаренко
еңбектерінде анық көрініс тапты. Ойынның басты құндылығы мен оның арнайы
ерекшелігі оның ұжымдық іс-әрекетті танытып, қоғамдық қарым-қатынасқа
үйрететінінде жатыр.
Н.К.Крупскаяның пікірінше, мектеп балаға ойын үшін өте аз уақыт
бөліп, баланы ересек адам етуге асығады. Ол ойынның ұйымдастырушылық ролін
дұрыс бағаламайды деді.
Балаларды өте үлгілі бастамашыл, нағыз ұжымшыл етіп тәрбиелеу үшін
ойындарды кең қолдану қажет. Біріккен іс-әрекет өзіңді тануға, бір-біріңді
түсінуге көмектесіп, балалар арасындағы достастықты нығайтады. Н.К.Крупская
балалардың өзіндң ойындарын әсіресе жоғары бағалады. Онда бала жағдайды
таразылауға, бүкіл ұжым үшін атқаруға бағындыруға үйренеді.
Н.К.Крупская ойынды таңдауға үлкен мән берді. Оның ойынша қоғамға
кері әсерін тигізетін ойындар бар және сонымен қатар белсенділік пен
бастамашылықты, жолдастарын құрметтеу мен саналы тәртіпке тәрбиелеуге
көмектесетін ойындар бар. Тәрбиелік әсердің тиімділігі көп жағдайда
басқарушының ролімен, оның ойынды басқарушының ролімен, оның ойынды жүргізе
алуымен анықталады. Шектен тыс кең қамту санаоы тәртіпке тәрбиелеуге
кедергі келтіреді, бастамашылдықты төмендетіп, ойынға деген қызығушылықты
әлсіретеді. Н.К.Крупская басқарушыларға пайдаланатын ойынды оқып үйренуге,
ондағы бабстама көтерушілікті тудыруға арналған жағдайлармен қамтамасыз
етуге және міндетті түрде жас ерекшеліктерін ескеруді ұсынады.
Ойын өздігінен тәрбие бере алмайды. Н.К.Крупская бұл ойды былай
түсіндіреді. Ойын арқылы аңды да үйретуге болады, ойын арқылы коммунисті
де тәрбиелеуге болады. Істің тетігі ойынды кімнің қалай басқаруында жатыр.
Ойынды бала тәрбиесінде пайдаланудың бұдан кейінгі ілімі мен іс-
тәжірибесінің дамуы белгілі кеңес педагогы А.С.Макаренкомен байланысты. Ол
ойын әрекетінің жеке адамды қалыптастырудағы ролін жоғары атап көрсетіп,
оны еңбек, оқу және қоғамдық әрекеттерімен қатар қояды. Сан түрлі ойынды
пайдаланудың түзу жүйесін құрған ол (қозғалыстық, спорттық, әскери)
педагогтарға қоғамдық тәртіп, дағдыларын тәрбиелеуде ең тиімді әдіс ұсынды.
Әсіресе оның еңбек пен ойын үйлесім ұстанымы маңызды болды.
А.С.Макаренконың пікірінше ойын да – еңбек:
Ол адамды жұмысқа қажетті дене және психологиялық шарттарға
үйретеді.
Сондықтан ойында әдеттенген сапалар егер балалар ойыны үнемі еңбекпен
кезектесіп отырса тез әрі жеңіл дағдыға айналады. Іс-тәжірибелік жұмыс
барысында жинақталып дәйектелген бұндай бағыттың табыстылығы
А.С.Макаренкоға болашақ қайраткерді тәрбиелеу ең алдымен ойыннан
басталады деген пікір салды.
Кеңес балаларының тәрбиесіндегі ойын әдісін пайдаланудың әсіресе
маңыздылығына артқан өз сенімін А.С.Макаренко қысқа түрде айтып өтті.
Педагогтың ойнамауы мүмкін емес, - деді ол. – Ойнай алмайтын педагог болуы
да мүмкін емес.
Кеңес ғалымдарының еңбектерінде одан әрі даму жалғасын тапқан орыс
ғалымдарының алдыңғы бөлігінің ойынға ертеден және терең санаоы
қызығушылыщғы ойынды қоғамдық тәрбие құралы ретінде ілгерішіл және ғылыми
негізделген жүйені қалыптастыруға негіз болды. Маман-оқытушылардың
басқаруымен ойындарды мұқият талдау, жүйелі пайдалану мен жүргізу
тәрбиелеуде үлкен нәтижелі жетістіктерге жетуге көмектеседі. Осыған қоса
ойын әдісін кең қолдану дене жаттығуларын оқытудың жалпылама тиімділігін
арттырады. Жас ерекшеліктерін ескері мен ойындарды басқа да дене
жаттығулары түрлерімен үйлестіре жүргізу балалар мен жасөспірімдердің дене
дайындығы мен ағзасын дамытуға қолайлы әсер етеді.
Қозғалмалы ойын түрлерінің өзекті мәселелері.
Кеңес дәуіріндегі қозғалыс ойындарының негізгі мәселелері.
Кеңестік дене тәрбиесі жүйесінде ойынға маңызды орын берілді. Олардың
көмегімен әртүрлі жас ерекшелігі топтарында дене тәрбиесі міндеттерін кең
көлемде шешеді. Ойындарды мектепке дейінгі және мектепте, сондай-ақ орта
және жоғары оқу орындарында, дене шынықтыру – сауықтыру және спорт
жұмыстарында пайдалану сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін
шешуге көмектеседі.
Ойынның білім берудегі маңызы көптүрлі. Олардың жүйелі қолдану
қозғалыс мүмкіндіктерін жетілдіріп, жүгіру секіру, лақтыруды қарастыратын
қозғалыс мектебін толық меңгеруді қамтамасыз етеді. Бұл шеңбер қалағанынша
кеңейтіліп, өмірге қажетті дағдылардың барлық кешенін қарастырады. Ойын
арқылы бзұл дағдылар оны түрлі жағдайлармен сәйкестікте қолдану мүмкіндігін
біршама кеңейтетін білікке айналады.
Ойынға тән жарыстардың әсерінен барлық дене сапалары, ең алдымен,
шапшаңды, ептілік, күш пен төзімділік белсенді дамиды. Бұның барлығы бала
ағзасының қозғалыс аясын қалыптастыруға көмектеседі.
Сонымен қатар күнделікті өмірге қажетті өте маңызды сапалар –
қабылдау мен жауап беру жетілдіріледі. Соған қоса шешім қабылдау мен оны
талдау қабілеті дамиды, ол жедел ойлау мен ақыл-ой барысын қалыптастыруға
өте қажет. Сонымен ойын талаптары арқылы дұрыс іс-әрекетке қабілеттілік
артады.
