Абай заманынан халықтың қолданысына енген сөздер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Қазак ұлтының ұлы ақыны Абай (Ибраћим) Кунанбайүлы өз дәуіріне дейінгі дүние данышпандарының даналығын толық меңгерген және бүкіл көшпелілер әлемінін рухани болмысын, парасатын, көркем ойынын бойына сінірген, сол қасиеттері аркылы адамзат санасына улкен улес коскан түлға. Абай шығармашылығының лексикасын сөз еткелі отырмыз, Жалпы акын поеззия тілінің сөздік құрамын -негізгі улкен екі турғыдан зерттеуге болады. Өленмен жазылған шығармада жеке сездер мен сөз тіркестері белгілі бір коркемдеу міндетін аткарып тұрады: біреулері эпитет больп бір затты (нәрсені, адамды) анықтап, суреттеп, бейнелеп турса басқа біреуі оны нәрсеге теңеп турады. Сондай - ак сөздер табиғатына әсерін, ауыс мағынада жұмасалуы тағы басқа сияқты поэтикалық сан түрлі тәсілдерге кажетті материал болып келеді, бұл -- лексика топтарын көркемдеу қызметін атқаруына, поэзия мүддесін өсуіне қарай талдау болады. Бұл біріншісі.Ал екінші тұргыдан қарасақ, поэзия лексикасын лингвистикальқ жағынан талдауы жалпы белгілі бір тілдің лексикалык күрамы біржақты шығармаларының создік күрамын да сөздердің ой (төл сөздер немесе өзге тілдерден енген кірме сездер), құрамын қарай (архаизмдер және сол кездегі қолданыстағы сездер), әлеуметтік -диалектілік кұрамына қарай(жалпы халыктык сөздер. диалектизмдер, кәсіби сездер мен терминология, жаргондық сөздер) ажыратып бөлуге болады. Ал енді бұл жерде біздің тоқталатын мәселе кірме сөздер. Жалпы Абай шығармаларындағы кірме сездерді көптеген қазак ғалымдары зерттеді. Бұл орайда көлемді енбектердін бірі Р.Сыздыкованын Абай шығармаларының тілі(лексикасы мен грамматикасы) 1968 жылғы кітабында Кірме сездер бөлімінде шартты түрде жасалған классификациясы төменде сөз болады. Сонымен қатар проф. ҚНЖүмалиевтың Казак әдебиеті тарихының мәселелері және Абай поэзиясы тілі 1960 жылғы енбегінде Абай өлендеріндегі өзінің тура мағынасы қолданылатын сөздер тарауындағы Шет сөз бөлімінде Абай шығармаларындағы кірме сөздер жайлы нақты көрсетілген М.Әузов, L.Кеңесбаев, Н.Сауранбаев, Ш . Сарыбаев т.б. біркатар зерттеушілер Абайдың әдеби шығармашылыгына, оның қазақ тілі тарихындагы аткарган жұмысына арнаған жумыстарында Абай тілінде араб тілі элементтерінің бар екенін атап кеткен. Абай кей жерлерде санына дейін көрсетіп кетеді. Проф. К.Жумалиев Абай өлендерінде кездесетн араб-парсы сөздерін үш топка бөліп, бірі-казактын өз сөзі болып, қолданыстағы сөздер болған сөздер, екіншісі -- діни ғылыми атау, терминмен қазақ тілінде ол уғымды берерлік сөз жоктығынан колданылған: үшіншісі -күлкі, сықак үшін қолданылған сездер деп бөлген. ал орыс тілінен колданған сөздердің негізгі принципі екі түрлі Абай орысша жеке сездерді алады да, сол күйі колданады, не оған қазақща жалғау, жұрнағын қосып өзінің әуелгі мағынасының айналасында өлең сөйлемінің бір мағынасы қылып қолданады
Екіншісі- шумақ өлеңнің бір тармақ болып келетін және сол шумақты мазмұнына байланысты сөз сөйлемдер. Бұлар өте аз, екі, уш-ақ жерде келді деп керсетті.Сондай ақ . Ж.Есеналиеваның "Абай тіліндегі араб сөздігіндегі" Aраб-парсы сөздерінің берілуі жайында "атты мақалалары келеді. Абай тіліндегі арабша сқздерді бірнеше жағынан қарауға болады .
