Сүтті бағыттағы ірі қара малын өсіру, асылдандыру ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 45 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер
Анықтамалар, белгілер мен қысқартулар
Кіріспе
1. Әдеби шолу
1.1 Сүтті бағыттағы ірі қара малын өсіру , асылдандыру ерекшеліктері
1.2 ІҚМ сүт өніміне әсер ететін факторлар
2. Зерттеу жүргізілген орын, мәліметтер мен зерттеу әдістері.
2.1 Бердинова А.З., ШҚ ттабиғи климаттық және шаруашылық туралы сипаттама.
2.2 Зерттеу әдістемелері
3 Зерттеу нәтижелері
3.1 Симментал тұқымына жататын сиырлар мен тайыншарлардан жастық, кластық құрылымы және өнімділік көрсеткіштері.
Курылымдык шаруашылык
3.2 Симментал тұқымына жататын ірі қараларды , тайшаларды азықтандыру
4 Қоршаған ортаны қорғау
5 Еңбек қорғау
Қорытындылар мен ұсыныстар
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру барысында елімізді түрлі сапалы және экологиялық жақсы өнім алу мақсатында біз әрине селекциялық асылдандыру жұмыстары негізінде іске асады және де бірінші болып туылған төлге , шығу тегі өнімділігі бойынша анықтаудан кейінгі соңғы бағалау болып табылады.
Соған байланысты малдан алатын өнімнің көлемі мен сапасы қоршаған ортаның табиғи жағдайына , климатына яғни жайылымның жауын шашынның, ауа райына, күн көзінің шуағының қарқындылығына байланысты.
ІҚМ өсірген жағдайда малдың азықтануы барлық уақытта дұрыс бола бермейді.
Ірі қара мал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығы мен интевсивті технологияға көшіру, әрі әр табының сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып табылады.
Елімізді мал шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету мақсатында қазіргі уақытта ірі қара шаруашылығының маңызы өте зор болып табылады.
Өйткені сүт өнімі қазіргі уақытта 99 пайызын, ал еті 40-45 дейінгі денгейде. Ірі қара шаруашылығында тек ет, сүт өнімдері ғана емес , соны мен қатар малдың терісі де жеңіл өнеркәсіп шаруашылығында көп қолданысқа ие.
Жалпы айтқанда мал шаруашылығы қазіргі таңда іштей мамандыру арқылы, әрі осы саланың интенсивті жолға көшуіне байлынысты ерекше дамуда.
Қазіргі таңда отанымыздың шаруашылықтарында 20-дай сүтті, сүтті-етті және 8 - етті ірі қарасының асыл тұқымды малдары өсірілуде. Айта кету керек, бұл асыл тұқымды ірі қараларының көпшілігі жаңа өнеркәсіпті технологияға бейімді емес. Сондықтан кейінгі уақытта будандастыру және гибридизациялау арқылы ірі қара малының жаңа асыл тұқымдары шығарылуда.
Республкамыздың 2391 шаруашылығы ірі қарамалын өсірсе, соның 250 ірі мамандандырылған сүт өндіру шаруашылығымен шұғылдануда. Жалпы республика шаруашылықтарында ірі қарамалының саны 9,2 млн-нан асты.
Ірі қара мал шаруашылығының нәтижелі дамытудың ерекше жолы, бұл саланы толығымен интенсивті технологияға көшіру, әрі әр табынның сапасын жақсарту, сұрыптау және жұп таңдау тәсілдерін молынан қолдану, мал азығын молайту, мал азығының сапасын жақсарту болып саналады.

1 Әдеби шолу
1.1 Сүтті бағыттағы ірі қара малын өсіру , асылдандыру ерекшеліктері
Қазіргі уақытта сүтті бағыттағы ірі қара малын өсірудуң негізгі мақсаты,ол ұрпақты қажетті тұқым қуалаушылыққа ие болатын дарақтарды жұптастыру, сол ұрпақтың сүт өнімін ең көп мөлшерде өндіру және өз дамуында арықарай дамыту, азықтандыру , жақсы ұрпақ алу болып табылады.
Арзуманян Е.А., Бегучев А.П., Соловьев А.А., Фондеев Б.В айтуы бойынша ірі қара мал шаруашылығын асылдандыру жұмысын бұрынғы ССРО ауыл шаруашылық және азық-түлік миністірлігі өзінің республикалық, өлкелік және облыстық ауыл шаруашылық басқармалары арқылы aтқaрaды. Негізгі ғылыми методикaлық жұмысты және мaлды aсылдандыру жұмысы ортaлық генетико-селекциялық ұйымғa жүктелген, бұл ұйым бұқaлaрдың ұрығының қорын жинaйды, әрі есептеу техникaсының жұмсын басқaрaды. Бұрынғы Одaқ бойыншa бaрлық ғылыми зерттеу aуыл шаруaшылық зерттеу институттарына және жоғaрғы оқу орнының ғaлымдарына селекциялық жоспaр, сүтті сиыр тaбындарын, жaңa тұқым шығaру міндеттелінген.(1)
Байтуманов Ә. ойынша мемлетімізде ірі қара малын асылдандыру оны күтіп бағу маңызы өте зор болып келеді. Қазіргі таңда ірі қара малының ұрпақ самасы бойынша бағалау , ірі қара малын бонитировкалау, сол әр ірі қара тұқым мал заводтарында, фермаларында сиырларды қолдагу жоспарларын жасауда. Және де сауын сиырлардың сүттілігін анықтап , зоотехникалық және де асылдандыру жұмысың есебін, мемлекеттік кітапқа ірі қара малын кіргізу жұмысымен айналысады (2)
Айта келе, ірі қара мал тұқымын күтіп бағу - ауыл шаруашылығымыздың өте маңызды мәселелерінің бірі болып отыр. Ірі қара тұқымдарының, ең басты мақсаты, ол әрине сүтті және сүтті-етті ірі қара тұқымдарының көрсеткіші сүттілігі, сүтінің сапасын, тірі сапасын арттыру болып отыр.
Ірі қара мал шаруашылығында малды өсіру үшін негізгі екі түрлі тәсіл қолданалады.
Таза өсіру
Шағылыстырып өсіру
Осы екі әдіс бірене-бірі өте байланысты. Мұнда тек бір әдісті ғана қоланып сапалы нәтижеге жету қиын.