Қазіргі кезде балаларды спотпен ерте жастан таныстыру кең құлаш
жайды, ол балаларға дер кезінде таңдау жасауға мүмкіндік береді. Спорттық
бағдар, алғашқы таңдау және спорт тәсілдерінің негізіне оқытуды
қарастыратын бұндай спорт білім беру міндеттерін шешу көбінесе
жеңілдетілген спорт ойындарының түрлері бойынша жарыстарды кең таратумен
байланысты. Бұлар мини-футбол, мини-баскетбол, мини-гандбол, т.б. Соңғы
жылдары бүкілодақтық Үміт сөресі жарысы өткізіле бастады. Оның
бағдарламасына қозғалыс ойындары да жендірілді. Телеарналар көмегімен
миллиондаған оқушылар қызықты және ыңғайлы спорттық хабалар түріне ден
қояды және Веселый час, Сильные, смелые, ловкие, Папа, мама и я –
спортивная семья, т.б. жарыстарға қозғалыс ойындары бойынша қатыса алады.
Ойындардың тәрбиелік мәні өзгермелі жағдайда және ойыншылардың
белсенді қатысуымен өткізілетін қозғалыс әрекеті сипатымен тығыз
байланысты. Ойынның мәні – үнемі және түрлі жағдайда туындайтын мақсатқа
жету жолындағы кедергілермен күрес болып табылады. Сондықтан олар күшті
психикалық реакция тудырады. Педагог, төреші, капитан және командалас
жолдасы тарапынан атқарылатын ойыншылардың мінез-құлқын білікті басқару
жеке тұлғаның рухани – ерік және адамгершілік сапаларын тәрбиелеуге
көмектеседі. Ұжымдық, тәртіп, ұйымдастырушылық, бастамашылдық, шешімталдық,
батылдық және табандылық тәрізді сапалар барынша белсенді қалыптасады.
Ойынды қолдану педагогқа өз тәрбиеленушілерін ертерек және толық
танып білуіне мүмкіндік беруімен де маңызды. Бұдан соң балаларды жақсы
сапалар белсенді жетілетін арнайы талапқа қояды. Ойын көмегімен кеңестік
тәрбиенің негізгі ұстанымы, яғни ұжымда, ұжым үшін және ұжым арқылы
ұстанымы өмірге келеді.
Әскери – отансүйгіштік тәрбие міндеттеріне БАЖЖО ОК бастамасы бойынша
өтетін Өжет ойыны жауап береді. Ол жас ұрпақты халқымыздың әсери
дәстүрлеріне тәрбиелеп, Отан қорғаушыларға қажет дағдыға үйретеді.
Ойындардың сауықтыру маңызы да зор. Жақсы көңіл-күйге жеткізетін сан
алуан белсенді қозғалыс әрекеттерінің өзі дене жаттығуларының қолайлы түрін
қарастырады. Ойыншылар бір мезгілде жүктеме әсеріне және сол сияқты табиғи
күштер – күн, жел, су әсеріне ұшырайды.
Ойын барысында жүктемені басқарушылар мен қатысушылардың өздері
мөлшерлейді. Бұл қатты шаршаудың алдын алады. Сондықтан ойынмен жүйелі
шұғылдану ішкі органдарды нығайтады, ағзаның қызмет әрекетін жетілдіреді,
дұрыс дене дамуын қамтамасыз етеді, оқушылардың денсаулығын нығайтады.
Сонымен, ойындар жан-жақты әсер етеді және үйлесімді дамуға мүмкіндік
береді. Оларды кең қолдану қоғамдық тәрбие міндеттерін толық шешуге
мүмкіндік береді.
Орта білім беру және мектептен тыс тәрбие жүйесіндегі қозғалыс ойындарының
алатын орны
Балалық шақ – ойын кезеңі сондықтан балалар мен жасөспірімдердің дене
тәрбие процесін ойыннан бөліп қарауға болмайды. Бұл кезеңдегі ойын әдісі
маңызды орын алады және дене тәрбиесінің әмбебап әдісіне айналады. Жасы
кіші болған сайын ойынның маңызы да, ықпалы да арта түспек.
Мектеп жасына дейінгі ойын әрекеті – бұл бала қозғалысының ең негізгі
түрі. Бұл жастағы бала тәрбиесіндегі маңызды міндеттерді кең көлемдегі ойын
түрлерімен, атап айтқанда қозғалыс ойындарының көмегімен шешіледі. Оған
қосымша ретінде жалпыдамытушы жаттығуларды, жүру, жүгіру, секіру және
қарапайым лақтыруларды пайдаланады.
Бастауыш сыныптарда ойындар бұрышына дене жаттығулары арасында
негізгі орын алады. Олардың негізгі салмақ үлесі 1-3 сыныптарға тиеді, онда
толығымен қозғалыс ойындарынан құралған сабақтар жиі жүргізіледі. Ойындар
көмегімен жаңа қимылдарды үйреніп, үйренгеніне машықтанады.
3-4 сыныптарды ойындар барлыө мүмкін болатын жеңіл атлетика,
гимнастика, шаңғы спортының арнайы жаттығуларымен және жалпыдамытушы
жаттығулармен толықтыщрылады. Хбұл жаттығуларға оқытқанда қозғалыс
ойындарына үйренген қимылдарын жетілдіріп, бекітудің белсенді құралы ролі
беріледі.
Ойындар мазмұны бірте-бірте күрделене түседі: тек дене қыздыру
қимылдарынан жүгіру, секіру, лақтырудың көптеген түрлері мазмұнын құрайтын
ойындарға ауысады. Ойнаушылар арасындағы өзара қарым-қатынас та
күрделенеді. Балалар өзіне берілген рөлді атқарып, бірте-біәрте келісімді,
бірге әрекет жасауға үйренеді. Көптеген ойындар ұжымдық жарыстар сиопатында
болады және спортта жүргізетін ойын қызметтерін орындайды.
5-8 сынып оқушыларының дене тәрбиесінде қозғалыс ойындары
бұрынғысынша кең қолданылғанымен оны басқа да жаттығулармен біртіндеп
алмастырып отырады. Ойындарды қимыл сапасы дамыту мен қимыл дағдыларын
жетілдіру үшін қолданады. Сол сияқты осы кезеңге таныс болатын спорт
ойындарының тәсіліне және тактикасына оқытуда дайындық есебінде
пайдаланылады.
Жоғарғы сыныптарда қозғалыс ойындары қосымша, толықтырушылық сипат
алады да, негізгі роль спорт ойлындарына беріледі. Сонда да бұл жерде
қозғалыс ойындары түрлі оқыту – тәрбиелеу міндеттерін атқарушыға
көмектеседі.
Мазмұн байлығына қарамастан тек ойынның өзі білім беру мен тәрбиелеу
міндеттерінің бүкіл шеңберін қамти алмайды. Сондықтан ойындарды тиімді
пайдаланудың міндетті шарты оларды басқа да дене жаттығуларымен
байланыстыру қажет болады.