1. Халықтың қолданысына енген сөздер;
2. Қамтитын тақырыбына қарай;
3. Қолданатын әдебиет жанры;
4. Қолдану тәсіліне қарай;
5. фонетика-грамматика тұлғасына қарай;
6. жалпы халықтық және әдеби тілге енуіне байланысты
7.Лексика-грамматикалық сипатына қарай (жеке сөз, тіркес сөз) деп қараймыз.
Р.Сыздықова классификациясы шартты түрде жасаған . Көрсетілген топтар кейбіреуі (1,2,3,5,6) тілге қатысты болса, енді басқалары (2,4,7) жеке жазушы тілін зерттеуден болып табылады. Абай лексикасы араб парсыға қатар түгел неолагизм емес екені анық.Олардың бірқатар сөздері халықтың бұрыннан қолданыстағы сөздері.Сондай ақ Абайға дейінгі қазақ тіліндегі араб сөздердің көбісі еніп қолданыста болған.
18 бен 19 ғасыр аралығындағы ақындар жазған еңбектерде араб тілінен енген сөздерді кездестіре аламыз мысалы Мещіт,мұғалім,иман,арсы-күрсі,қыбла ,азан білім Қазақ ұлтының сөйлеу тәжирибесіне ислам дінін әр алуан құлшылыққа байланысты намаз,сәжде,ракағат,азан,сүре,дұға т.б .
20 ғасырдың ортасынан бастап қазақ ақындары әсіресе Абай өз шығармалығында,қара сөздерінде араб сөздерін кеңінен пайдаланып отырған.Абай 《Қара сөздерінде》көбінесе дән жағынан көбірек ой қозғап отырған оның өзін сол халық арасындағы араб сөздеріе пайдаланып халыққа түсіндіріп жазғаны бізге мәлім.
Абай тіліндегі жалпы халықтық әдибе және шығыс жақтан кірген сөздерді қолданыстағы сөздерден бір-екі мысал келтірейік . Мысалы, бурыннан бар адалдық, арамдық, қайырымдылық, достық, дұшпандық Абайдың шығармашылығында оған дейінгі сөздерді қолданысқа ие болғаны белгілі. Және ең негізгісі,қазақ лексикасына орныкқан кейбір шығыс сөздері көп мағыналық сипатка ие болады. Бұл белгі әсіресе Абайда әсірліленген. Абай бір алуан араб-парсы сөздерін үстеме мағына немесе семантикалық ренк береді. Мысалы, кызмет сөзі қазак тілінде Абай тілінде қолданыста. Біреулерге ілтипат көрсетіп, қызмет істеу, қызметінде болу, кызмет кылу тәрізді тіркестермен білдірген. Абайда қызмет сөзінің осы мағыналары да кенінен колданылған. Әбдірахманның әйелі Мағыштың аузына: Тым болмаса кызмет қып, еткізбедім касымнан (1,190) деген сөзді салғанда: қызымет сезi міндет; куту, багып-қағып мағынасында келсе,немесе байларга кызмет қыл (1,52) деген тәрізді жерлерде күн көріс үшін жұмыс деген мағынасын береді. Бул екеуімен қатар Абай қызмет мағынасын үш түрлі мағынада пайдаланады: ол қызымет сөзінің әскери жене әкімшілік орын деген ұғымы, орысша служба магынасы: Баламды медресеге біл деп бердім, дегенінде кызымет қылу- патша укіметінің әкімшілік оргаында жүмыс істеу дегенді білдіреді.