Бұл екі әдіс біріне - бірі өте байланысты. Тек біреуін ғана қолданып, сапалы нәтижеге жету қиын. Малды таза өсіру әдісі, көбінесе асыл тұқымды мал шаруашылығында қолданылады. Ал, кейбір шаруашылықта екі әдістің екеуі де қолданылуы мүмкін. Таза өсіру әдісі көбінесе бір тұқымның ірі қарасын асылдандыруға бағытталса, шағылыстырып өсіру әдісі жаңа асыл тұқымды мал шығарарда кеңірек пайдаланылады.
Таза өсіру әдісінде бір тұқымның ірі қараларын сол тұқымның өз бұқаларымен қашырады. Мысалы, симментал тұқымының ірі қараларын симментал тұқымының бұқаларымен шағылыстырып, ешбір басқа тұқыммен араластырмайды. Мұндағы негізгі мақсат - сол тұқымның өз ара тұқым қуалаушылық заңдылығын одан әрі дамыту, олардың жақсы қасиетін сақтау әрі олардың шаруашылыққа пайдалылығын дамыта түсу.
Бегучев А.П., Безенко Т.П. былай дейді, таза өсіру әдісі асыл тұқымды малдарды одан әрі асылдандыру ,сол тұқымның сүттілігін, сүтінің майлылығын, дене құрылысының ерекшеліктерін онша өзгертпеу үшін керек. Ірі қаралар мен бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақсыз болса, онда алға қойған мақсатқа жету қиын. Сондықтан таза өсіру әдісін қолданудан бұрын сол ірі қаралар мен бұқалардың тұқым қуалаушылық қасиеті дамып жетілгендігін, әлде жетілмегендігін білу керек.(3)
Малдардың тұқым қуалаушылық қасиеті тұрақты болса, онда таза өсіру әдісі сапалы нәтиже береді. Оны кейінгі өсіп келе жатқан төлдерден байқауға болады. Бұл тұқымның кейінгі ұрпақтары, ата-аналарындай өнімділігімен көзге түссе, немесе олардан асып түссе, онда таза өсірудің өте нәтижелі болғаны.
Малдың жасына сәйкес өсіп-жетілуі мен пішінінің өзгеруін бақылап, ол өзгерістердің тұқым стандарты немесе басқа да мал тобының дамуымен салыстыру үшін, ұрпақ бойында тұқымдық ерекшіліктердің сақталуын байқап, сыртқы пішінінің өнімдік бағытына сәйкестігін бағалау үшін жануар бойынан арнайы өлшемдер алынады.
Малдың сыртқы пішіні, яғни экстерьері, деп оның организімінің анатомиялық-физиологиялық жағдайлырына байланысты қарастырылған сыртқы түрін айтады. Мал организімінің сыртқы орта жағдайларына бейімделіп, оның өнімділік қабілеттілігін қалыптастыратын анатомиялық-физиологиялық ерекшіліктері мен тұқымдық қасиеттері оның конституциясын, яғни жалпы дене бітімін, айқындайды.
Мал денсаулығы, өсімталдығы, көбеюшілігі мен өімділігі дене бітіміне байланысты болғандықтан, сырт пішініне (экстерьеріне), ішкі ағзаларының қызметіне (интерьеріне) және мінез-құлқына (жүйке жүйесіне) қарап, оның жалпы дене бітімдік (конституциялық) ершеліктерін анықтайды. Соның нәтижесінде малдың өнімділік бағытын, өнімділігін және өндіріс технологиясына бейімділігін айғақтайды. Мысалы, сиырдың сыртқы пішіні, желінінің формасы, емшектерінің салалығына қарап оның сүттілігі және машинамен сауу мүмкіндігі жөнінде болжам жасауға болады.
Малдың сыртқы пішінін бағалау түрлі әдістермен жүргізіледі. Олардың ең қарапайымы - малдың сыртқы түрін көзбен бағалау әдісі. 1,5-2 м жерде тұрған малды алдынан, бүйірінен, артынан мұқият қарап, сыртқы тұрқын, аяқтарының орыналасуын, дене мүшелерінің айқындығын (қажет болса ұстап көріп), олардың бір-бірімен үйлесімдігін бақылайды да түр-тұлғасын бағалайды. Малдың сыртқы пішінін бағалауда басы, мойыны, шоқтығы, кеудесі, арқасы, белі, сауыры, аяқтары, желіні мен сыртқы жыныс мүшелерінің жетілгендігіне баса көңіл аударады.
Мүйізді ірі қара малдың сыртқы пішінін бағалауда дене мүшелерінің жалпы үйлесімділігімен, кеудесінің кеңдігі және тереңдңгңмен, буын байланыстарының айқындығымен, аяқтарының дұрыс орыналасуымен, сүйектерінің мықтылығы және жақсы дамуымен, жүнінің біркелкілігімен, мүйізінің жылтырлығымен, тұрқының және жыныстық белгілерінің дамығандығымен айғақтайды.
1-Сүтті және сүтті-етті бағыттағы сиырдың сырқы пішінін бағалау жүйесі.

Дене мүшелері
Бағаланатын көрсеткіштері
Берілетін жоғары баллы
1 Жалпы
түр-тұлғасы
мен жетілуі
2 Желін

3 Аяқтары
Дене мүшелерінің үйлесімделігі, жалпы келбетінің келістілігі, дене бітімінің мықтылығы, тұқымына тән пішін ұқсастығы
Көлемі, бөлімдерінің біркелкілігі, денеге бекіген аумағының көлемі, сүт бездерінің жетілуі, емшектерінің жетілуі мен орыналасуы
Алдыңғы және артқы аяқтарының жетілу дәрежесі, орыналасуы және тұяқтарының пішіні мен жетілуі
Жалпы балл саны

3

5

2
10

Малдың өсіп жетілуі рганизімнің ұрықтан (зигота) пайда болып өлгенге дейінгі жеке өсіп-жетіліп дамуын онтогенезі болып табылыды. Онтогенезде организм (жануар денесі), бір жағынан, көлемдік тұрғыдан ұлғайып (ұзарып, кеңейіп), салмақ қосып ауырласа, яғни өссе; екінші жағынан, сол өсу барысында оның мүшелері мен ағзасында орын алатын өзгерістердің нәтижесінде ол жетіліп, дамиды. Демек, организімнің көлемдік (салмақтық) ұлғаюмен қатар сапалық дамуы да бір жүреді. Бұл жалпы даму үрдісінің бір-біріне байланысты және бір-біріне тәуелді, өзара ықпал ететін екі қыры болып табылады. Организм онтогенезі ірі қара малында - 11 ай созылатын эмбрионалдық және туылғаннан кейінгі пост-эмбироналдық кезеңдерге бөлінеді. Осы кезеңдердегі ұрық - төл - сақа мал басының өсіп-жетілуне тұқымдық қасиеттері, азықтандыру факторлары, бағып-күту жағдайлары ықпал етеді. Жәнеде зат алмасуы жылдам жүретін бас кезеңдерде бұл факторлардың малдың өсіп-жетілуіне ықпалы күштірек болады. Мұны қоректену тұрғысынан алсақ, Малигонов-Чирвинский заңдылығына сәйкес "... даму жылдамдығы жоғары мүшелер мен ағзалар сол кезеңдегі жетіспеушіліктен көбірек зардап шегеді" екен. Айталық, туылғаннан кейінгі кезеңде төлдің сүйетері жылдам дамитындықтан қоректік заттар жетіспеушілігінен оның қаңқасының дамуы тежелсе, сақа малдың салмақ қосымы мен өнімділігі төмендейді.