Балалар бақшасында жалпы білім беретін мектептерде, ПТУ мен жоғары
және арнайы оқу орындарында, санаторийлер мен демалыс саябақтарында, дене
тәрбиесі ұжымдарынла – барлығында да ойындарға маңызды орын береді.
Орта жалпы білім беру мектептерінде ойынды пайдалану оқу-тәрбие
міндеттерін толық шешуге мүмкіндік береді. 1-8 сыныптарда ойындар негізгі
бағдарламалық материалға ендіріліп, гимнастикамен, жеңіл атлетикамен, шаңғы
және спорт ойындарымен, жүзумен, күрес және көркем гимнастикамен бірге
қолданылады.
Қозғалыс ойындары мектептен тыс және сыныптан тыьс шараларда,
әсіресе, жазғы лагерьлерде үлкен орын алады.
Орта кәсіптік-техникалық училищелер мен арнайы оқу орындарында
қозғалыс ойындарын пайдалану оқушылардың жалпы дене даярлығының жоғары
деңгейіне жетуге көмектеседі.
Дене тәрбиесі ұжымдарында, БЖССМ-де, сопрт секцияларындағы қозғалыс
ойындары жас спортшылардың жалпы және арнайы дайындығын қамтитын
бағдарламалық материалдың міндетті бөлімі болып табылады.
Балалар мен спорт – сауықтыру лагерьлерінде қозғалыс ойындары
оқушылардың алғашқы спорт дайындығы міндеттерін шешіп денсаулығын нығайтуға
көмектеседі.
Мәдени – ағарту мекемелерінде, мәдениет және демалыс саябақтарындағы
қозғалыс ойындарын түрлі тұрғындар тобы арасында жарыс өткізу үшін
пайдаланады.
Тұрғын үй қолдану мекемелерінде балалар мен жасөспірімдерді қозғалыс
ойындарымен шұғылдандыру тұрғын мекені бойынша дене тәрбиелік – сауықтыру
жұмыстарының міндеттерін атқаруға көмектеседі.
Емдеу орындары мен санаторийлерде қозғалыс ойындарын емдеу алдын-алу
мақсатында пайдаланады.
Негізгі міндеттерді шешу үшін ойындарды арнайы тапсырмалар мен
сабақтарға ендіреді. Бұнда оларды педагогтың басқаруымен ұйымдасқан түрде
жүргізеді.
Ойындар үзілісте, жиындарда, кештер мен мерекелерде өзіндік шаралар
ретінде де жүргізілуі мүмкін. Бұл жағдайда балалардың өзі белсенді роль
атқарады, мұнда ойындар өзіндік дербес түрде болады.
Жанұядағы ойындардың да алар орны ерекше. Балалар мен ата-аналардың
бірге ойнауы баланың даму процесіндегі міндетті әрі қажетті болып табылады.
Зтуылғанан бастап 3 жасқа дейін сәби жөзінің ойын тәжірибесін отбасынан
алады, осында ол өзінің дене жаттығулары мен дене тәрбиесіне деген
көзқараосының негіздерін қалыптастырады. Балалар мекемесіне ауысқан шақтан
бастап ойын тәжірибесін жинақтауы маман – педагогтардың ықпалымен жүзеге
асырылады.
Сабақтан бос кездегі ата-аналардың ұйымдастырған қозғалыс ойындары
балаларды мектептен тыс тәрбиелеуде маңызды дәрежеге ие болады. Үй алаңында
арнайы ұйымдастырылған ойындар балаларды қараусыз қалудан сақтайды, жақсы
демалыс пен күшті қалпына келтіруге жағдай жасайды және мектеп оқушыларын
спорт секцияларына тартуға көмектеседі.
Қозғалыс ойындарының педагогикалық сипаттамасы
Қозғалыс ойындары дене тәрбиесі құралы ретінде көптеген
ерекшеліктерге ие. Олардың ішіндегі ең танымалылары – ойнаушылардың
белсенділігі мен дербестігі, жарыстық сипаты мен үздіксіз өзгермелі
жағдайдағы ұжымдық әрекет.
Ойнаушылардың іс-әрекеті олардың мінез-құлқы мен қарым-қатынасын
реттейтін ережеге бағынады. Ереже тактика таңдауды анықтап, ойынды
басқаруды жеңілдетеді.
Көптеген ойын түрлерін ойында қалыптасқан өзара қарым-қатынасына
қарай жіктеуге болады. Бұл ұстанымды алғаш лрет П.Ф.Лесгафт қолданды.
Ойынның түрлері
Ойынның негізгі үш тобы бар: командалық емес, командалыққа өтетін
және командалық.
Қарапайым командалық емес ойлын түрлерінде мақсатқа жалпылама күш
салуды қажет етпейді. Әрбір ойыншы бір-біріне тәуелсіз, тек ойын
ережелеріне бағынып, қимылдайды.
Командаға өтетін ойындарда жеке ойнаушы топ ішінара келісе әрекет
жасау элементтері көрінеді. Алғашқыда қатысушылар дербес ойнағанымен,
ойынның дамуы барысына қарай топтар құрылады, олар жеке міндеттерді
орындауда келісе жұмыс атқарады.
Командалық ойындарда жарыс ойын ұжымдары (командалар) арасында өтеді.
Жеке ойнаушылар әрекеті мұнда бүкіл ұжым мүддесіне бағынады. Қойылған
мақсатта негізінен ойнаушылардың келісімді қимылымен жетеді. Нәтижені
анықтау үшін төрешілік қажет.
Әрекеттің келісімділік деңгейінің артуы қатысушылардан психологиялық
қайта құрылуды ғана емес, сонымен қатар ұжымдық қимылға қажетті барынша
күрделі дағдыны меңгеруді талап етеді. Әрине, ойын әрекетінің мазмұны
командалық еместен командалық ойынға өтуіне орай күрделенеді. Ойнаушылардың
қарым-қатынасы тиянақты болған сайын ойын мазмұны да жеңіл болады.
Бүкіл ұжымның жоғары ұйымдасқан тактикалық қимылын қажет ететін қимыл
дағдыларын үздік меігеру – командалық ойындардың барыгша күрделілігі болып
табылады. Бұл тарапта командалық ойындар ойын әрекеті дамуының жоғарғы
сатысын білдіретін спорт ойындарына жақын келеді. Сондықтан командалық
қозғалыс ойындарын қарапайым спорт ойындары деп те атайды.
Командалық емес дойындар ішінара екі топқа бөлінеді: жүргізілетін,
жүргізілмейтін.
Командалық ойындар да екі топқа бөлінеді: барлық ойнаушы бірдей
қатысатын және кезектесіп қатысатын – эстафеталар.