Сондай-ақ өнер деген қалыптасқан арабизімді Абай бірнеше уғымда жұмсайды. Өнер сөзі казірде искусство мағынасында тұрақталған. Ал Абайда ең алдымен бүл сөз кәсіn, профессия, қызмет уғымын береді Оқудан шыга устады ата өнерін .. Бул жердегі өнер-кәсіп. Арабша харекет сөзі де осы екеуіне синоним болып келеді:Атанын харекетін үстай алды.Хош корыкты елін, Коркыткан сенін өнерің қайсы айтып бер дегеніндегі өнер- іс-әрекет, қызмет. Қылып жүрген өнері харекеті- әрекет деген жолдарда өнер, харекет, әрекет деген уш арабизім өте бір кызык келтіріген соменткалық сөздер. Үшеуіде де бір- біріне синоним болып түседі, осы жерде өнер мен харекет сөздері жалпы кәсіп, әрекет харекет ал ӘРЕКЕТ жагымсыз іc-әрекет дегенді білдіріп тұр. Бул -- халық тіліне сінген шығыс сөздерін көп мағыналы етіп колдануының деген Абайдың өте бір сипатты қолданысы. Өнер сөзін жалпы шеберлік, немесе жалпы кәсіп магыналарында колданган Абай ремесло, ягни белгілі бір кол шеберлігін кәсіп ету деген үғымды қоленер деп айырып береді: Егерде мал керек болса, коленер уйренбек керек. Алдамай, адал енбегін қолданған қолөнерлі -- өазақтың әулиесі сол., Осы мағынадагы қазіргі қолөнер деген сөздің Абай кезеңінен алынғаны бодып табылар Сөйтіп, Абай өнер сөзінін де мағынасын кебейтеді жане осы мағыналарды талдауын әсерледі. Қызмет пен енер сөздерінін қатар: әрекет сөзін ашып алып енбек, кәсіп, жумыс магынасында жұмсап Амал сөзі Абай текстерінде тәсіл және айла деген екі жакын семантикаға ие.Қазірде архаизмдер тобына кеткен біркатар шығыс сөздері Абай тусындағы халык тілінде актив элементтер болды. Олардың бірі -- ислам дініне қатысты, сәжде,ахирет, пәни (жалған), құбла, тағзым және діни құлшылықтар атаулары болып келеді. Сөйтіп, Абай лексикасындағы шығыс сөздерінің тобы тілде шеттік сезілместей больп ертеректе қолданыста, калыптасып орныккан. Олар XIX ғасырдың ішінде, асіресе жартысында еніп колданыла бастаған немесе бурыннан бар болса да, осы кезенде әр тұрлі факторларга байланысты қолдана бастаган сөздер. Әрине, бұларды осы кезендікі деп қазіргі ешбір катесіз кесіп айту қиын,өйткені XIX гасырға дейінгі үлгілердін лексикасын түгел регистрацияга алып, аныктауга байланысты болса, екінші жағынан, бул үлгілер көбінесе хатқа түспей, ауызша жеткендіктен соңгы жеткізушілер өз тұсындағы нормаларды косып отырған. Дегенмең, жеке әрбір сөзге таластай жалпы алғанда, өткен ғасырда актив колданылған бір топ араб сөздерінің бары факт екенің айта аламыз. Абай заманында біраз араб-парсы сөздерінің жоғының еніп, барының қолданысқа бастауына сол тұстағы кітап тілдің жандануына да әсерін тигізгені сөзсіз. Кітаб тілінде жырланған қисса- дастандар, біраз шығыс сөздерін сол кездегі ауызекі сөйлеу тілше де, қазак әдеби тіліне де енгізіп, орнықтырып кеткені білеміз. Жазба әдебиет турлерінің арабша атаулары бейіт, кисса, нәма деген сөзді Абай сирек болса да пайдаланған