Эмбрионалдық даму кезеңіндегі олқылықтардан туындаған өсіп-жетілу кемістіктері мал бойында кейінде эмбрионализм түрінде, ал төл азықтандыруындағы жетіспеушілік инфантилизм түрінде сақталап, мал өнімділігіне кері әсер етеді.
Малдың өсіп-жетілуін оның салмағы мен бойын, көлемін өлшеп анықтайды. Малды бір мезгілде - таңертең, малды азықтандырғанға дейін өлшейді. Жылдам өсетін мал түлігін жиірек өлшейді. Мысалы, ірі қараны туылғанда, 1-, 2-, 3-, 6-, 9-, 12-, 18-, 24-айлығында және одан ткейін жыл сайын өлшесе, қойды - туылғанда, 1-, 4-, 12-, 24-айлығында өлшейді.
Жалпы өнімдік мал шаруашылығында, әдетте, өсіріліп отырған мал басын көзделген өнім бағытында селекциялауға қажетті қасиеттерін фенотиптік сұрыптау арқылы жүзеге асырады. Шаруашылықтағы асылдандыру ісінің қойылған мақсатына байланысты сұрыпталған мал басын жұптастыруды біртоғалық, яғни гомогенді, немесе әртоғалық, яғни гетерогенді принциптерге сүйене отырып жүргізеді. Асылдандыру ісіндегі бағытты сұрыптау мен жұптау нәтижелілілін арттыру үшін алынған ұрпақ сапасын бағалайды.(4)
Ал Всяких А.С., Исаев Р.С., Яковлев С.П өз еңбегінде ірі қаралардың шыққан тегімен танысу мен қатар, сауылып жүрген ірі қара болса, оның беретін сүті, тірілей салмағы жөніндегі мәліметтерін де көру керек. Өйткені ірі қараға дұрыс баға берудің ең сенімді жолы - оның беріп жүрген сүтін білу. Ол ірі қара бұдан бұрын қанша сүт бергендігін білу керек. Егер ірі қара жылма-жыл сүтті тұрақты берсе немесе жылма-жыл сүті көбейсе берсе, ондай ірі қараның сүтті екені күмәнсіз. (5)
Сақа ірі қараларға қарағанда жас ірі қаралардың сүті кемдеу болады. Олардың сүті бара-бара көбейеді. Әдетте, ірі қараның беретін сүті 5-6-7 бұзаулағанша артып отырады.
Ірі қараның сүт өнімін тексергенде сапасын да еске алу қажет. Сүт неғұрлым майлы болса, солғұрлым маңызды болмақ. Майлы сүттен май да көп алынады.
Кейінгі уақытта, осы айтылған мәліметтермен қатар, ірі қараның сыртқы сымбатына да көп көңіл бөлінеді. Сыртқы пішініне, сымбатына қарап, ірі қаралардың сүтті тұқымға әлде етті тұқымға жататындығын немесе сүтті-етті және етті-сүтті тұқымдарға жататындығын айыруға болады.
Көзбен қарап ірі қараның баға берерде, әуелі оның тұла бойы көрінісін, мүшелерінің бір-біріне лайықты бітісін, қоңын шолып өтеді. Сонан соң денесінің әрбір бөліміне, мүшесіне жеке-жеке баға береді.
Сауын ірі қара малының бүкіл тұрқы созыңқы, кеудесіне қарағанда бөксесі едәуір дамыған, сүт бездері мен кеудесінің орта бөлігі жақсы дамыған болса сүттілігі жақсы деп бағалауға болады.
Біріңғай сүтті тұқым ірі қарасының желіні үлкен және аумақты, сауып алғаннан кейін жақсы қайтады. Желіннің пішіні тегене немесе тостаған тәрізді, желінінің барлық бөлімдері де жақсы дамыған. Емшектерінің ұзындығы мен жуандығы орташа, емшек аралықтары кең орналасқан. Сүтті тұқым сиыры етті тұқыммен салыстырғанда бұлшық еттері, кеудесі, шел қабаты, терісі нашар жетілген. Дене пішіні сүйірлеу, сүйек буындары, қабырғалары, "Қаңқасының" бірқатар бөліктері білініп тұрады. Бүкіл тұрқы сопақшалау, ал артқы жағы аз кем жуан. Басы біршама кішілеу және нәзік. Мойыны ұзын, әрі жіңішке. Арқасы тақтайдай жалпақ, түзу және ішті. Бөкпе жағы барлық өлшем жөнінен кем, құйымшағы ұзын, сирақтары жіңішке түзу. Буындары айқын көрініп тұр , тұяқ бітісі мықты.
Міне, сүтті тұқымға жататын ірі қараларды сымбатына қарап баға бергенде осы жағдайларға көңіл бөлу керек. Егер осы айтқандарға лайық келсе тұқымға қалдыруға болады. Дегенмен, сырт сымбатының кемістіктеріне де көңіл бөлген жөн. Ондай кемістіктер болса, ұрпақтарына таратпауға тырысу керек.
Ірі қараның мынадай кемістіктері болмауы керек: қайқы белдігі, немесе шойқы белдігі, тар бөкселігі, тірсегі қағысқан, имек немесе қайқы аяқ, табан аяқ. Қисық желін, теріс емшек және тағы сондайлар.