Өз кезегінде бұл топтар, мысаоы, ұйымдастыру жобасына қарай ұсақ
топтарға да бөлінеді. Яғни, эстафеталар сызықтық, қарама-қарсы, шеңберлі,
т.б.
Командалық ойындарды ойнаушылардың жекпе-жегі сиптына қарай ажыратады.
Қарсылықты және қарсыласымен түйісе отырып ойналатын және қарсыласымен
сайысқа түсіп ойналатын ойын түрлері бар.
Ойындарды бұдан әрі бөлшектей жіктеу олардағы қимыл әрекетінің
мазмұнына негізделеді. Бейнелеу (көрсету қимылдарымен), жүгірумен,
кедергіні бағынздырумен, қарсылықты, бағдарлаумен (есту және көру
белгілерімен), заттармен (доп, таяқ, лента, т.б.) ойналатын ойын түрлері
бар.
Әуен сазымен ойналатын әуенді ойындар да ерекше топ құрайды. (би, ән
айту).
Арнайы дайындықты талап ететін жергілікті жерде ойналатын ойындар да
қызықты. Олар жүргізілу жағынан өте күрделі.
Соңғы кезде сан алуан дайындық (жүргізілетін) ойлындары таныла
бастады, олардың жеңілдетілген мазмұны балаларды ерте жастан-ақ футбол,
баскетбол, хоккей, теннис және т.б. спорт ойындарымен таныстыруға мүмкіндік
береді.
Дене тәрбиелік мақсатында таңдалған кез-келген ойын көп көлемді оқыту,
тәрбиелеу және сауықтыру міндеттерін шешуді қамтамасыз ету тиіс.
Ойынды таңдауға қойылатын талаптар
Ойынды таңдау нақты міндеттермен және оны жүргізу шарттарымен
анықталады. Әрбір жастағы топтардың таңдау мен ойынды жүргізу әдістемесінің
ерекшелігі бар.
Бастауыш сынып оқушылары қозғалысқа бейім және үнемі қозғалысты қажет
етумен ерекшеленеді. Алайда ойынды таңдауда олардың ағзасы үздіксіз қысымға
дайын еместігін ескеру қажет. Олар тез шаршайды, бірақ тез қалпына келеді.
Сондықтан төменгі сынып оқушыларына арналған ойындар көп ұзартылмаған. Олар
міндетті түрде демалыс үзілілстерімен алмасып тұруы керек.
1-2 сынып оқушылары үшін күрделі қимылдары және ойнаушылар арасында
өзара қарым-қатынасы бар ойындар қолайлы емес. Оларды бейнелеу немесе
оқиғалы сипаттағы ойындар қызықтырады. Ұжымда ойнау олар үшін күрделі,
сондықтан оларға жүгіріп келетін, жүргізушіден айналып өтетін, секіретін,
допты немесе түрлі заттарды қағып алып лақтыратын ойындар ұнайды.
9-10 жаста (3-4 сынып) балаларда дәлдік мүмкіндіктері елеулі
жетіледі. Күш, төзімділік, ептілік және шапшаңдықтың қосылуы, өз денесін
жетік меңгеруі, ағзасының дене жүктемелеріне лайықталуы бұл жастағы
балаларға күрделірек ойын түрлерін ойнатуды ұсынады.
9-10 жастағы бала психикасында да өзгерістер болады. Кұш пен нерв
әрекетінің қозғалмалылығы зейінді тұрақтандыруға және бала қызығушылығының
артуына әкеледі. Ойлаудың дамуы біршама қиын тактикалық міндеттерді шешуді
қамтамасыз етеді. Бұл әсіресе мынадан көрінеді, яғни бұл жастағы балалар
жеке қатысушылар емес ойын ұжымдары арасындағы жарыстық ойындарға қызыға
бастайды.
9-10 жастағы ұлдар мен қыздардың ойындарында онша ерекшелік болмайды.
Сонда да болса ұлдар жекпе-жек, бір-біріне қолдау көрсету және допқа таласу
тәрізді ойындарға құмар щкеледі. Қыздар бірқалыпты қимыл мен дәл әрекетті
(затпен, доппен, т.б.) ойындарды таңдайды.
Бұл жастағы балалар доппен ойдналатын, яғни доппен жүгіретін,
кедергіден секіру, шағын заттарды лақтыру және жергілікті жерде әскер
ойындарын ойнауды ұнатады.
9-10 жастағы балалар ойыны ұнаған ойындарының едәуір ұзартылуымен,
ойын жүктемесінің қарқындылығымен, қатал төрешілігімен және зүнемі
қолданылуымен ерекшеленеді. Ойындарда ойын жарысының элементтері жақсы
көрінеді.
5-8 сынып оқушыларының ойындары төменгі сынып оқушыларының ойындарынан
көп ерекшеленеді. Саны жағынан қысқарғанымен, олар мазмұны жағынан
күрделенеді. Бұл өзгерістер жас ерекшелігінің дамуымен түсіндіріледі.
Ішкі органдар әрекетіндегі терең қайта құрулар жасөспірімнің қозғалыс
қызметін жетілдіруді баяулатады. Дәлдіктің бұзылуы ағзаның жүрек тамыр және
басқа да қызмет жүйесі жұмыстарының нашарлауына әкеледі. Орталық жүйке
жүйесінің қозуының артуынан байқалатын өзгерістер бас миының тежегіш
күшінің өсуімен және қызметтік есеюімен жүргізіледі.
Бұл жасөспірімнің психикасына да әсер етеді, олар шыдамсыз болады және
шешім қабылдауда көңіл-күйінің күрт өзгеруі байқалады. Бұл жастағы көрініс
беретін есею, екінші белгі беру жүйесінің әсерінің күшеюімен түсіндірілетін
өзіндік ойлау тактикасы бар командалық ойындарды да қолайлы етеді.
Олардың ойын әрекетінда аталған жас ерекшелігі кезіне тән көптеген
белгілер сақталады (оқиғалы ойындарға қызығу, ұжымда керісіп қалу, ойын
нәтижесіне қатты мән беру, т.б.), бірақ сандық жағынан біршама өзгерістер
болады. Жасөспірімдерді батырлыққа баулитын, күрделі, оқиғалы және ойында
өзінің шығармашылық әрекетін көрсетуге мүмкіндік беретін ойындар
қызықтырады. Оларды күрделі тактикалық қарсы жекпе-жек баурайды. Үнемі
жарысқа ұмтылу жасөспірімдердің спорт ойындарына немесе мазмұны жағынан
соған жақын ойындарға қызығуын білдіреді. Оларға сондай-ақ тапсырма
тәріздес (қимыл әдісін қатысушылар өздері таңдайды), күреске толы,
қарсылықты, өзара көмек дкөрсететін ойындар, кедергіні бағындыратын
эстафеталар ұнайды.