Діни тақырыпта жырлайтын кітаби қиссалар аркылы халық тіліне кіре бастаған, перизат, дулдүл тәрізді сөздерді Абай қиссалардағыдай тұра мағынада емес, көбінесе ауыспалы мағынада жумсайды. Оның есесіне Абай бір алуан шығыс сөздерін жиі пайдаланып, оларды қазак тіліне енгізу әрекет жасаган. Мысалы, хикмет сезін Абай 22 рет колданыпты, бұл сөздің араб тілінде үш түрлі мағынасы бар: 1) мудрость; 2) мудрое изречение, пословица: 3) знание медицины, врачевание. Бул сөзді Абай бірінші мағынасын сақтар, өте жиі қолданған. Абайда хикмет контекске қарай түп тілдегідей ақыл, даналык деленді білдіреді

Мысалы, гибрат (урок, смысл) сөзін үлгі, енеге магынасында Абай өте жиі па бастаган. Бул сөзді ара-тура Абайдың тұсында да колданған әрине, Абай, тектен-тек көнілі тусіп кетіп ала салмағаны байкалады. Сол, ғибрат сөзі жай улгі, енеге емес, осы кунгі
сабак алу (сделать себе урок) мағынасы үшін алынған. Қазіргі сабақ болу- сабак алу тіркестері калған жолмен кейінгі кезеңдерде пайда болған. Ал ҒИБРАТ, сұхбат тәрізді арабизмдер синонимдік қатар ушін стильдік максатпен алынған. Мысалы, ақылы бар кісіні Айбаттайды, даттайды деседі сонгы екі сөз бір-біріне синоним. Шығармаларында, әсіресе өлеңдерде аса жиі болмаса да, қолданып кейбір шығыс сөздерді сол кездегі жалпы халықтык тілге де енбегеннен кейін де қалыатаспаған элеменгтер болып табылады. Бірак бұлар мүлде бейтаныста емес, контекске карай мағынасын еркін тусінуге болатын, ара-түра Абайдың өзге тұстары да пайдаланған сөздер. Оларға сиқат (саулык магынасындағы -- Әбіштің сиқатын бекітсен кеудеңе . МИЗАН (олшеуіш), ҒАДАУАТ (душпандық), БАХЫРА (пайда, улес), ТАҒАТ (кулшылык ету) сөздер жатқызамыз.Қазақ тіліне енген көптеген араб-парсы сездері сиякты, Абай бул көрсетілген сөздердін де төркін тіліндегі бірнеше мағынасын біреуін гана алады. Араб тілінде бес мағыналы МИЗАН сөзінін өлшегіш деген екі мағынасын, ҒИЗАТ сезінің арабша честь и достоинство деген магынасын алып жүмсаған. МИЗАН,УӘЗІН,ҒИЗАТ,ТАҒРИБ,ҺАМИШЕ,БАХ РА тәрізді сөздерді 《Абайдың өзінде сирек (1-2 реттен ғана) колданылса, екіншіден колданым мотивтері өзгешелеу, ягни бұлар (ғизат-құрмет сиякты бірен-саран болмаcа) синонимдік катар кұрамайды, не бұрын жок уғымдарды білдірмейді. Бүлардын барлығының дерлік казакша немесе бурыннан тілге сінген арабша дүблегтері бар. Көпшілігі стильдік максатпен Абайдын діни өлеңдері мен баласының наукасынан кауіптеніп, Аллаға жалбарынып медет тілеген өлендерінде колданылған. Мысалы, бір ғана Алланың өзі де рас, сезі де рас деп басталатын өлеңінде халыктык тілге енген таным сездерді былай койғанда, шала таным немесе мүдде тусініксіз шығыс сөздерінің саны біраз. Қазақ тіліне енген араб-парсы сөздері, негізінен Абайдың прозалық қоса алмадык. Онда да барлыгында емес, такырыпка орай белгілі біp шағарылымда Қара сөздерді. Шығыс элеметтерді шығарма тақырыбымкн мазмұнға қарай аз немесе көбірек колданылуы каламгерлерінің тілінде ертеден келе жатқан ерекшелік. Абайдын поэзия тілінін лексикасында халықтық емес шығыс сөздерге (жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.