Вернигор В.А. Сыртқы пішіні жөнінен ірі қараны таңдағанда осы жағдайларды еске алу керке және денсаулығына, салмағына, конституциялық мықтылығына мұқият қарау керек, әрбір малға жеке-жеке баға берген жөн дейді.(6)
Ірі қараның тұқым қуалаушылық қасиеті жоғары белгілеріне, оның сүтінің майлығы мен белогы, сауу жылдамдығы, етінің жұмсақтығы, бұқалардың бұқалық қасиеті және сиырлардың қосымша ерекшелігі жатады. Бұл аталған көрсеткіштердің тұқым қуалаушылық коеффиценті 0,50 асып тұр. Ал, сиырдың сауу маусымының, суалау мерзімінің, тәулік салмақ қосуының, ірі қараның тірілей салмағының, сырт пішінінің, ұша шығымының, өнімге шыққан мал азығының тұқым қуалаушылық коэффиценті 0,2-0,5 аспайды. Ал, өте төмен тұқым қуалаушылық коэффициентке бірінші бұзаулағаннан келесі бұзаулағанға дейінгі уақыт,сиырлардың бұзаулағыштық қасиеті, өмірінің ұзақтығы.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғарғы болуы ол ірі қараның сыртқы әсерге өте тұрақтылығын, ал екіншіден ата-тегінен ұрпағына берілетін генетикалық көрсеткіштердің көптігін білдіреді. Ал, қуалаушылық коэффициенттің төмен болуы, ол керісінше жағдай. Бір тұқымнан шыққан әр сиырдың сүт өнімінің тұқым қуалаушылық коэффициенті әртүрлі.
Тұқым қуалаушылық коэффициенттің жоғары болуы сұрыптауға өте тиімді, ол арқылы әр малдың болашақ өнімін болжауға болады.
Қайталаудың ірі қара шаруашылығында маңызы зор. Қайталау коэффициенті деп бір ұрпақтан екінші ұрпаққа белгілі көрсеткіштердің тұрақты қайталануын айтады. Қайталау коэффициентін бір көрсеткіш бойынша бірнеше жыл бойы корреляциялық байланысы арқылы анықтайды. Қайталау коэффициентінің өте жоғары болуы селекциялық жұмыстың жоғары гәтижелігін көрсетеді.
Корреляция - дегеніміз малдың бір өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішінің екінші өнім көрсеткішімен тығыз байланыстығын айтады, әрі сол өнім көрсеткіштерінің біреуі өзгерсе екіншісінде өзгеруін көрсетеді. Корреляция болса, онда малдың бір өнімінің көбеюіне байланысты екінші өнім де көбейеді, ал теріс корреляция болса, малдың бір өнімі көбейсе екінші өнімі азаяды.
Дегенмен сиырлардың тірілей салмағы мен сүтінің арасындағы корреляция бір қалыпты болып келмейді. Малдың тірілей салмағы өскен сайын, оның сүті де өседі, бірақта ол шексіз емес, белгілі бір мөлшерге дейін, сосын барып керісінше болады. Көптеген ғылыми деректер бойынша ол коэффициент 0,2-0,3.
Сауын сиырдың сүті мен сүт майлылығының арасындағы корреляциялық байланыстың селекция жұмысы үшін маңызы зор. Асылдандыру жұмысы уақытында малдардың сүттілігі және сүтінің майлылығы бойынша сұрыптау және жұп таңдауды қатарымен жүргізбесе, онда бұл көрсеткіштердің аралық байланыста теріс корреляция болуы мүмкін, себебі сүт өнімінің көбеюіне байланысты, оның сүтінің малылығы азаюы мүмкін. Бірақ та мұндай байланыс корреляциясы әр ірі қараның тұқымында әр түрлі.
Сүтті және сүтті-етті тұқымға жататын сиырларды бағалағанда олардың сүтін, сүтінің майлылығы мен белогын еске алып, 305 тәуліктегі осы өнімдерін анықтайды. Әсіресе алғашқы екі, немесе үш маусымдағы сүтін бағалаудың маңызы зор. Профессор С.А.Рузанскмй сиырлардың алғашқы үш маусымдағы сүті мен ғұмырлық сүт аралығында оң корреляция бар екенін анықтайды. Сиырлардың ғұмырлық сүтін анықтаудың да маңызы зор. Сиырларды сүт өнімі бойынша бағалағанда, олардың бағып-күтуін және азықтануын ескерген жөн. Сиырларды бағалағанда сүтінің сапасына, сүтінің белогы мен майлылығының маусым бойынша өзгеруін, әрі сүті мен майлылығының және сүті мен белогының арасындағы байланыстылықты да ескереді.
Сиырларды сұрыптағанда дене бітіміне көп көңіл бөлу қажет, себебі конституциясы есепке алынбаса, онда сиырлар ауруларға тез шалдығып, төлдеуі төмендейді.
Сиырларды машинамен сауудың нәтижесінде, оның желінінің түріне және сүт сауылу жылдамдығына да қарап сұрыптайды. Сиырлардың желіндерінің төрт бөлімі бірдей дамып келсе, машинамен саууға өте қолайлы. Ғалым Г.П. Легошиннің дерегі бойынша қара-ала және холмогор тұқымды сиырлардың желіндерінің алдыңғы екі бөлімі нашар жетілген (40% және одан көп). Осындай жағдайда, оның бос сауылуы 2,48-2,54 мин. Созылған, ал желіннің алдыңғы екі бөлімі жақсы жетілген уақытта (44% және одан көп) - бос сауылу уақыты тек қана 0,62-0,68 мин. Қана болған. Сондықтан бірінші топтағы сиырлардың сиырлардың маститпен ауруы 13,2-14,1%-ке жетсе, 2-топтағы сиырлардыкі 4,3-6,9%-ке жеткен.
Клейменов Н.И., Клейменов В.Н., Клейменов А.Н. жүргізген зерттеулерінде сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды ұрпақтарының сапасы бойынша бағалауға болады, бірақта ол жұмысы өте сирек қолданылады. Сиырлардан алынатын ұрпақтар өте аз болуына байланысты, шет мемлекеттерде индексирование деген тәсіл қолданады, оған берілген өнімі, туыстас ұрпақтары және ұрпақ сапасы кіреді.
Сүтті ірі қара шаруашылығында сиырларды енелерінің сүттілігі және сырт пішіні және аталарының тұқымдық қасиеті бойынша сұрыптау кеңінен тараған. Көптеген деректерге қарағанда бұл тәсіл көптеген жетіспеушіліктері бар. Сондықтан сиырларды бірінші бұзаулаған маусымының сүт өнімі бойынша сұрыптаудың маңызы зор. М. Эстонион тарту атты тәжірбиелі ғылыми зерттеу институтының көрсеткіштеріне қарасақ сиыр табындарының сүт өнімі сегіз жыл ішінде 3000 кг-нан -3942 кг дейін жоғарлаған , ал сүттің майлылығы 3,67% -тен 4,05% дейін өскен бірінші бұзаулаған сиырларды сүт өнімі бойынша бағалағанда, төл және қашыр мезгілдерінен бастап дұрыс күтіп-бағу қажет, әрі қашар мезгілдерінде әр бір 100 сиырыға 25-30-ын қалдырған жөн. Мұндай жоспар сиыр тобының сүт және ет өнімдерін көбейтіп, әр сиырдан сауылатын сүттің деңгейгі де жоғарлап, шаруашылықтың экономикалық көрсеткіштері де жақсарды.