Жасөспірімдерге арналған ойындардың ұзақтығы мен қарқындылығы төменгі
сынып оқушыларына қарағанда ұзақтау болады. Сондықтан жүйкеге және дене
қысымына көп күш түсетін ойындарда оқушылардың мінез-құлқына көп көңіл бөлі
қажет, қатты ашулану мен шаршауға жол бермеген дұрыс.
Бұл жастағы ұлдар мен қыздар бұрынғысына бірге ойнағанымен олардың
ойын әрекетінде ерекшеліктер білінеді. Қыздарды негізінен ептілікпен қимыл
дәлдігін талап ететін, би қимылдары аралас ойындар қызықтырады.
Қыздар мен бозбалалар (15-17 жас) дене дамуының жоғары деңгейіне
жетеді және үлкен қимыл және ойын тәжірибесін біледі. Сондықтан мұндағы
спорт даярлығы бірінші кезекке шығады. Қозғалыс ойындарын пайдалану осы
басты міндетті шешуге көмектеседі.
Бозбалалар мен қыздар ойнағанда өз әрекетінің тактикасы мен нәтижесіне
көп көңіл бөледі. Тактика мен жеңіске жету жолын таңдағанда олар үлкен
дербестік танытады. Олардың көпшілігі бүкіл ұжым әрекетін ұйымдастырып,
басқарушының немесе команда жетекшісінің ролін алады.
Бозбалаларды күш пен төзімділік танытатын ойындар көп қызықтырады.
Түрлі эстафеталар, қарсылықты ойындар, дәлдікке, ептілік пен қимыл
шапшаңдыңына жоғары талаптар қойылатын ойындар оларда кең қолданыс табады.
Бозбалалар мен қыздарға ойын жүргізгенде олардың ағзасының әлі
қалыптасып бітпегенін ескеру
Қажет. Сондықтан мұнда оларды таңдау мен жүктемені реттеудің маңызы
зор. Ойын қарқынының біршама өсуіне қарамастан ол ересек адамның қарқынды
әрекетімен теңесе алмайтынын ескеру керек.
№3 Қозғалмалы ойын түрлерін басқарудың әдіс- тәсілдері. Ойын түрлері
түсінік. Педагогикалық практикадағы қозғалмалы ойындар.
Ойын ерте заманнан бері адам өмірінің ажырамас бөлігі болып келеді,
оны өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу және дене тұлғасын дамыту мақсатында
қолданды.
Ойын – балалар мен ересектердің қатысты өзіндік іс-әрекеті. Ол
адамдардың демалыстағы, көңіл көтерудегі, танымындағы, рухани және дене
күштерін дамытудағы қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Қозғалмалы ойындар қозғалыс орны айқын сезілетін ойындық іс-
әрекеттердің көрінуіне қатысты. Қозғалмалы ойындар үшін өзіндік сюжетпен
мотивацияланған (түрткі болған) белсенді шығармашылық қозғалыс әрекеттері
сипатты. Бұл әрекеттер қойылған мақсатқа қол жеткізу жолында әртүрлі
қиындықтарды жоюға бағытталған ережелермен (жалпы қолданылған, жетекші
немесе ойнаушылар орнытқан) бөлшекті шектелуі мүмкін.
Педагогикалық практикада ұжымдық және индивидуалды қозғалмалы
ойындар, сонымен бірге спорттық әрекеттерге жетекші ойындар қолданылады.
Ұжымдық қозғалмалы ойындар – бір уақытта қатысушылардың үлкен емес тобы
секілді, тұтас сынып немесе спорттық секциялар, ал кейбір жағдайда
ойыншылардың айтарлықтай көп саны қатыса алатын ойындар.
Индивидуальды (жеке) қозғалмалы ойындарды әдетте кіші балалар құрады
және ұйымдастырады. Мұндай ойындарда әркім өзінің жоспарын белгілеп, өіне
қызықты шарттарды орнатады, ал кейде қалағандарынша өзгертеді. Жеке
қалаулар бойынша ойластырылған іс-әрекеттерді іске асыру жолдары
таңдалынады.
Қозғалмалы ойындар мазмұны оның сюжеті (тақырыбы, идеясы), ережесі
және қозғалыс әрекеттері қарайды. Мазмұны ұрпақтан ұрпаққа берілетін
адамзат тәжірибесінен келіп шығады.
Ойын сюжеті ойыншылар әрекет мақсатын, ойын конфликтісінің
(соқтығысының) даму сипатын анықтайды. Ол қоршаған орта ақиқтынан алынып,
оның әрекеттерін көрсетеді немесе ойыншылардың әртүрлі өзара әрекеттестік
кезіндегі қарсы күрес сызбасы түріндегі дене тәрбиесі міндеттерінен арнайы
құрылады. Ойын сюжеті ойыншылардың тұтас әрекеттеріне жан беріп қана қоймай
ды, тактика элементтері мен техникасының жеке тәсілдеріне мақсатты
бағыттылық беріп, ойынды тартымды етеді.
Ереже – ойынға қатысушылар үшін міндетті талаптар. Олар ойыншылардың
орналасуын негіздейді, ойыншылардың міндеттерін, құқықтарын, тәртіптер
сипатын нақтылайды. Осыған қоса ойын ережесі аумағында ойыншылардың
шығармашылық белсенділігі мен иницативаларының көрінуіне шектеу жасамайды.
Қозғалмалы ойындардағы қозғалыс әрекеттері алуан түрлі. Олар болуы
мүмкін, мысалы, еліктеуші, бейнелі – шығармашылық, ритмикалық (ырғақты);
ептілік, шапшаңдық, күш және т.б. дене сапаларының көрінуін талап ететін
қозғалыстық тапсырмалар түрінде орындалуы мүмкін. Ойындарда бағыттың аяқ
асты өзгеруі және қозғалыс кідірісі бар қысқа жігірулер; қашықтыққа және
нысанаға әртүрлі лақтырулар; кедергіні секіріспен, күш қолданумен жеңіл
шығу; арнайы дене даярлықтары үрдісінде меңгерілген алуан түрлі
қозғалыстардың қолданылу білігін талап ететін әрекеттер кездеседі. Осы
барлық әрекеттер әртүрлі комбинациялар мен үйлесімдер орындалады.(5)
Педагогикалық практикадағы қозғалмалы ойындар
Педагогикалық практикада, әлеуметтік өмірде және тұрмыста қозғалмалы
ойындарды ұйымдастырудың екі негізгі формасы бар: белгіленген және
белгіленбеген.
Қозғалмалы ойындар өткізудің белгіленген формасы мұғалімнің жетекші
рөлін, қатысушылардың өзгеріссіз құрамы бар сабақтардың реттілігін, ойын
материалының регламентацияланған (белгілі бір ережеге бағындырылған)
мазмұны мен көлемі және берілген ойын енетін оқу-тәрбие үрдісінің
әдістемесі, мазмұны және ұйымдастырылуы бар оның өзара байланысы.
Белгіленбеген формаға қозғалмалы ойындар балалардың ішінен
ұйымдастырушылардың, вожактардың үлкен рөлін бөліп көрсетеді, олар ереже
бойынша элизодтық түрде ұйымдастырылады, қатысушылар құрамы өзгереді, ал
ойындар ойын материалдарының көлемі және мазмұны бойынша түрленеді.
Оқушылардың қозғалыс тәртібіндегі қозғалмалы ойындарға жіберілетін уақыт
оқушылар оқитын сынып, жас деңгейлеріне, оқытудың жылдық күг тәртібіне және
басқада әрекеттермен демелудың түрлеріне тәуелді.
Жоғарыда көрсетілгендей қозғалмалы ойындарды өткізудің бекітілген
формасында келесі міндеттерді шешуі тиіс жетекші басты орынға ие, олар: 1)
сауықтандыру; 2) білім беру; 3) тәрбиелік.
Қозғалмалы ойындардың сауықтандыру міндеттері.
Ойыншылардың дене даярлықтарын және жас ерекшеліктерін ескерілген
сабақты дұрыс ұйымдастыру кезіндегі қозғалмалы ойындар бой өсуіне, сүйек-
байланыс аппараттарының бекітілуіне және дамуына, баллар мен
жасөспірімдердің дұрыс тұлғасының қалыптасуына, сонымен бірге ағзаның
қызметін жоғарлатады.
Ойындары бар сабақтар кезінде дене жүктемелері оңтайлы болуын
қадағалау қажет. Ойындары бар жүелі өткізілетін сабақтар кезінде интенсивті
жүктемелерге ағзаның үнемі оларға үйрене беруі үшін жол беруге болады. Бұл
өмірмен еңбекте үлкен маңызға ие. Алайда қатысушыларды қатты шаршап-
шалдығуға апаруға болмайды.
Белсенді, энергетикалық, көп қайталама қозғалыс әрекеттері бар,
бірақта ұзақ бір жақты күш қуаттылықпен (әсіресе статистикалық) байланысты
емес ойындар баллар мен жасөспірімдер ағзасына оң әсер етеді. Міне,
сондықтан да ойындарда шамадан тыс бұлшық ет қуаттылығы және тыныс алудың
созылмалы кідірістері болмауы қажет.
Сауықтандыру қатынысында қозғалмалы ойындарды таза ауада жыл бойы
өткізу айрықша құнды: айналысушылар шыныққан бола түспек, ағзаға келіп
түсетін оттегі көлемі көбейеді.
Қозғалмалы ойындар – ұзақ ақыл-ой іс-әрекетінен кейінгі жақсы
белсенді демалыс, сондықтан олар мектеп қоңырауларында, ұзақтылған күн
топтарындағысабақтар аяқталған кезде немесе мектептен келгеннен кейін үйде
өте қолайлы.
Қозғалмалы ойындар сауықтандыру әсерін беретін ойын үрдісіндегі
балаларда туатын функционалды және эмоционалды көтерілу аурушаң балалардың
денсаулығын қалыпқа келтірудегі арнайы емдік мақсаттарға да қолданылады.
Қозғалмалы ойындардың білім беру міндеттері.
Ойын жеке тұлға қалыптасуына үлкен ықпал етеді: бұл талдау, салыстыру,
жалпылау және қорытындылар шығару іскерлігі көрінетін және дамытылатын
саналы іс-әрекет. Ойындармен айналысу күнделікті практикалық іс-әрекеттегі
маңызға ие әрекет ету қабілеттерін дамытуға әсер етеді.
Қозғалмалы ойындар қозғалыс әрекеттері және ережесі ойыншыларда нақты
өмірдегі мінез-құлық туралы сенімді ұғымдарды қалыптастырады, олардың
саналарында қоғамдағы адамдар арасындағы қарым-қатынастар ұғымын бекітеді.
Гимнастика, жеңіл атлетика, спорттық ойындар, шаңғы даярлығы, жүзу
және т.б. спорт түрлері сабақтары кезінде оқытылатын қозғалыс әрекеттері
сияқты қозғалыс сипаты мен құрылымы бойынша ойындар білім беру мәніне ие.
Қозғалмалы ойындардың тәрбиелік міндеттері.
Көп жағдайда қозғалмалы ойындар төмендегі дене қасиеттерін
тәрбиелеуге жағдай жасайды, олар: шапшандық, ептілік, күш, шыдамдылық,
икемділік (иілгіштік) және бұдан да маңыздысы, бұл дене қасиеттері
комплексте (жинақта) дамытылады. Қозғалмалы ойындардың көпшілігі
қатысушылардың шапшандылықты талап етеді. Бұл дыбыстың, көру, тактильді
белгілерге шұғыл жауап беру қажеттілігіне құрылған; шұғыл тоқтау, кідіру
және қозғалысты жандандыруы бар ойындар, қысқа уақыт ішінде үлкен емес ара-
қашықтықты жеңіп шығуға бар ойындар.
Ойындағы үнемі өзгеруші күш-жай, қатысушылардың бір қозғалыстан
екіншісіне жылдам ауысуы ептілікті дамытуға әсер етеді.
Күш пен энергияның көп жоғалуына алып келетін үнемі қозғалыстың
белсенділігі және қуаты қозғалыстардың көп қайталануы бар ойындар
шыдамдылықты дамытуға әсер етеді.
Қозғалыс бағыттары жиі ауысумен байланысты ойындарда иілгіштікті
жетілдіру жүзеге асады.
Тартымды ойын сюжеті қатысушылар бойында жағымды эмоцияны тудырады
және қажеттеі ерік сапалары мен дене қабілеттерін қоса отырып кез-келген
тәсілдерді көп қырлы зор белсенділікпен жеңіп отыруға шақырады. Ойынға
деген қызығушылықты тудырып отыру үшін ойын мақсатына қол жеткізудегі жол
үлкен мәнге ие – ойынмен қанағаттану үшін, нақты нәтижелерге қол жеткізу
үшін жеңіп шығуы тиіс кедергілер қиындықтарының деңгейі мен сипаты.
Ұжымдық қозғалмалы ойындардың жарытың сипаты мақсатқа қол жеткізу
үшін ерлік пен бірбеткейлікті, шешімділікті көрінуін талап ететін ойыншылар
іс-әрекеттерінің белсендіре алады. Алайда ойын шиеленісуі ойыншыларды бөліп-
жармауға тиіс екендігін ескерген жөн. Ұжымдық қозғалмалы ойындарда әрбір
қатысушы жалпы мақсатқа қол жеткізуге және кедергілерді жеңуге бағытталған
жалпы, достық күш салу артықшылықтарына көрнекі көп жеткізеді. Ұжымдық
қозғалмалы ойында қабылданған іс-әрекеттерді ережелер мен ерікті түрде
қабылданған шектеу ойын ойнаушыларды тәртіпке де салады.