Маротский Л.В., Калюжный Н.С., Мархатская Р.Б. асыл тұқымды етті сиырларды бағалап және сұрыптағанда ең бірінші дене-тұлғасының сырт пішініне, дене бітіміне қарайды. Еті ірі қараның өзінше биологиялық ерекшеліктері бар, соған байланысты дене-тұлғасы кең, сүйегі мықты еті жақсы жетілген болып келеді. Шоғы етті, әрі кең кеуде сүйегі де кең, әрі терең, арқасы, белі және құйымшағы біркелкі түзу, бөксесі жақсы дамыған. Аяқтары дұрыс орналасқан, тұяқтары мықты, терісі босаң, жүні жұқа болып келеді. Етті сиырлардың трілей салмағына ерекше көңіл бөлінеді, бұл көрсеткіштері жасына және тұқымына көп байланысты деп көрсетеді
Шаруашылықта өсірілетін малдың асыл тұқымдық және халыққа азықтық қасиетін жетілдіре түсумен қатар жаңадан тұқым шығару жолындағы жүргізілетін ұйымдастыру және зоотехникалық шараларға творчестволық сұрыптау жұмысы, асыл тұқымды, құнды малды күту, көбейту, сақтау, барынша пайдалану және өнімсіз, нашар малды табыннан шығару жұмыстары жатады.
Бір мақсатқа бағытталған жұп таңдау, малды өз ішінде өсіру тәсілін және оның техникасын таңдай білу, тіршілігінің қай кезеңі болмасын малға барынша жақсы жағдай тудырып, жақсы қасиетін толық айқындауы үшін оны мейлінше тоқ және дұрыс азықтандыру қажет. Демек, асылдандыру жұмыстары бір-бірімен біте қайнасқан, біртұтас шаралар. өйткені осы шаралардың біреуі ғана дұрыс және толық орындалмаса, қалғандары қаншама көрнекті, барынша тыңғылықты орындалғанымен, ойдағыдай қорытынды бермейді.
Мал шаруашылығы өнімдерін өндірістік жолға аударып, оны кешендерге қөшіру асылдандыру жұмысына да жаңа және өзгеше талап қойды. Қазіргі кезде, мысалы ұрпақтан ұрпаққа малдың сүттілігін, еттілігін тағы басқа өнімдерін көтере түсумен қатар, мал кешендерде ұстауға төзімді, механизімдерді пайдалануға бейім болғаны бұрыс. Осы жолда малды салмағына, жетілгіштігіне, сүттілігіне, еттілігіне қарай біркелкілендіру және машинамен сауғанда сүттің шығуын арттыра түсу, сирақтары мен тұяғының беріктігін стандарттау жұмыстары тұр.
Бір орынға осынша көп малды жинау мал арасында аурудың тез тарауының бірдей бір себебі болатындықтан індеттерге шалдықпайтын төзімді мал басын көбейту арнайы сұрыптауды да қажет етеді.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстарын жүргізгенде шаруашылықтың бағыты мен сапасын ескеру керек, мал тұқымын асылдандыру заводының негізгі мақсаты - өсіріліп жүрген тұқым малының өнімдік және нәсілдік қасиетін жетілдіре түсу, жаңадан тұқым аралық тип, аталық із малын шығару.
Ірі қараны аталық із қуалай өсіру - селекциялық жұмыстың ең жоғарғы сатысы. Аталық із қуалай өсіру тұқымда ұзақ жылдар бойы жеке малда, табында немесе тұқымда болатын ерекше қасиеттерді тұрақты түрде тұқым қуалай алатындай етіп бекіткен таза тұқым малымен жүргізген асылдандыру жұмысының қорытындысында ғана іске асады.
Табындағы әр мал өзіне тән өнімділігімен, дене бітімімен ерекшеленіп қана қоймай, сол ерекшеліктерін ұрпағына да бере алатын тұқым қуалайтын қасиетімен ерекшеленеді, өзінің шаруашылыққа қажет қасиетін ұрпағына бере алатан мал жиі пайдаланып, табынды немесе тұқымды жетілдіре түседі.
Асыл тұқымды бағалы мал болған сайын оның ерекше қасиеті табында жиналып, сол қасиеттерді бойына сіңірген мал да көбейеді. Егер мұндай бұқа болса, онда оның еркек те, ұрғашы да ұрпағын табында қалдырады. Олардан өрген ұрпақтар тағы да қалдырылады.
Сұрыптау және жұп таңдау процесінде бағалы мал ұрпақтарын пайдалана білу өнімі бір-біріне ұқсас мал топтауға мүмкіндік тудырады. Осы топ аталық із деп аталынады. Ал, егер осындай құнды ұрғашы мал болса, онда тараған мал бір анадан тарағандықтан аналық ұя деп аталынады.
Мал тұқымын асылдандыру жұмыстары, аталық із бен аналық ұя құрудың маңызы қазірде де зор.
Аталық із, аналық ұя құру көзге ілінбейтін, күнделікті там-тұмдап істелетін, бірақ ауыр жұмыс.
Бұл жұмысты бір мақсатты көздеп, терең жүргізілетін асылдандыру жұмысымен байланыстыруды, сондықтан да күніне жеке малға тән қасиет, бертін келе бүкіл тұқымға тән ерекшелік болуы мүмкін.
Аналық ұя бойынша өсіру. Табындағы малдың өнімділік және тұқымдық қасиетін жетілдіру жұмысында аналық ұямен жұмыс жасаудың да маңызы айтарлықтай. Аналық ұя дегеніміз - тұқымды белгілі сиырдан тараған, сыртқы пішіні және өнімдік деңгейі бірдей сипатталатын бір топ асыл тұқымды сиыр.
Тұқымдағы аталық із тобына жататын мал қанша көп болса, аналық ұя малы сонша аз болады да, аталық із малын жетілдіру сол тұқым малы арасында кеңінен тарайды. Ал аналық ұя малын жетілдіре түсу бір табын малмен шектеледі.