Ойыншыларды ойын әрекеттерін бірлесе орындау кезінде өзара құрметтеуге, өз
істері үшін жауапкершілікке үйрету үшін ұжымдағы ойын рөлдерін жетекші
дұрыс бөлуі тиіс.
Қозғалмалы ойын ұжымдық сипатқа ие. Құрдастар пікірі, белгілі
болғандай, әрбір ойыншы мінез-құлқына үлкен әсер етеді. Қозғалмалы ойын
қатысушысының белгілі бір рөльді орындау сапасына тәуелді жолдастарының
мақтауына немесе, керісінше, қанағаттанбауына ие болады; осылайша балалар
ұжымдағы ойынға ойыншылар алдында шұғыл шешім жасауды талап ететін, әртүрлі
міндеттерді шешу пайда болатын бір ойыншының басқасына, бір команданың –
екіншісіне қарама-қарсы әрекет ету тән. Бұл үшін өте қысқа мерзім ішінде
қоршаған орта жағдайын бағалап, дұрыс әрекетті таңдап алып және оны орындау
қажет. Осылайша қозғалмалы ойындар өзіндік тануға жол ашады.
Осыған қоса, ойыны бар сабақтар координацияланған, үнемді және
келісімді қозғалыстарды шығарады; ойыншылар жұмыстың қажетті темпі мен
ритіміне тез кіру іскерлігін меңгереді, өмірде өте маңызды қажетті күш салу
мен тұрақтылық көрсете отырып әртүрлі қозғалыс тапсырмаларын тез әрі епті
орындайды.
Сауықтыру, тәрбиелік және білім беру міндеттерін комплесте шешу
қажет, тек осы жағдайда ғана әрбір қозғалмалы ойын балалар мен
жасөспірімдердін жан-жақты дене тәрбиесінің тиімді құралы болмақ.
№5 Мектепке дейінгі мекемеде қозғалмалы ойындардың тәрбиелік мәні. Мектеп
жасына дейінгі мекемелердегі қозғалмалы ойын түрлері.
Ойынды өткізуге даярлау.
Ойынды өткізуге даярлау егер ойын алғаш рет ұсынылса және оның
барысында қалыптасуы мүмкін барлық жағдаяттарда педогок алдын-ала көре
алмайтың кезде өте маңызды.
Ойынды таңдау ең алдымен сабақтың жалпы міндеттеріне тәуелді, оларды
құру кезінде негізгі критерийлер оқушылардың жас ерекшеліктері, олар дамуы,
дене даярлықтары, қатысушылардың саны болып табылады.
Ойынды таңдау кезіңде сабақ формасын (сабақ, қоңырау, мереке,қыдыру)
ескеру қажет. Сабақ пен қоңырау уақыт бойынша шектелген; сабаққа қарағанда
қоңыраудағы ойын мазмұны мен міндеттері өзгеше; мереке кезінде негізінен
әртүлі жастағы және әртүрлі дене даярлығы бар балалрдың бәрі қатыса алатын
көпшілік ойындар мен аттракциондар қолданылады.
Ойынды таңдау оның өткізілу орнына тікелей тәуелді. Үлкен емес, тар
залда немесе аланшада сызықтық сапқа тұруы бар ойындар, кезектесіп
қатысатын ойындар өткізіледі. Үлкен спорт залдарда немесе алаңдарда бытырап
жүгіруі, спорттық ойындар элементі, үлкен және кіші доптарды лақтыруы бар
ойындар өткізген жақсы. Қыдыру және экскурсия кезінде жер қолданылатын
ойындар ойналады. Алаңда қыс болғанда шаңғыдағы, конькидегі, шанадағы
ойындар өткізіледі.
Ойынды көшеде ұйымдастыру кеінде ауа-райы жағдайын ескерген жөн
(әсіресе қыс күндері). Егер ауа температурасы төмен болса, қатысушылардың
белсенді қозғалысы бар ойындар таңдалады. Өз кезегін күтіп, ұзақ тұратын
ойындарды қолдануға болмайды. Қатысушылардың ойын тапсырмасын кезектесіп
орындайтын аз қозғалмалы ойындар ыстық ауа-райы кезінде өте қолайлы.
Көмекші құрал мен инвентардың болуы ойынның таңдалынуы әсер етеді. Сәйкес
инвентардың болмауы немесе оны сәтсіз ауыстыру кезінде ойын құрылмауы да
мүмкін.
Ойынға арналған алаңды даярлау.
Жергілікте ойналатын ойындарды өткізу кезінде жетекші онымен алдын-
ала танысып, ойынға қажетті шартты шекараны белгілеп өтуі тиіс. Ойынға
арналған орынды жетекші оқушылармен бірге отырып, даярлайды. Алаңды
белгілеп өту көп уақытты талап ететін жағдайда бұл ойын басталмастан бұрын
жасалынады. Қарапайым белгілеуді ойын шартын түсіндірумен біруақытта немесе
ойын басталғанға дейін жасауға болады, ал әңгіме белгіленген шекараны
көрсетумен толықтырылады. Егер ойын жиі өткізілсе, үнемі қолданылатын
белгілеу жасауға болады.
Қозғалмалы ойынға арналған инвентарь даярлау.
Қозғалмалы ойын сәйкес инвентармен қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл
жалаушалар, түрлі-түсті бойаулар, әртүрлі көлемдегі доптар, ағаштар,
сақиналар, секіргіштер және т.с.с. Инвентарь жарқын түсті, ойынды байқаулы
болуы керек, бұл әсіресе бастауыш сынып оқушылары үшін маңызды, ал көлемі
мен салмағы – ойыншылардың әлі келетіндей болуы тиіс. Инвентар саны алдын-
ала қарастырылады.
Ойынды алдын-ала талдау.
Ойынды өткізбес бұрын жетекші ойын үрдісін ойлап табуы және ойын
барысында туатын барлық мүмкін жағдаяаттарды қарастыруы тиіс. Әсіресе
қаламаған құбылыстардың алдын-ала, қарастыру қажет.
Ойыншылардың берілген ұжымын жақсы білетін жетекші ойыншылар ролін
алдын-ала белгілеп, ойынға әлсіз және пассивті ойыншыларды қалай тарту
керектігін қарастыруы керек.
Кейбір ойындарды өткізу үшін ол алдын-ала өзіне көмекшілерді таңдап
алады, олардың қызметтерін анықтайды, қажет болған жағдайда оларға
даярлануға мүмкіндік береді. Көмекшілер бірінші болып ойын ережесі мен оның
өткізу орнымен танысады.
ОЙЫНҒА ЖЕТЕКШІЛІК ЕТУ.