Аталық із малды тұқым мал заводтарында шығарылып, тұқыммал совхоздары мен фермаларында көбейтіліп, соларда жетілдіре түсіп, товарлы ет және сүт шаруашылықтарындағы мал өнімін жоғарылатуға пайдаланылса, аналық ұя мал кез-келген шаруашылықтарда шығарыла береді. Жекелеген шаруашылықтардағы аналық ұя малының саны шектелмейді. Тек оның өнімдік қасиеті міндетті түрде ескеріледі. өте құнды аналық ұя малы, аталық ізін шығарғандай, бір мақсатқа бағындырылған сұрыптау және жұптау жұмыстарының қорытындысы бойынша өсіріліп, күтіп-бағылып, толық құнды азықтандыру тәсілдерін қолданып шығарылады. Аналық ұя малын күтіп-бағып, дұрыс та толық, құнды азықтандырса, тиянақты селекциялық жұмыс жүргізсе, бірнеше ұрпақ бойы бағалы қасиеті сақталған мал шығаруға болады. Мұндай малдың өнімдік ерекшелігі бірнеше буын ұрпағы бойы сақталып, өнімінің деңгейі табынның орташа көрсеткішінен де, танымал бұқалар ұрпақтарының көсеткіштерінен де асып түседі.
Аналық ұяның ерекше қасиеті - сол ұяның танымал, белгілі сиырларынан өте құнды бұқалар алуға болатындығы және олардың жаңа аталық іздің негізін салатын алатындығы.
Аталық із бұқаларын белгілі аналық ұяға жататын сиырға жұптау үшін де оларды нәтижелі жұпатаса алатындығын мүмкіндігінше алдын ала біліп алған жөн. Осылайша жұптау аталық із және аналық ұя малында өте құнды нәсілдік жаңа қасиеттердің жиналуына әсер етеді. Кейбір жағдайда аналық ұяға жататын кейбір сиырларды өнімдік құндылығы жоғары болғанымен, өнімінің қажет түрі төмен болады, ондай сиырлардан алынатын ұрпағының сүттілігін сақтай отырып сүт майлылығын жоғарлату мақсатымен бұқаны таңдап қосады. Ал сиырдың сүттілігі аса жоғары болғанда, оған жұптайтын енесінің сүттілігін де сондай жоғары бұқа табуға қиынға соқса ол сиырға ұрпағының өнімдік қасиеті бойынша тексерілген бейтарап бұқа қосады.
Соңғы жылдары ірі қара өнімдерін өндіруді өндірістік жолға қою кешендердегі асылдандыру жұмысын мұқият жүргізуді талап етеді. Өндірістік технология мал фермаларын техникамен қамтамасыз етуді ғана емес, өндірістің барынша тиімді болуын, ол үшін мал өнімілігін 4000-5000 кг дейін көтеруді талап етті. өткені кешендердегі өндіріс құралы - мал. Селекционерлер кешендерге сүтті мал іріктеп алу үшін оларға қойылатын талапты анықтайды. Мысал үшін сақа сиырлар мықынының биіктігі 140 см, тірілей салмағы 570-650 кг болғанда дене бітімі, денсаулығы мықты, желін бөліктері, емшектері жақсы дамыған, желін түбі біркелкі және жерден 40-50 см биік, сүт шығу жылдамдығы жоғары, жылдық сүттілігі 5000-5500 кг, сүтінің майлылығы 4,0% болуы керек. Міне осындай болу үшін барлық асылдандыру жұмысын осы мақсатқа бағындыру керек. сонымен қатар бұл жұмыс кешендерді кез-келген сиырларман толтыруға жол берілмес үшін тезірек жүргізілу қажет.
Кешендерді сиырлар аз серуендейді күн сәулесі аз түседі саңылаулы еднен, асфалтті алаң, көбінесе екі тактылы машина мен сауу және малдың тығыз орналасуы әсерін тигізбей қоймайды. Сондықтан да малға тек сүттілігі жоғары болу талабын ғана қоймай оған қосымша осындай ерекше жағдайға төзімділігін қалыптастыруыды да аслылдандыру жұмысында ойластырған жөн.
Мұндай жағдайда малдың дене бітімі, денсаулығы өте мықты болғандығы дұрыс. әсіресе, сирақтары мықты, тұяғы берік, желінсауға төзімді механизмдердің әсеріне шыдамда басқадай әр түрлі ауруларға резисттенттігі күшті, тиімділігі жоғары сауу апаратының әсерін шыдамды, тез және толық сауылатын қабілеті жоғары болуы қажет. Сұрыптау және жұп таңдау жұмыстары кешендерде де өз құнын жоғалтпайды, өйткені мұндай жағдайда жарамайтын сиырларды тез айырбастап табынды толықтыру қажет. Сиырлардың жарамсыз дегендері 20-25% дейін табыннан шығарылуы тиіс.
Кешендердегі мал тұқымын асылдандыру жұмысының мақсаты - сапалы мал таңдап алып өсіру, сұрыптау және оларды уақытылы сиыр табыныны толықтырып отыру.
Сүтті бағыттағы сиыр шаруашылығында тайынша мен құнажынды жеткілікті мөлшерде сұрыптап алу үшін және оларды дұрыс өсіру, буаз құнажындарды келешек сауын маусымына дұрыс дайындау, күту, ал тұмса туған сиырларды идіре сауу, оларды сауу маусымында әсіресе суалған соң толық құнды азықтандыру, ұрпақ жақсартқыш бұқалармен жұптау үшін мұқият асылдандыру жұмысын тиянақты жүргізу қажат. Ол үшін әрбір шаруашылықта қолда бар мүмкіндіктерді толық пайдалану керек. табынды өз төліненөсірудің ірі қара шаруашылығындағы ең басты көрсеткіші 100 сиырдан 100 бұзау алып аман өсіру.
Кешендердегі мал тұқымын асылдандыру жүйесінде тайыншаларды дұрыс өсірудің маңызы зор. Ресейдің көптеген жерлерінде тайыншаларды мамандандырылған арнайы шаруашылықтарда өсіру тәжербиесі бар. Шаруашылықтарда немесе кешендерде іріктеп алған ұрғашы бұзауларды, 10-15 күндігінде мамандырылған шаруашылыққа жинайды да оларды өсіруді 4 кезеңге бөледі: 1- кезең - 1 айлығына дейін, 2-кезең - 2 айлығына дейін, 3- кезең 3-6 ай, 4 - кезең 6-24 айлық.
Сүтті бағыттағы шаруашылықтарда сиырларды машынамен саууға үйретудің де маңызы зор. өйткені осындай үйрету негізіндн сиырлардың желіні біркелкі дамып, бөліктерінен сүт біркелкі шығада. Сүт шығу жылдамдығы жоғарылап емшектері де шамамен бірдей болады.
Желіні астау және төңкерілген теген тәріздес болса, ондай желіннен сүттің шығу жылдамдығы да жоғарлап, домалақ немесе еші емшек желінді сиырлармен салыстырғанда қай жағынан болсада да артықшылығы ьасым келеді.
Сиырлардың машынамен саууға бейімділігі одан сүт шығу жылдамдығына, бөліктерінің сүтті біркелкі және толық беруіне қарай анықталады. Желін бөліктерінен сүттің біркелкі шығуы оның бөліктерінің бірдей дамуына байланысты.
Сиыр желінің морфологиялық көрсеткішіне келсек оның қызмет немесе өнім деңгеіне қарағанда тұқым қуалау қасиетін жақсы. Ал желіннің морфологиялық белгісінің одан сүт шығу жылдамдығымен байланысты болуы малды кешенде желініне қарап сұрыптауға мүмкіндік тудырады және сиырдың машинамен саууға бейімділігін анықтай түседі.
Желіннің түрі мен қызметі сиырдың атасы жағынан да, енесі жағынан да тұқым қуалайды. Сондықтан да сиырды машинамен саууға бейімділігі бойынша сұрыптай отырып, бір мақсатқа бағынған тұқым асылдандыру жұмысын ғана жоспарламай, малды азықтандыруды да, пайдалануды да, сүттің шығу жылдамдығын дамытуға жағдпай тудыруды да ойластырған жөн. Жекелеп айтқанда да, құнашынды бұзаулауға жақсылап дайындау, оның желінін уқалау, идіре сауу немесе сиыр саууды дұрыс ұйымдастыру қажет.
Табынды, тұқымды жетілдіре түсу, кешендердегі прогресивті технология жағдайына бейім малды сұрыптау арқылы табындағы мал өнімділігінің, дене бітімінің, тұлғасының біркелкі жоғарылауын көздейді.
Қазіргі уақытта қандай мемлекетте болмасын сүт және ет өндіру интенсивтік өндірістік технологияға негізделген. Мал өнімінің көбеюіне, бұл шаруашылықты шоғырландыру және мамандандыруға да көп байланысты.
Көптеген ғылыми деректер және алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың көрсеткіштеріне қарасақ мал өнімінің өндірістік технологияда дамуы, оның көбеюі, ірі қара тұқымының сапасына мал азығының өзіндік құны мен азық сапасына байланысты.
Ірі өндірістік фермаларда сүттің молаюы асылдандыру жұмысының жақсаруына байланысты, әрі сүт және ет өндіру комплекстерінде асылдандыру жұмысына бағыты да өзгеруде. Асылдандыру жұмысының негізгі жеке бір аймақта бір жоспар бойынша төл алу, оны өсіру, бұқаларын ұрпақ сапасы бойынша бағалау. Қазіргі уақытта сауын сиырлардың машинамен саууына, топтап бағып күтуге бейімделуіне көп көңіл бөлінеді. Ірі қараны асылдандыруда әлемдік генофон ресурстарын пайдаланған жөн. Ол үшін: бірден өз аймағымызда асыл тұқымды малдардың санын көбейтіп және сапасын арттыру, жергілікті ірі қара сиырларын шет мемлекеттерден әкелінген асыл тұқымды бұқаларымен шағылыстыру.
Екіншіден жаңадан асыл тұқымды ірі қара тұқымын шығару ол үшін жергілікті ірі қара тұқымдарының сиырларын әлемге әйгілі генофонтқа жататын қара ала голштин-фриз, қызыл ала голштин-фриз, монбельярд, айршир, швиц, англер және дания - қызыл аласы асыл тұқымды бұқаларымен шағылыстырып, қара ала сары ала , қоңыр және қызыл ірі қара тұқымдарының ұрпақ будандастарын алу.
Үшіншіден, жергілікті аймақта шыққан сапалы да, ірі қара тұқымдарының генафондысының бұқаларының ұрық банкасының қорын сақтау, ол үшін әр тұқым ірі қарасын өсіретін мамандырылған шаруашылықтар айналысуы қажет және ол шаруашылықтарға көптеген экономикалық жәрдем болуы тиіс.
Сауын сиыр шаруашлығында сүт өнімінің мол және экономикалық жағынан нәтижелі болуы сиыр табынының құрамына байланысты. Осыған байланысты сиыр табынында оларды ұстау мерзімін анықтау және мезгілінде сиыр табынын жас малмен толықтырып, кәрілерін уақытында шығарудың маңызы зор. Малдың өсуі, табынының сапасы және құрамы, сондай-ақ шаруашылықта ұйымдастыру жұмысн жүргізу сиыр табының дұрыс қалыптасуына байланысты.
Сонымен сиыр табынындағы сиыр жасының шаруашылық экономикасына тигізетін әсері зор. Көптеген асыл тұқымды сиыр шаруашылығының тәжірбиелері бойынша жылына 8-10% кәрі сиыр бөлінеді де, оның орны жас сиырмен толықтырылады, ал осындай жағдайда сиыр табынын асылдандыру өте қиын, себебі табында сүтті аз беретін сиырлар қалуы мүмкін. Мұндай жағдайда сиырларды тек шығу тегі арқылы сұрыптайды, көбінесе бұл тәсілден көп қателеседі, себебі сүт өнімінің тұқым қуалаушылық коэффициенті өте төмен. Ал сиырлардың дамуын, желін бөліктерінің біркелкілігін, тез сауылуын сұрыптау қиынға түседі. Жас уақытында ғана олардың тірілей салмағы және экстерьер мен бағалаудың нәтижесі сақталады, әрине бұлай сұрыптаудың сүтті сиыр шаруашылығы үшін пайдасы шамалы. Еліміздегі және шетелдегі көптеген тәжірбиелер бойынша сиыр табыны жылына бірнеше рет бұзаулаған жас сиырлармен 25 пайыз толықтырылады, әрі мөлшерде кәрі, ауру, сүт өнімі аз сиырлар сиыр табынынан бөлінеді.
Қырдың қызыл сиырының, латвия қызыл сиырының және әулиеата сиырларының тұқымын жақсарту үшін: бірішіден, мемлекеттік асыл тұқымды станцияларындағы таза тұқымды бұқаларды қолдан ұрықтандыру тәсілімен кеңінен пайдалану керек; екіншіден, тұқымдылығы жоғары сиырлар мен қашарлардан асыл тұқымды сиырлардан өз сиыр табынын толықтыру үшін 20-25% -тей тайынша-қашарларын іріктеп алу керек; төртіншіден, мемлекеттік асыл тұқымды мал станцияларына қарасты және аймағындағы колхоздар мен совхоздардың фермаларынан жаңа тұқымды мал фермаларын ұйымдастыру керек.
Келешекте қырдың қызыл сиырының, латвия қызыл сиырының және әулиеата сиырларының табындары жаңадан асыл тұқымды мал заводына айналады да, асыл тұқымды мал фермалары, асыл тұқымды мал совхоздары болмақшы. Егер әр 100 сиыр мен қашырдан жылына 90-100 бұзаудан алынса, олардың ұрықтандыру үшін таза тұқымды бұқалар мал фермаларын манайындағы шаруашылықтарды таза тұқымды, таза тұқымды бұқалармен қамтамасыз етсе, онда асыл тұқымды мал фермалары мал өнімді сиырлармен сүт комлекстерін де қамтамасыз етеді. Ғалымдардың мәліметтері және селекциялық жұмыс бойынша қырдың қызыл сиырының латвия қызыл сиырының және әулиеата сиырларының алдағы жылдары асыл тұқымды мал совхоздарында сүті 3500-4000 кг, сүтінің майлығы 3,75-4,1 пайыз болса, малфермаларында сүті 3200-3700 кг, сүтінің майлылығы 3,5-4,1 пайыз, ал товарлы фермаларда стүті 2500-3000 кг, сүтінің майлылығы 3,75-4,1 пайыз болады. Сауын сиырлардың сүті көбейген сайын, оның өніміне азық өлшемі де аз жұмсалады. Мысалы, жылына алынатын 1500 кг сүт үшін оның бір кг-на 1,7 кг азық өлшемі жұмсалса, 3000 кг сүт алу үшін, оның бір кг-на 1,2 кг, ал 4500-5000 кг сүт сауылған уақытта 1 кг өндіруге 0,9 кг азық өлшемі жұмсалады. Сиыр сүтінің өнімі оның тірілей салмағына да байланысты. Алдыңғы қатарлы шаруашылықтардағы сүтті сиырдың тірілей салмағы жоғары болумен қатар сүті де жоғары.
Қырдың қызыл сиырының, лативя қызыл сиырының және әулиеата сиырларының қолайлы орташа тірілей салмағы 500-550 кг болуы тиіс.
Сиыр сүтінің және тірілей салмағының жоғары болуы төлді дұрыс өсіруге байланысты. Асыл тұқымды мал шаруашылықтарында төлді өсіргенде, олардың тірілей салмағы, сол тұқымның 1 класс стандартынан 10-15 пайыз артық болуға тиіс. Сондай-ақ бұл шаруашылықтарда 6 айлығына дейін тәулігіне ұрғашы бұзаулар 700-800, еркек бұзаулар 900-1000 г, 6 айлығынан 12 айлығына дейін 500-600 және 600-700 г салмақ қосатын болу керек. Ал, товарлы фермаларда ұрғашы бұзаулар 6 айға дейін 600 г, 6 айлығынан 12 айлығына дейін 500 г, 12 айлығынан 18 айлығына дейін 400 г салмақ қосып, 18 айлығында тірілей салмағы 300-320 кг-ға жетуі тиіс.
Яров И.И., Васютенкова Н.С. еңбегінде сүтті сиыр шаруашылығы мал шаруашылығының негізгі бір саласы, колхоздар мен совхоздарда сүт өнімінің жем-шөптің берік қорына байлансыты және малды асылдандырумен қатар сүтті сиыр шаруашылығын мамндандырудың және шоғырландырудың маңызы зор. Бұлардың бір артықшылығы - ол шаруашылықты жаңа технологиялық негізде дамытуға мүмкіндік береді. Көптеген авторлардың зерртеулеріне қарағанда бірқатар шаруашылықтарда мамандандыру және шоғырландыру нәтижесінде сүт өнімінің өзіндік құны едәуір төмендеген. Сондықтан шаруашылықтарға сиырларды көп шоғырландырған пайдалы. Мұндай жағдайда, қала маңындағы сүт өндіретін шаруашылықтың бұзаулары басқа шаруашылықтарға берілуге тиіс. Бұл шараның тиімділігі сол, сауын сиыр шаруашылығындағы сиыр саны көбейіп, сүт өнімі артады. Сүт өндіретін шаруашылық аралық совхоз ұйымдастырудың ерекшелігі сол, бұл жаңа совхоздарда төлдің қолайлы бағытта дұрыс өсіруге, алғашқы бұзаулаған тұмса сиырларды сүтейтуде, ал қалған төлді етке өткізуге дайындауға мүмкіншілік бар. Мамндандырылған шаруашылықтардың негізгі міндеті - басқа совхоздар мен колхоздардан және сүт комплекстерінен ұрғашы бұзауларды алып, оларды ұрықтандыру жасына дейін өсіру, сондай-ақ жоспарлы линиядан шыққан элита рекорд және элита класты бұқалардың ұрпағымен қашарларды қолдан ұрықтандыру, оларды бұзаулауға дайындау және оларды сүтейту және басқа шаруашылықтармен сүт комплекстерін бірінші рет бұзаулаған сиырлармен қамтамасыз ету. Ет өндіруге мамандандырылған шаруашлықьардың міндеті - шаруашлықтардан және сүт комплекстерінен сүт өндіруге жарамайтын төлдерді алып, оларды етке тапсыру үшін семірту және бордақылау. Ал, асыл тұқымды сауын сиыр шаруашылықтарының негізгі міндеті - жоспарға енген сиыр тұқымын, бұқалар мен сиырларының линияларын одан әрі асылдандырып, мемлекеттік асыл тұқымды мал станцияларын асыл тұқымды бұқалармен қамтамасыз ету.
Сиырлар бақылаудан өткен соң мол өнімді екені және машинамен саууға жарайтындығы анықталғаннан кейін, сүт комплекстеріне беріледі. Сүтті сиыр шаруашылығын мамандандыру негізіне біріншіден, аудан ішінде сүтті және етті сиыр шаруашылықтарын жеке-жеке мамандандыру және шоғырландыру жатады.
М. Турманбаев, В.А. Плотников деректері бойынша 1975-1980 жылдары Целиноград облысының 150 совхозының ішніде 11 сиыр совхозы шоғырландырылған. Ал, жалпы алынатын мал өнімінің ішінде мамандандырылған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.