Сонымен, ойынды өткізу кезінде жетекшіге келесі аспектілерді ойлап
тауып, есепке алу ұсынылады:
1. Балалар ойнайтын ойын ережесі және талаптармен танысу. Ол басталмас
бұрын барлық қажетті материалдар мен құрал-жабдықтарды даярлау.
2. Балалардың даму деңгейін, олардың талаптарын, қолдарынан келерлері мен
келместерін ескеру. Балалардың бойы, күші, өмірлік тәжірибесіне сәйкес
берілген жастық топтың қол жетерлік ойындарды ғана ұсыну. Өздері
күрделі болатын қатысушыларды ойыннан сәтті шығара білу.
3. Ойыншылар бойында жоғары энтузиазм қатты қозу болуына қамту.
4. Қарапайым ойыншы ретінде ойынға қатысуға даяр болу, үлкендер жасауға
болмайтын да ережелерге бағыну.
5. Компенетті емес және координацияланбаған балаларға көмектесу, олардың
машықты деңгейлерін есепке ала отырып жаттығу орындауға мүмкіндік беру
немесе орындауға тапсырма беру. Белгілі бір кемшілігі бар бала сот –
хронометрист, ұпайлар есепшісі немесе өзі қатыса алмайтын ойында бас
сот болғаннан қанағаттану сезімін алады. Кейбір балалардың қателеріне
көңіл бөлмеу қажет немесе ойынды тоқтатпастан оларды байқап түзету.
Егер бала ережені бұзса немесе ойынды қателесе басқалардың алдында
оған ұрсып-зекімеу.
6. Әрбір ойын ережесін уақытында түсіндіру және балаларға белсенді ойын
басталмас бұрын бір немесе бірнеше рет машықтануға рұқсат беру. Егер
баллар жетекші ұсынған бірінші ойынды қабыл алмаса, қорда алдын-ала
даярланған альтернативті ойындардың бір қатары және қажетті құралдарға
ие болу.
7. Балалардың жастары мен мүмкіндіктеріне сәйкес ойындар арасында демалыс
уақытын беру.
8. Курделену мүмкіндіктерін есепке ала отырып ойынды таңдау: қарапайымнан
бастап, машықтандыра отырып, балалардың ептілігін жақсарту шарасы
бойынша үнемі күрделендіру.
ОЙЫНШЫЛАРДЫ ОРНАЛАСТЫРУ ЖӘНЕ ОЙЫНДЫ ТҮСІНДІРУ КЕЗІНДЕГІ ЖЕТЕКШІ ОРНЫ.
Ойынды түсіндіруді бастамас бұрын қатысушыларды жетекші көзбен жақсы
көріп, оның әңгімесін есту алатындай орналастыру қажет. Ең дұрысы
ойыншыларды ойынды бастайтын бастапқы қалыпқа қойған дұрыс.
Егер ойын шеңберде өткізілсе, онда түсіндіру сол шеңберлік
құрылымда жүзеге асады. Жетекші орталықтан емес, ойыншылар қатарынан орын
алады, немесе ойнаушылардың соңы көп болса, олардан аз ғана алда
орналасады. Ойнаушылардың жартысы жетекшінің желке тұсында қалып
қоятындықтан шеңбердің ортасына орналаспау қажет. Егер ойыншылар екі
командаға бөлініп, бір-біріне қарама-қарсы үлкен ара қашықтықта орналасса,
түсіндіру үшін командаларды жақындатып, одан кейін өз шекараларына
апартқызу керек. Бұл жағдайда жетекші ойынды түсіндіру кезінде алаң
ортысындағы ойнаушылардың арасында тұруы қажет, мұнда біресе бірінші
командаға, біресе басқасына көңіл аудара алады. Егер ойын бытыраңқы
қозғалыспен басталса, ойыншыларды шеренгаға құруға болады, немесе жетекшіні
барлығы көріп, ести алатындай өз жанына топтастыруға болады. Ойын
мазмұндамасын көрсетумен толықтырып отыру қажеттігін есте ұстаған жөн.
Көрнекілік ойынды жақсы түсінуге көмектеседі және осыдан кейін
қатысушыларда сұрақта болмайды. Ойынды түсіндіру кезінде балларды күнге
қарсы (олар жетекшіні нашар көретін болады) немесе терезеге қарсы (олар
терезеге қарап, көңілдерін бөледі) қоюға болмайды.
ОЙЫНДЫ ТҮСІНДІРУ.
Ойынның дұрыс түсіндірілуі белгілі бір мөлшерде оның жетістігіне әсер
етеді. Жоғарыда айтылғандай, ойынды бастамастан бұрын жетекші оның мазмұнын
анық түсініп, алдын-ала талдап алу керек, тек осыдан кейін ғана оны
түсіндіруге кірісуге болады.
Әңгіме қысқа болуы тиіс: созылған түсіндіру ойынды қабылдауға кедергі
келтіреді. Бастауыш сыныптардағы ойындардың ерекшелігі оларды ертегі,
тартымды формада түсіндіруге болатындығында. Әңгіме логикалық, бірізді
болуы тиіс. Кез-келген ойынды шамамен мына сызбада түсіндіруге болады:
1. Ойын атауы (ойынның қандай мақсатта өткізілетіндігін айтуға болады);
2. Ойнаушылардың рөлі және олардың алаңда орналасуы.
3. Ойын мазмұны;
4. Ойын мақсаты;
5. Ойын ережесі.
Ойынды түсіндіру ойыншылардың сұрақтарына жауап берумен аяқталады.
Барлығына назар бөле тұрып, қатты дауыспен жауап етілуі тиіс. Ойын барысы
туралы әңгімелей отырып жетекші, талассыз, ережелерді де атап өтеді, алайда
әңгіме соңында балалар есінде жақсы сақтау үшін оларды тағы бір атап өту
керек.
ЖҮРГІЗУШІЛЕРДІ БӨЛІП КӨРСЕТУ.
Ойын жетекшісі әрбір бала кезектесіп жүргізуші болатындай рет
орналастыруы керек. Жетекші ойындағы рөлін ескере отырп жүргізушіні
белгілейді. Бұл тәсілдің артықшылығы ең сәйкес келетін жүргізушіні тез
таңдалуында. Бірақ мұндай тәсілде ойнаушылардың инициативасы басым болады.
Балалар бір-бірімен таныс емес, жетекшінің өз уақыты болғанда жүргізуші
тағайындалады. Жүргізушіні белгілеуде жетекші қатысушылардың оның жеке
ойыншыға айрықша көңіл бөлуінен күмәнданып қалмауы үшін өз таңдауын қысқаша
түсіндіріп өтуі тиіс.
Жеребе, жүргізушіні кезекті таңдау, ойыншылар таңдауы, алдыңғы
ойындар нәтижелері бойынша жүргізушіні таңдау тәсілдері бар, ол ойынның бас
басталуының жауапты таңдауы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz