Инклюзивті білім беруде колледж студенттерін оқытудың педагогикалық шарттары ның теориялық негіздері
1.Инклюзивті білім беруде колледж студенттерін оқытудың педагогика-лық шарттары ның теориялық негіздері
1.1. Инклюзивті білім берудің генезисі және бүгінгі жағдайы
Бүгінде инклюзивті білім беру мәселесі бүкіл әлемде өзекті. Қазақстанда бұл құбылыс да назардан тыс қалған жоқ. Бұл мәселе өзіне назар аударуды талап етеді, себебі туа біткен және жүре пайда болған даму кемістіктері бар балалар саны жыл сайын өсіп келеді. Мемлекет балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және ағзаның компенсаторлық қызметі есебінен осы ауытқуларды ерте түзету міндеттерін қояды. Білім беру жүйесі, өз кезегінде, мүмкіндігінше осы санаттағы балаларды жаппай балабақшаларда, жалпы білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлерде және жоғары оқу орындарында оқыту үдерісіне енгізуге тиіс.
Инклюзивті білім беру (фр. inclusif-лат. include-мен жасасам, қосамын)- бұл жалпы білім беруді дамыту процесі, ол барлық балалардың түрлі мұқтаждықтарына бейімделу тұрғысынан барлық үшін білімге қол жетімділікті білдіреді, бұл ерекше қажеттіліктері бар балалар үшін білімге қол жеткізуді қамтамасыз етеді.
Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтендірудің қолда бар практикасы көбінесе клиникалық тәсіл шеңберінде қалыптасты, онда шектеулі мүмкіндіктер патология, дамудың бұзылуы ретінде қарастырылады, бұл өз кезегінде емдеуді, арнайы қызметтерді құруды көздейді. Бұл тәсіл, әлсіретеді әлеуметтік ұстанымын баланың қиындатып отыр оның неравный әлеуметтік мәртебесі. Бір жағынан, арнайы білім беру осындай балаларды әлеуметтік қорғаудың элементі болып табылады және оларға бір мезгілде емдеу мен оқыту мүмкіндігін береді. Екінші жағынан, арнайы білім беру, денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларды мамандандырылған мектептерге, интернаттарға бөле отырып, адамдар кейіннен маргиналды мәртебелік позицияларды алатын қалыптасқан әлеуметтік құрылымды жаңғыртуға ықпал етеді.
Инклюзивтік білім беру балаларға бағытталған және барлық балалар -- индивидуумдардың оқытудағы түрлі қажеттіліктері бар екенін мойындайтын жүйені дамытуға ұмтылады. Инклюзивті білім беру оқытудың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін неғұрлым икемді болатын оқыту мен оқытуға көзқарасты әзірлеуге ұмтылады. Егер оқыту мен оқыту инклюзивті білім беруді енгізетін өзгерістер нәтижесінде неғұрлым тиімді болса, онда барлық балалар (ерекше қажеттіліктері бар балалар ғана емес) жеңеді.
Жалпы білім беретін мектепте, қалыпты дамып келе жатқан құрдастарының арасында оқыту ерекше білім беру қажеттілігі бар балаға өздерін достары, сыныптастары, ауладағы ұлдар мен қыздар сияқты қарапайым сезінуге мүмкіндік береді. Қоғамның мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім алу, өз қабілетін, дарынын және ең бастысы дамыту, қалыпты балалармен қарым-қатынас жасау ортасы болу құқығынан айыруға құқығы жоқ.
Енді даму мүмкіндігі шектеулі балаларды жабық интернаттарға бермей, қарапайым балабақшалар мен мектептерді анықтауға болады. Бұл инклюзивті білім.
Олардың проблемаларын еңсеру жолдарының бірі - Қазақстан 2008 жылы қол қойған Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияда айтылған инклюзивті (интеграцияланған білім беруді қамтитын) идеяларды ілгерілету.
Қазақстанда инклюзивті білім беру тек алғашқы қадамдар жасайды, бірақ әлемнің көптеген елдерінде барлық мектептер дерлік инклюзивті.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті бюджеттер қаржыландыратын 56 психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес жұмыс істейді. Нормативтерге сәйкес республикада мұндай ұйымдар 79 болуы тиіс. Аталған кеңестерге әдістемелік басшылық жасау Алматыда орналасқан республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық консультацияға бекітілген. Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елімізде 149 246 мүмкіндігі шектеулі бала тұрып жатыр, бұл Республиканың кәмелетке толмаған азаматтарының жалпы санының шамамен 3,15% - ы. Алайда, бұл статистика нақты жағдайды көрсетпейді, өйткені статистикалық деректерді тіркеу фактілері бар және керісінше, мұқтаж балаларды есепке алмағанда. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2020 жылға қарай инклюзивті білім беру үшін жағдай жасаған мектептердің үлесін олардың жалпы санынан 70% - ға дейін ұлғайту жоспарланып отыр. 2011 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін республика өңірлерінде Сорос Қазақстан Қорының қолдауымен Жалпы орта білім беру жүйесінің басшылары үшін "инклюзивті білім беру: халықаралық тәжірибе және Қазақстанда іске асыру жолдары" тақырыбы бойынша дөңгелек үстелдердің бағдарламасы жұмыс істейді. Ағымдағы кезеңде сайт базасында интернет-жоба іске асырылуда www.inclusion.kz Қазақстанда инклюзивті білім беруді дамытуда мүдделі тараптарды ақпараттық қолдау аясында.
ҚР БҒМ орта білім департаментінің директоры Н. Аршабековтың айтуынша, халықаралық ұйымдар Қазақстанда басқа Орталық Азия республикаларымен салыстырғанда инклюзивті білім беруді енгізу үдерісі өте белсенді жүріп жатыр. Әлеуметтік сауалнамалардың нәтижелері қазақстандықтардың 68% - дан астамы бұл балалар тезірек даму және қоғамға кіру үшін қарапайым ортада білім алуы тиіс деп есептейтінін көрсетті. Бірақ бүгінде мүмкіндігі шектеулі балалар үшін білім алу жолында кедергі болып табылатын жеткілікті проблемалар бар. Қазақстандық қоғам білім беру жүйесінің мүгедектігі бар балаларды қабылдауға дайын еместігін жақсы көреді. Ерекше балаға барынша қол жеткізу мақсатында ортаны жаңғырту қажет, арнайы жабдықтар қажет.
Жаңа жүйеде жұмыс істеуге қабілетті педагогикалық кадрларды даярлау мәселесі де өткір тұр. Қазір жылына мыңға дейін дефектолог мамандар шығарылады. Ең қуатты оқу, әдістемелік орталық Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болып табылады. Мамандарды қайта даярлау ҒНПЦКП базасында жүргізіледі. Жақында Ақтөбе педагогикалық институтында Дефектология кафедрасы ашылды. Олардың басты міндеті түзету педагогикасымен тәжірибе жүзінде айналысатындарды оқыту сапасы болып табылады. Бүгінгі күні балалар да 10-20 жыл бұрын әлем өзгеруде, біздің өмірімізге компьютер, жаңа байланыс құралдары берік кірді.
Екі санаттағы балалардың ата-аналары да Балаларды бірлесіп оқытуға деген дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыруға, қолдауға мұқтаж. Дамыған елдердің тәжірибесі толыққанды инклюзивті топтар мен сыныптар ұйымдастырылуы мүмкін және ұйымдастырылуы тиіс екендігін көрсетеді, ең бастысы - олардың өмір сүруінің оңтайлы жағдайларын жасау, сондай-ақ осы гуманистік идеяны табысты жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ересек адамдарды ынталандыру.
Бұл мәселе біздің әлеуметтік ортаға белгілі физикалық ерекшеліктері бар адамдарды тарту жөніндегі қызметте ерекше өзекті болып табылады. Мүгедек ұғымы бастапқыда зиянсыз, біз бұл адамдарға өздері сенетін толық емес кешенді жазамыз. Олар үшін оқу, дамыту, спортпен шұғылданудың көптеген мүмкіндіктері жабылды. Қатардағы адамдардың мүгедектерге деген қарым-қатынасы түсінікпен және ақылмен ерекшеленеді. Біздің қоғамда бұл қарым-қатынас бала жастан бастап дамиды.
Бұл проблеманы шешудің мүмкін нұсқаларының бірі Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту болып табылады.:
* мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне тарту;
* мүгедек балаларды қазіргі заманғы қоғамға бейімдеу;
* мүгедек балалардың қазіргі қоғамда өзін сенімді ұстануына белсенді мінез-құлық орнатуын құру;
* өз кемшіліктерін абыройға айналдыра білу;
* қазіргі қоғамның мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қарым-қатынасын өзгерту.
Инклюзивті саясат-бұл құқықтық саясат, оның аясында ата-аналар мектепті таңдауға құқылы. Жақын шетелдерде және біздің елімізде жүргізілетін зерттеулер, қазір ата-аналардың барлығы өз балаларын жалпы білім беру жүйесіне бергісі келмегенін көрсетеді ,өйткені әзірше қажетті жағдайлар Арнайы білім беру жүйесінде ғана жасалғанын түсінеді.
Қазақстанда инклюзивті білім беруді енгізу жолындағы бірқатар шешілмеген проблемалар мен кедергілер бұрынғысынша қалып отыр:
-мүмкіндігі шектеулі балаларға дұрыс қарым-қатынас жасамау.
- арнайы дайындалған педагогикалық құрамның болмауы.
-оқу орындарының материалдық-техникалық және әдістемелік жабдықталу деңгейі өте төмен.
- физикалық қол жетімділік бөгеті.
- мемлекеттік стандарттың қатаң талаптары.
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың кең түрленген жүйесін енгізу интеллектідегі даму нормасынан әртүрлі артта қалған балаларды жалпы ағынға қосуға мүмкіндік береді.
Бастапқы кезеңде мемлекеттің басты міндеті ғылыми-педагогикалық қоғамдастық пен жалпы қоғам арасында ақпараттық-ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады. Нормативтік-құқықтық базаны, оқыту материалдарын құру, оқытушылар құрамын даярлау, инклюзивті білім беруді енгізудің отандық және шетелдік тәжірибесін зерделеу Қазақстанға оқытудың сауатты жүйесін біртіндеп құруға мүмкіндік береді.
Мамандар инклюзивті білім беру жүйесін жоспарлы дамытуды қолдайды. Бұл ретте олар арнайы мектептерді толық жабу және мүмкіндігі шектеулі балалардың барлығын жалпы білім беретін мектепке ауыстырудың мүмкін еместігін атап өтеді.
Кейбір адамдарда инклюзивті білім беру жүйесі Қарапайым балаларды оқыту сапасының төмендеу мүмкіндігінен қауіптенеді. Алайда, мамандар инклюзия білім беру процесінің барлық қатысушыларын қанағаттандыра отырып, жоғары сапалы білім беруге шақырды.
Болашақта ҚР Білім беру жүйесіне инклюзивті білім беруді енгізу жөніндегі бағдарламаны іске асыруды дұрыс ұйымдастырғанда, жоғарыда аталған процестің барлық қатысушылары үшін оң нәтижелер береді.
Мүмкіндігі шектеулі студенттерді инклюзивті оқыту мәселесін зерттеу ең алдымен оның негізгі ұғымдарының түпкі мағынасын ашып беруді қажеттейді. Отандық жалпы білім беру колледждердің іс-тәжірибесінде инклюзивті оқыту жаңа құбылыс. Сондықтан біздің зерттеуіміз үшін инклюзивті оқыту ұғымын нақтылау, оған синоним ретінде пайдаланылатын ұғымдардың мәнін қарастырудың рөлі мен маңызы ерекше. Атап айтқанда халықаралық білімдік тәжірибеде инклюзивті білім беру мен қатар интегративті оқыту, интеграциялық оқыту сияқты ұғымдар да кең қолданыс тапқан.
ХҮІІ ғасырда Швецарияның ұлы математигі (1654-1705) Я.Бернули математика ғылымына интеграл терминін енгізген. Бұл термин соңғы жүз жылдар ішінде басқа ғылымдарға ене бастайды, атап айтқанда алғаш филоософияға, кейіннен психологияға, соңында педагогикаға енгізілді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған балалармен бірге оқыту мәселесін қарастырғанда екі ұғым қарастырылады. Ол интеграция және инклюзия. Осы ұғымдырға толық тоқталайық. Шет елдердің сөздіктеріне назар аударсақ интеграция (латын тілінен аударғанда integratio - қалпына келтіру, толықтыру; integer - бүтін) мынадай мағынаны білдіреді:
1. элементтердің қандай да бір бөлшектерін бір бүтінге біріктіру; 2. өзара бейімделу мен бірлесу процессі.
Ал ағылшын тілінен бір түбірлі сөздер қатарында аударылады:
integrate -- біртұтастықты құру; біріктіру; құрама; толық, бүтін;
integration -- бір бүтінге біріктіру;
integral -- біртұтас, толық, бүтін; мәнді;
integrality -- біртұтастық, толыққандылық; 5) integrant -- біртұтастықтың бөлінбейтін бөлшегі.
Инклюзия сөзі шет елдердің сөздіктерінде жоқ. Өйткені ол ағылшын тілінің inclusion - қосу, енгізу деген мағынаны береді. Бір түбірлі сөздік аудармасын көрсетейік:
а) include -- өзіңде тұжырымдау, қорытынды жасау, енгізу;
ә) including -- енгізе отырып;
б) inclusive -- өзіне енгізетін.
Келтірілген сөздің мағынасын ашып түсіну үшін орыс тілінің сөздігіне жүгінсек:
қосу -- өзінің құрама бөлігінің болуы; қамту;
енгізу -- құрамға кіргізу, ендіру;
тұтас қосылу -- қандай да бір әрекетке ену, бірігу.
Интеграция орыс тілінде бір бүтінге біріктіру және өзара бірігу мен бірлесу процессі, ал интегрант - біртұтастықтың бөлшектенбейтін бір бөлігі болып табылады. Интеграциялық оқыту мен нклюзивтік білім берудің айырмашылықтарының критерилерін отандық зерттеушілеріміз Р.А.Сүлейменова мен А.Т.Баймуратова анықтап көрсетті .
Инклюзивтік білім беру - дамуында ауытқуы бар балалардың дұрыс, сапалы білім алуына жан-жақты жағдай жасап, білім беру ұйымына (балабақшалар және жалпы білім беретін мектептер) қосу жүйесі.
Интеграциялық оқытудың мақсаты - білім беру аясында жұмыс жасайтын әлеуметтік және білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жалпы білім беру мекемелерінде мүмкіндігі шектеулі балалардың денсаулығын сақтау қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.
Интеграция терминімен бірге кеңестік арнайы педагогикаға ғылымында қалыпты балалар мен мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытуда инклюзивтік оқыту термині жиі қолданылады. Бұл терминдер арнайы педагогтар А. А. Дмитриев , Н. Н. Малофеев, Н. М. Назарова , Егорова Т.В, Шевцова Н.В. және Н.Д. Шматконың жұмыстарында орын алған. Инклюзивті білім беру барлық қатысушыларға (мүмкіндігі шектеулі адамдарға да) толық көлемде өмір ұжымында балабақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында білім алып, тәрбиелене алуына мүмкіндік береді. Интеграция немесе инклюзивті білім беру термині - жалпы білім беретін көпшілік мектептерінде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту процесін сипаттау үшін қолданылады. Интеграция ( біріктіру) - арнайы білім беруді ұйымдастырудың жаңа формасы, яғни мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы білім беру мен тәрбиелеуді және қалыпты балалармен біріктіре отырып оқыту, тәрбиелеу болып саналады. Өкінішке орай Қазақстанда инклюзия және инклюзивті білім беру түсінігі қоғамдық кең ортаға таныс емес. Бірақта дамыған елдерде бұл терминдер тек таныс қана емес, сонымен қатар заңнамалық түрде бекітілген, ал білім беру, оқытуды көптеген халықаралық ұйымдар қолдайды (мысалы ЮНЕСКО және ЮНИСЕФ). Америкадағы мемлекеттік мектептерді дамыту институтында, инклюзивті мектептер қоғамға пайда әкелетіні туралы біледі: әр бала білім алуға негіз болатын құқығы бар, ал берілетін білім оның деңгейіне байланысты өткізіледі; әр бала өзінің қызығушылығымен, мінезімен және білімге деген қажеттілігімен қайталанбас тұлға; 1994 жылы жазда 300-ге жуық ұсынушылар 92 мемлекеттік және 25 халықаралық ұйымдар Саламанкада (Испания) инклюзивті оқыту сұрақтары жайлы кездесті. Бұл конференцияға қатысушылар, ЮНЕСКО - ның демеуімен Испания өкілдері ұйымдастырған. Арнайы білім беру сферасында саясат пен әрекет жайлы, сондайақ әрекетке жетекшілік принциптер жайлы Саламан Декларациясын қабылдаған. Білім беру жүйесіне өндегенде және оқу бағдарламасын іске асыруда бұл қажеттіліктер мен ерекшеліктердің кең, әр түрлілігі есепке алынады. Арнайы оқытуды қажет ететін балалар техникалық және кәсіптік білім беру ордасына бара алатындай мүмкіндікке ие болады. Олардың ерекшеліктеріне және педагогикалық әдісті таңдау студенттің қажеттіліктеріне бағытталған болады. Инклюзиялық бағдардағы колледждер барлығына ашық - әр балаға және жасөспірімдерге. Инклюзивті колледждер - барлық студенттерді, психологиялық, ақыл-ой, әлеуметтік, эмоционалды, тіл және кез-келген ерекшеліктеріне қарамастан өз қарамағына бейімдейді. Ол жерде мүгедек балаларда және ерекше таланты бар балаларда оқытылады; жұмыс жасайтын және көшеде тұратын балалар; көшпелі халықтың және халықтың, оқшауланған жағдайда өмір сүретін: шеттегі елді мекенде немесе таулы аймақта; тілдік, этникалық және мәдени жетіспеушілікке жататындарда; қамтамасыз етілмеген өңірлерде және әлеуметтік құқықтары қысылған балалар тобы . Инклюзивті оқыту өзінен өзі туындамайды. Осындай оқытуды дамыту және қолдау, қойылған мақсатқа және қазіргі жұмыстардың көбісі табандылықты қажет етеді. Қоғамның колледждердегі жұмыстарға қатысуының бағалығы күмән тудырмайды. Инклюзивті колледждер қоғам мүшелерінің бірігіп әрекетесуі мен мейірімді қатынасына байланысты, сонымен қатар оларға шешім қабылдауға көмектеседі. Сондықтан инклюзия - жай ғана емес әрекет бейнесі немесе мекеме таңдауы. Оның негізі қоғамға қатысуымен бекітіледі - достар тобында, көршілер, колледждік қауымдастық. Инклюзивті оқыту адамдар арасындағы айырмашылықты бағалайды. Бұндай келушілік, жеткіліксіз білімді жеңуге және ұқсас емес адамдармен өзара әрекетте, тәжірибенің жоқтығын жеңеді. Түрлілікте адамдар құндылықты байқай бастайды. Тура сол сияқты, қауымдастық өз қорларын колледжге қосқан сияқты, колледже оларға әсер етеді.Колледж қауымдастығы өзіне барлық студенттерді, мұғалімдерді, ата-аналарды және басқа отбасы мүшелерін, әкімшілікті, қызметкерлер құрамын және басқа да мектеп алдында тұрған мақсаттарды орындайтындарды қосады. Дүние жүзінде толығымен және қоғамдағы әр алуан түрде колледж қауымдастығының ішінде жағдайлар (ситуатция) бар. Әр жаңа күн сайын колледж қоғамының әр мүшесіне алуан түрлілікпен байланысты қиын сұрақтарды түсінуге мүмкіндік береді. Бұл колледждер инклюзивті колледжден шығып әрекет етеді, колледж қауымдастығының мүшелері бұл сұрақтарды өте жақсы түсініп қана қоймай, жаңа жүйеге құнды түрде қатынас жасап және қоршаған ортамен өте жақсы қатынаспен, олардың ұқсастығына қарамастан әрекеттесуіне идеалды жағдай жасайды. Инклюзивті оқыту колледж қауымдастығына көптеген себептермен пайдалы. Иклюзивті оқытудың дисткриминациядан айырмашылығы қорқуды жеңуге көмектеседі.Студенттердің, жасөспірімдердің, адамдардың арасындағы әр түрлілікті және ерекшелікті түсінуге, бағалауға, қабылдауға үйретеді. Бұл колледждер адамдар арасындағы айырмашылықты, қалыпты құбылыс екендігіне сендіреді және оқыту үрдісі баланың қажеттілігіне қарай болуы тиіс. Балалар тура оқыту үрдісінің құрылымына лайықты болмау керек . Инклюзивті оқыту барлық балаларға керекті көмектер көрсетсе, оларда білім алатынын дәлелдеп, көтермелейді. Инклюзивті білім беру колледждерінде балалар сондай демеулерді ала алады. Көмек көрсету акценті баланың мүгедектігіне байланысты, бала өзінің мүгедектігін біліп өзін-өзі кемсітпей, ұялмай білім алу ортасына қалай сіңіп кету жолын көрсетеді. Білім беруге демеу шоғыры, көмектесу жағдайында колледждік спекторлардың кең көлемде дамуына көмектеседі. Білім берудің дамуына демеулік колледж қауымдастығының мүшелеріне білім берудің қиындығы тек студенттерге ғана еместігін және балалар түзетуді талап етпейтіндігін және қиындықта білім беруге дұрыс, орынды тәсілдермен келе білу керек екендігін көрсетеді. Инклюзивті оқыту білім алу сферасында теңдікті, әлеуметтік әділдікті, бірлікті және жайлы қатынасты сезіне алу мүмкіндігін жасайды. Инклюзивті білім беру педагогтардың кәсіби білімдерін кеңейтеді. Бұндай білім беру сабақ өткізудің жаңа және икемді тәсілдерін қолдануға, оқушыларға білім беруде сапалы сабақ жоспарларын жасауға мүмкіндік туғызады. Инклюзивті білім беру колледждері барлық жергілікті, өнірлік және жалпы мемлекеттік қауымдастыққа пайда әкеледі. Инклюзивті оқыту сапалы, сәтті болуы үшін қоғаммен тығыз қатынста болуды қалайды. Бұл өзара байланыс екі жақты. Колледж және қоғам бір-бірімен тығыз байланысты. Сондықтан, осы қатарда белгілі ауыл шекараларына, қала, штат және елдер өздеріне инклюзивті оқытудың пайдасын қосады: иклюзивті білім беру колледждері ерекше қажеттілікті керек ететін жандарға бағдар жасайды, олардың түрлілігі мен адами ар-намысын қадағалайды. Әр инклюзивті білім беру колледждерінде қызмет ететін адамдар, олардың мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін едәуір білетін болады. Оларға адамгершілікпен қарап, сыйлап, түсінетін болады. Инклюзивті білім беру колледждері мемлекеттік деңгейде әлеуметтік теңдікті қалайды, өмірде барлық балалар білім алуға, қоғамда қалыпты адамдар секілді барлық мүмкіндіктерді алуын демонстрациялап, дәлелдейді. Интернет, электронды почта сияқты технолгиялардың арқасында үнемі өсіп келе жатқан адамдардың саны әр түрлі елдерде бұрынғыдан әлде қайда өсіп келеді. Барлық дүниені қол астына ұстаған, саяхат жасауды ұнатпайтын адамдар аз ғана уақыт ішінде кез - келген жерде бола алады. Бұл байланыстардың бәрі қамау мүмкіндіктерін шектейді. Білім - жеке тұлғалар мен мемлекет келешегін құрудың негізі. Біздің әр қайсысымыз әлеуметтік теңдікке жету үшін басқалардың білім алуын қолдауымыз керек.
Инклюзивті білім берудің қажеттілігі:
адамдардың және балалардың құқықтары бойынша жауапкершіліктер әртүрлі деңгейде қарастырылуы тиіс;
әрбір баланың ақиқат қызығушылықтарын анықтап, оған не қажет екенін айқындап сараптама жасай білу. Дәйектемелерге сүйенсек, институттарда (мысалы, интернат, мектеп-интернаттарында) сол адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды;
сараптама бойынша, әлеуметтік қызметтер икемді болған кезде ғана жақсарады;
ресурстар шектеулі болған кезде, қатысушылар инклюзияның әдістемелерін қолдағанда қосымша ресурстарды қажет етпейді .
Инклюзивті білім беруді басқа мәдениетке және қоғамға өз идеяларын жалпы принциптердің негізінде жүзеге асыру барысында инклюзивті білім берудің негізгі принциптерін мамандар ұсынады:
балалар жергілікті (үйінің қасындағы) бала бақшаға және мектепке барады; - жастық шақтан араласу бағдарламасы инклюзияның принциптері негізінде іске асырылады және интегралды бала бақшаға дайындайды;
әдістеме әртүрлі қабілеттілігі бар балаларды оқытуды қолдау үшін жасалған (сол себептен, тек ерекше қажеттіліктері бар балалардың ғана емес, дені сау балалардың көрсеткіштері өседі);
инклюзивті білім беру колледждері болып табылатын мекемелерде өтетін іс-шараларда барлық студенттер қатысады;
жеке - дара жас балаларды оқыту мұғалімдер, ата-аналар және көмек көрсете алатын әрбір адамдармен бірге жұмыс жүргізеді;
егер инклюзивті білім беру дұрыс принциптер негізінде құрылған болса, студенттердің қарым-қатынасындағы дискриминацияны жояды және ерекше қажеттіліктері бар балалардың қоғамның теңдей мүшесі болу құқығы бар;
инклюзивті білім берудің барлық күші құқықтық идеология негізінде құрылған - егер біз мұны аяныш және қайырымдылық ретінде жасайтын болсақ, онда ол ешқандай нәтиже бермейді;
барлық балалар оқи алады- біз оларға қажетті жағжайларды жасауымыз керек;
арнайы қажеттіліктері бар балалармен жақсы жұмыс жасайтын ұйымдар бар;
Егер инклюзивті білім беру әдісі осы ұйымның жүйесіне сай құрылған болса, онда әрбір бала өзінің оқу орнын табады, және ол орын барлық жағдайда да тиімді болады.
Принциптер өте қажет деп ойлаймыз, себебі бұл салада жұмыс істейтін адамдарға өз жұмысына баға беруге көмектеседі. Инклюзивті білім беру колледждерінің барлығына да ашық - әрбір жас баларға және жасөспірімдерге. Инклюзивті білім беру колледждері барлық студенттерге, олардың ақыл-ой, психологиялық, әлеуметтік, тіл және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан бірдей білім береді. Онда қалада тұратын және жұмыс істейтін ерекше қасиеті бар мүгедек балалар, көшпенді халықтың балалары және жекеленген жағдайда тұратын халықтың балалары, қиыр шығыста немесе тауларда тұратын балалар оқи алады.
Зерттеушілер Г.Д. Хакимжанова мен А.А Айдарбекованың еңбектерін талдай отырып инклюзивті оқыту бірлестіктің әрбір мүшесіне жаңа жүйені түсінуге, қоршаған ортамен араласуға мүмкіндік беретінін көреміз. Көптеген озық тәжірибелер көрсеткендей инклюзивті оқыту колледж бірлестіктеріне бірнеше себептерден қажет екенін көруге болады:
дискриминацияны жоюға және ерекшеліктерден қорқуды жоюға көмектеседі, адамдардың ерекшеліктерін қабылдап, түсініп көмектесуге үйретеді;
егер балаларға қажетті көмек көрсетілсе, барлық баланың үлгерімі жақсаратынын дәлелдейді. Инклюзивті білім беру колледждерінде осы көмекті балалар ала алады;
қайырымдылық, теңдей, әлеуметтік әділдік, ынтымақтастық, бірлік және дұрыс қарым-қатынаста білім алуға мүмкіндік туғызады;
педагогтарға профессионалды білім алуға мүмкіндік береді, мұндай білім беру икемді оқыту әдістерін және оқыту бағдарламаларын қажет етеді;
әрбір студентке пайда беретін, оқу жоспарларын және жеке дара тіл табуды қолдана отырып, инклюзияның практикасы олқылықты жоюға көмектеседі. :: студенттердің қайталанбас таланттарын бір арнаға біріктіруге мүмкіндік береді.
барлық балалардың, яғни қоғамның игілігі үшін жұмыс істейді. тәжірибе көрсеткендей, балаларға жеке дара тіл табу екінші жылға қалушылар санын азайтады және сонымен қатар ортаңғы көрсеткіштерге ие.
бірлескен қызметке және өз қоғамына жұмыс жасауға дайын азаматтарды тәрбиелейді.
әрбір адамның ерекшелігін, мүмкіндіктерін, көптүрлілігін бағалап құрметтейтін адамдарды өсіріп шығарады, бүгінгі балалар ертенгі күні жұмыспен қамтамасыз етуші, қызметкер, дәрігер, мұғалім немесе саясаткер болып шығады.
Қазақстан Республикасының 2016-2019 жылдарға арналған білім беру мен ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жүзеге асырылуда.
Елімізде 29 Техникалық және кәсіптік білім беру саласында мүгедектігі бар 2 526 бала оқиды. Оның ішінде 1 741 студенттің бала кезден дамуында шектеу болса, 725-і бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар білімгерлер. Республикада 824 колледж болса, оның 30%-ында ерекше білім беруді қажет ететін студенттер үшін арнайы жағдай жасалған. Кедергісіз қозғалысқа қолжетімділік деңгейі жоғары. Бұл көрсеткіш 2022 жылға дейін 40%-ға жетуі тиіс. Өкінішке қарай, инклюзивті білім беру деңгейі әлі толық қанағаттандырмайды. Бірақ бастысы бұл саланың елге керек екенін мемлекеттік деңгейде бәрі түсінеді әрі нәтижелі жұмыстар атқарылуда.
Мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау көрсетуге арналған нормативтікқұқықтық құжаттарды талдау барысында олардың инклюзивті білім беруді дамытудың негізін қалаған құқықтық реформалар болып табылатыны анықталды. Дүние жүзіне белгілі арнайы мекемелерде әлемге танымал инклюзивті білім беру формалары қолданылып келеді. Ондай білім беру формалары әрбір жекелеген баланың өзінің тұрғылықты мекен-жайында білім алуына мүмкіндік туғызады.
Арнайы білім берудің даму барысын қарастыра келеН.Н. Малофеев бірнеше кезеңдерді анықтайды. Олар:
1кезең - VIII ғасыр мен ХII ғасыр аралығы - агрессия мен төзімсіздіктен мүгедектерге деген жиіркеніш сезім ұғымы;
кезең - ХII ғасыр мен ХVIII ғасыр аралығы - мүгедектерге деген жиіркеніштік сезімінің тереңдеуінен көзі көрмейтін, құлағы естімейтін балаларды бөлек оқыту мүмкіндігін ұғыну;
кезең - ХVIII ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы аралығында - сенсорлық кемшіліктері бар балаларды оқыту мүмкіндігінен жалпы даму нормасынан ауытқыған балаларды оқыту құқығының мойындалуы;
кезең - ХХ ғасырдың басынан - ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі аралықта - дамуында ауытқуы бар балалардың тек жекелеген категориялары үшін арнайы білім беруді айқын ұғынудан барлық арнайы білім беруді қажет ететін балаларды оқытуға қарай өсу; арнайы білім берудің жүйесін дамыту мен саралау;
кезең - ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қазірге дейінгі аралық - тең мүмкіндіктен тең құқыққа, сегрегациялаудан (бөлектенуден) интеграциялауға (кіріктірілуге) өту кезеңдері .
Білім беру - барлық уақытта да мәдениеттің даму мен қызмет етуінің күрделі тарихи үдерісінің бөлігі болып қала береді. Н.Н. Малофеев қоғам мен мемлекеттердің ауытқуы бар адамдарға деген қарым-қатынас эволюциясын барлай отырып, оны 5 кезеңге бөліп қарастырады . Ол кестені төменнен көруге болады (1-кесте).
Кесте 1 - Шетелдердегі ерекше білім беруді қажет ететін адамдарды оқытудың пайда болуы мен қалыптасу кезеңдері
Кезе ң дер
Атауы
Уақыт
Батыс мемлекеттердегі кезеңдердің сипаттамасы
1
Пайда болу кезеңі
Б.э.д VIII ғасыр -
б.э.XII ғасыр
Ауытқуы бар балалардың құқықтық нормалары мен заңдылықтарын бекіту қажеттілігін жете түсінуі мен мойындауы.
2
Оқыту мүмкіндігін жете түсіне бастауы
XII ғасыр -XVIII ғасыр
Сенсорлық бұзылыстары бар балаларды оқыту. Алғаш арнайы мекемелердің пайда болуы.
3
Үш түрлі
категориядағы балаларды оқыту: есту бұзылыстары бар, көру бұзылыстары бар және ақыл-есі кем
XVIII ғасыр - XX ғасыр
Арнайы оқу орындарының ашылуы мен арнайы білім беруді кіріктіру туралы алғашғы заңдылықтар мен актілердің пайда болуы.
4
Барлық бұзылыстары бар балаларды оқыту қажеттілігінің бар екенін жете түсіну
XX ғасырдың басы мен - XX
ғасырдың 70-
жылдары
Ауытқу түріне байланысты көмек қажет ететін балалардың барлығына қолдау көрсету. Интеграциялау - Нормаға келтіру моделінің жүзеге асуы.
5
Арнайы білім беру үдерісінен балаларды қоғамға кіріктіру
XX ғасырдың 70-
жылдары мен қазірге дейінгі
кезең
Нормаға келтіру моделінің жүзеге асуы. Арнайы білім беру үдерісінен жалпы білім беру үдерісіне енуі.
Қабылданған халықаралық құқықтық актілер адамның жынысы, нәсілі, діни, мәдени-этникалық немесе тілдік белгілері, денсаулық жағдайы, әлеуметтік шығу тегі, қашқын мәртебесі болуы, тағы басқалай белгілері бойынша еш кемсітушілікті болдырмайтын білім алу құқықтарын белгілейді. Осы ретте зерттеу нысанымызға байланысты біріншіден инклюзивті білім беру ұғымына берілген анықтама туралы тоқталайық.
Инклюзивті білім беру ұғымы Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ашып көрсетілген .Бұл ұғым ерекше білім алу қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктері ескеріле отырып, барлық білім алушылардың білім алуға тең қолжетімділігін қамтамасыз ететін үдеріс ретінде түсіндіріледі. Бұл жағдайда қосымша білім беретін білім беру бағдарламаларын қажет ететін тұлғалар (ҚР Білім беру туралы Заңының 1 бабы). Яғни, мәселе, ең алдымен, оқушылардың шектеулі отыр (денсаулығына байланысты білім алуда тұрақты немесе уақытша қиындыққа тап болуда). Бұл жағдайда дарынды балаларды емес, пайдаланылады. Яғни, мұнда да ерекше білім алу қажеттіліктері түсінігі ауқымды емес.
ЮНЕСКО-ның әдістемелік материалдарында көрсетілген инклюзивті білім беру туралы ұғымға мынадай анықтама берген: Инклюзивті білім беру дегеніміз - барлық балалар дене, психикалық, зерде, мәдени- этникалық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру жүйесіне қосылып, тұрғылықты көздейтін білім беру үдерісін ұйымдастыру. Бұл жағдайда мектептер білім алудағы ерекше қажеттіліктерді ескеріп, өз оқушыларына қажетті арнайы қолдауды жүзеге асырады.
Ал, Саламанка Декларациясыныңқұжаттарында:Бұл жалпы білім беру мекемесі жағдайында білім беру қызметінің жүйесі, тұрғылықты мекен-жайы бойынша балалардың білім алуға және оқуға толық құқығы бар ұстанымы негіздемесінде жүзеге асады, - делінген.(Саламанка, Испания 1994 жыл)
Инклюзив терминінің анықтамасына отандық ғалымдардың еңбектерінде де, шетелдік ғалымдар еңбектерінде де түрлі қырынан қарайтынын көруге болады.Зерттеу барысында 28 ғылыми анықтама жіктеле отырып қарастырылды. Олардың ішіндегі ең танымал бағыттарды қамтып көрсететін бірнешеуін төмендегі кестелерден көруге болады.
Инклюзивті білім беруді түсіндіруде отандық зерттеушілердің де бірыңғай ұстанымы жоқ екендігі келесі кестедегі пікірлерден көрінеді (2-кесте).
Кесте 2 - Отандық зерттеу еңбектеріндегі Инклюзивті білім берудің анықтамасы
Автор
Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1
2
Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді
дамытудың тұжырымдамалық
тәсілдері
Инклюзивті білім беру - баршаның сапалы білімге қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған білім беру жүйесін тарату процестерінің бірі болып табылады. Ол балалардың дене, психикалық, зияткерлік, мәдениэтникалық, тілдік және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, сапалы білім беру ортасына айрықша білім алу қажеттіліктері бар балаларды қосуды, барлық кедергілерді жоюды, олардың сапалы білім алуы үшін және олардың әлеуметтік бейімделуін, социумге кірігуін көздейді[13].
Сүлейменова Р.А.
Денсаулық жағдайына, әлеуметтік, этникалық және экономикалық жағдайына қарамастан, барлық балаларды ақысыз оқу үдерісіне қосуды көздейтін білім беру үдерісінің құраушысы[26, б.56].
2 кестенің жалғасы
1
2
Мовкебаева З. А.
Жалпы білім берудің қолжетімділігін және барлық балалардың, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктеріне бейімделуін білдіретін жалпы білім берудің даму үдерісі[27, б.6].
Оралканова И. А.
Балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктерін түсіну және білім беру үдерісіне толығырақ қатысу, жұртшылықты тарту және білім берудегі бөлектеу мен кемсітуді жою арқылы осы қажеттіліктеріне сай қызметтер көрсету[28, б.32].
Рсалдинова А. К.
Білім беру, әлеуметтік, түзету-дамыту қызметтерінің сапасына кепілдік бере отырып, білім беру ұйымдарының барлық түрлерінде мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін арнайы білім беру жағдайларын жасауға және оған қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет саясаты[80, б.7].
Байтурсынова А.А.
Инклюзивті білім беру - бұл барлық білім беру ұйымдарында арнайы білім беруге жағдай жасау үшін, ондағы кедергілерді жою арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне ендіруді қамтамасыз ететін мемлекеттік саясат[81].
Құлсариева А.Т.
Мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдерді кәдімгі білім беру ұйымдарының білім беру үдерісіне белсенді түрде қосу, және барлық санаттағы балалардың білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында жалпы білім беру жүйесі мен оқу-тәрбиеүдерісін қайта құру[82, б. 6].
Кестеде берілген анықтамалардың түрлілігіне қарап, инклюзивті білім беруді түрлі тұрғыдан түсіндіру тәжірибесін байқаймыз.
Төмендегі кестеден шетелдік ғалымдардың инклюзивті білім беру анықтамалары берілді. Мұнда да бір мәселенің түрлі қырынан танылуын байқауға болады. Яғни шетел ғалымдарының да инклюзияға анықтама беруде бірыңғайлылық жоқ (3-кесте).
Кесте 3 - Шетелдік зерттеу еңбектеріндегі Инклюзивті білім беру туралыанықтамалар
Автор
Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1
2
Renzaglia A.
әлеуметтік қоғам үшін әр баланың ерекшелігін тану [83].
Jackson R.
ерекше қажеттіліктері бар балаларды басқа дамуықалыпты оқушылармен бірге оқыту үшін оқу орнында бірегей жағдай жасау [84].
1
2
Shemesh Y. R.
мүмкіндігі шектеулі балалардың тұрғылықты жеріне жақын орналасқан жалпы орта мектептерде білім алуы және тәрбиеленуі [85].
VoltzD. L.
мүмкіндігі шектеулі балалардың мектеп кеңістітігінде басқа оқушылармен бірге толық ынтымақтастықта араласуы және сыныптан тыс іс-шараларға бірге қатысуы
[86].
RyndakD. L.
ерекше қажеттіліктері бар балаларды бір оқу жоспарына қосу, олардың мектеп ұжымына кірігуіне көмек көрсету, әлеуметтік бейімдеу, жағымды ахуал құру[87].
Bakke T. W.
жалпы білім беру үдерісіне мүгедек балаларды да толық қамту үшін жағдай жасау [88].
Шетелдік түрлі тәсілдерді зерттеу нәтижесі инклюзивті бағдарланған білім беруде басты рөл ерекше қажеттіліктері бар балаға беріледі деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Осылайша, инклюзияны білім беру үдерісімен емес, қоғамдағы баланың жағдайымен тікелей байланысты таныған дұрыс деп саналады.
Инклюзивті оқыту мәселесімен бірге дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар туралы мәселеде бір қатарда қарастырылады. Дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар жөнінде анықтамасы заңда келтірілмеген. Оксфордпсихологиялық сөздігінде оқушының дербес мүмкіндіктері дегеніміз - бұл нақты бір адамды басқалардан құрылымдық (конституционалдық) ерекшеліктері, миының нейродинамикалық өзгешеліктері, мидың үлкен жартышарыныңфункционалдық ассиметриясының ерекшеліктері және тағы басқа белгілері бойынша ажырататын психофизиологиялық сипаттама екені көрсетілген. Оқушының психофизиологиялық сипаттамасының өзгешелігі - оның дербес мүмкіндіктері деп танылған
Инклюзивті білім беруге сәйкес енгізілетін өзгерістер колледждің ішкі үдерісіне тұтастай әсер ететіні белгілі. Нақтырақ айтқанда, білім беру мекемесіндегі барлық студенттер мен педагогтар, колледждің басқа да қызметкерлері өзара қарым-қатынас жасауда ендігі ретте жаңа формаларынқұруы тиіс болады. Түпкі нәтижесіндеондай өзгерістер оқыту үдерісінің барлық салаларына, соның ішінде студенттердің өзара тұлғааралық байланысына да әсер етеді.
Инклюзивті білім беру барлық балалардың, оның ішінде денсаулық проблемалары мен қоғамда әлеуметтік бейімделу қиындықтары бар балалардың сапалы білім алуға тең қол жеткізу құқығын қамтамасыз етеді. Әр баланың білімге қол жеткізуін қамтамасыз ету мәселелері, ерекше қажеттіліктері бар балаларды оңалту және оларға сапалы қызмет көрсету процесі көптеген ғалымдардың жұмыстарында қаралды.
Осы мәселе бойынша М. В. Антропова, С. А. Беличева, С. Д. Дерябо (ерекше қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтік-педагогикалық оңалту), Н. М. Амосова, И. И. Брехманның (денсаулығы бұзылған балаларды психологиялық қолдау және білім беру процесіне барлық қатысушылардың денсаулығын қамтамасыз ету) ғылыми әзірлемелері өзекті болып қалуда.
Осы саладағы маңызды әзірлемелер Д. Митчеллдің жұмыстары болып табылады, ол ерекше білім беру қажеттілігі бар баланы анықтау әдеттегі мектепте мұндай балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бірқатар жағдайлар жасауды көздейді деп санайды [1].
Ерекше қажеттіліктері бар әрбір баланың өз құрдастарымен және білім беру процесінің басқа да қатысушыларымен қарым-қатынасы болуы мүмкін жеткілікті коммуникативтік ортасы болуы тиіс.
Ерекше қажеттіліктері бар балалар білім беру үдерісіне тартылып қана қоймай, сонымен қатар болашақ мамандық туралы түсінік ала алады, белгілі бір мамандықты меңгеріп, лайықты жұмыс таба алады.
Адам құқықтары саласындағы негізгі халықаралық шарттарға, ең алдымен БҰҰ-ның Адам құқықтары туралы Декларациясына [2], БҰҰ-ның мүгедектер құқықтары туралы Конвенциясына [3], бала құқықтары туралы Конвенциясына [4] қосылып, Қазақстан жалпы адамзаттық құқықтарды сақтау, атап айтқанда ерекше қажеттіліктері бар балаларға білім беру құқығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді өзіне алды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына [5] және білім беру саласындағы заңнамаға [6-8], оңалту, әлеуметтік қорғау [9] сәйкес мемлекет инклюзивті білім беруді енгізу арқылы әрбір баланың қабілеттерін, мүмкіндіктері мен мүдделерін ескере отырып, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға сапалы білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз етуі тиіс.
Қазақстанда инклюзивті білім беруді кеңейтілген түсінуге көшу нормативті түрде бекітілді. "Білім туралы" ҚР Заңына енгізілген өзгерістер инклюзивті білім беруге жататын тұлғалардың санатын айқындады: денсаулығы проблемалары бар балалар (даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедек балалар); аз ұлттардың, мигранттардың, босқындардың, оралмандардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1. Инклюзивті білім берудің генезисі және бүгінгі жағдайы
Бүгінде инклюзивті білім беру мәселесі бүкіл әлемде өзекті. Қазақстанда бұл құбылыс да назардан тыс қалған жоқ. Бұл мәселе өзіне назар аударуды талап етеді, себебі туа біткен және жүре пайда болған даму кемістіктері бар балалар саны жыл сайын өсіп келеді. Мемлекет балалардың дамуындағы ауытқуларды ерте диагностикалау және ағзаның компенсаторлық қызметі есебінен осы ауытқуларды ерте түзету міндеттерін қояды. Білім беру жүйесі, өз кезегінде, мүмкіндігінше осы санаттағы балаларды жаппай балабақшаларда, жалпы білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлерде және жоғары оқу орындарында оқыту үдерісіне енгізуге тиіс.
Инклюзивті білім беру (фр. inclusif-лат. include-мен жасасам, қосамын)- бұл жалпы білім беруді дамыту процесі, ол барлық балалардың түрлі мұқтаждықтарына бейімделу тұрғысынан барлық үшін білімге қол жетімділікті білдіреді, бұл ерекше қажеттіліктері бар балалар үшін білімге қол жеткізуді қамтамасыз етеді.
Мүмкіндіктері шектеулі балаларды әлеуметтендірудің қолда бар практикасы көбінесе клиникалық тәсіл шеңберінде қалыптасты, онда шектеулі мүмкіндіктер патология, дамудың бұзылуы ретінде қарастырылады, бұл өз кезегінде емдеуді, арнайы қызметтерді құруды көздейді. Бұл тәсіл, әлсіретеді әлеуметтік ұстанымын баланың қиындатып отыр оның неравный әлеуметтік мәртебесі. Бір жағынан, арнайы білім беру осындай балаларды әлеуметтік қорғаудың элементі болып табылады және оларға бір мезгілде емдеу мен оқыту мүмкіндігін береді. Екінші жағынан, арнайы білім беру, денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларды мамандандырылған мектептерге, интернаттарға бөле отырып, адамдар кейіннен маргиналды мәртебелік позицияларды алатын қалыптасқан әлеуметтік құрылымды жаңғыртуға ықпал етеді.
Инклюзивтік білім беру балаларға бағытталған және барлық балалар -- индивидуумдардың оқытудағы түрлі қажеттіліктері бар екенін мойындайтын жүйені дамытуға ұмтылады. Инклюзивті білім беру оқытудың әр түрлі қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін неғұрлым икемді болатын оқыту мен оқытуға көзқарасты әзірлеуге ұмтылады. Егер оқыту мен оқыту инклюзивті білім беруді енгізетін өзгерістер нәтижесінде неғұрлым тиімді болса, онда барлық балалар (ерекше қажеттіліктері бар балалар ғана емес) жеңеді.
Жалпы білім беретін мектепте, қалыпты дамып келе жатқан құрдастарының арасында оқыту ерекше білім беру қажеттілігі бар балаға өздерін достары, сыныптастары, ауладағы ұлдар мен қыздар сияқты қарапайым сезінуге мүмкіндік береді. Қоғамның мүмкіндіктері шектеулі балаларды білім алу, өз қабілетін, дарынын және ең бастысы дамыту, қалыпты балалармен қарым-қатынас жасау ортасы болу құқығынан айыруға құқығы жоқ.
Енді даму мүмкіндігі шектеулі балаларды жабық интернаттарға бермей, қарапайым балабақшалар мен мектептерді анықтауға болады. Бұл инклюзивті білім.
Олардың проблемаларын еңсеру жолдарының бірі - Қазақстан 2008 жылы қол қойған Мүгедектердің құқықтары туралы Конвенцияда айтылған инклюзивті (интеграцияланған білім беруді қамтитын) идеяларды ілгерілету.
Қазақстанда инклюзивті білім беру тек алғашқы қадамдар жасайды, бірақ әлемнің көптеген елдерінде барлық мектептер дерлік инклюзивті.
Қазіргі уақытта Қазақстанда жергілікті бюджеттер қаржыландыратын 56 психологиялық-медициналық-педагогик алық кеңес жұмыс істейді. Нормативтерге сәйкес республикада мұндай ұйымдар 79 болуы тиіс. Аталған кеңестерге әдістемелік басшылық жасау Алматыда орналасқан республикалық психологиялық-медициналық-педагогик алық консультацияға бекітілген. Білім және ғылым министрлігінің мәліметінше, ағымдағы жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша елімізде 149 246 мүмкіндігі шектеулі бала тұрып жатыр, бұл Республиканың кәмелетке толмаған азаматтарының жалпы санының шамамен 3,15% - ы. Алайда, бұл статистика нақты жағдайды көрсетпейді, өйткені статистикалық деректерді тіркеу фактілері бар және керісінше, мұқтаж балаларды есепке алмағанда. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес 2020 жылға қарай инклюзивті білім беру үшін жағдай жасаған мектептердің үлесін олардың жалпы санынан 70% - ға дейін ұлғайту жоспарланып отыр. 2011 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін республика өңірлерінде Сорос Қазақстан Қорының қолдауымен Жалпы орта білім беру жүйесінің басшылары үшін "инклюзивті білім беру: халықаралық тәжірибе және Қазақстанда іске асыру жолдары" тақырыбы бойынша дөңгелек үстелдердің бағдарламасы жұмыс істейді. Ағымдағы кезеңде сайт базасында интернет-жоба іске асырылуда www.inclusion.kz Қазақстанда инклюзивті білім беруді дамытуда мүдделі тараптарды ақпараттық қолдау аясында.
ҚР БҒМ орта білім департаментінің директоры Н. Аршабековтың айтуынша, халықаралық ұйымдар Қазақстанда басқа Орталық Азия республикаларымен салыстырғанда инклюзивті білім беруді енгізу үдерісі өте белсенді жүріп жатыр. Әлеуметтік сауалнамалардың нәтижелері қазақстандықтардың 68% - дан астамы бұл балалар тезірек даму және қоғамға кіру үшін қарапайым ортада білім алуы тиіс деп есептейтінін көрсетті. Бірақ бүгінде мүмкіндігі шектеулі балалар үшін білім алу жолында кедергі болып табылатын жеткілікті проблемалар бар. Қазақстандық қоғам білім беру жүйесінің мүгедектігі бар балаларды қабылдауға дайын еместігін жақсы көреді. Ерекше балаға барынша қол жеткізу мақсатында ортаны жаңғырту қажет, арнайы жабдықтар қажет.
Жаңа жүйеде жұмыс істеуге қабілетті педагогикалық кадрларды даярлау мәселесі де өткір тұр. Қазір жылына мыңға дейін дефектолог мамандар шығарылады. Ең қуатты оқу, әдістемелік орталық Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болып табылады. Мамандарды қайта даярлау ҒНПЦКП базасында жүргізіледі. Жақында Ақтөбе педагогикалық институтында Дефектология кафедрасы ашылды. Олардың басты міндеті түзету педагогикасымен тәжірибе жүзінде айналысатындарды оқыту сапасы болып табылады. Бүгінгі күні балалар да 10-20 жыл бұрын әлем өзгеруде, біздің өмірімізге компьютер, жаңа байланыс құралдары берік кірді.
Екі санаттағы балалардың ата-аналары да Балаларды бірлесіп оқытуға деген дұрыс қарым-қатынасты қалыптастыруға, қолдауға мұқтаж. Дамыған елдердің тәжірибесі толыққанды инклюзивті топтар мен сыныптар ұйымдастырылуы мүмкін және ұйымдастырылуы тиіс екендігін көрсетеді, ең бастысы - олардың өмір сүруінің оңтайлы жағдайларын жасау, сондай-ақ осы гуманистік идеяны табысты жүзеге асыруды қамтамасыз етуге бағытталған ересек адамдарды ынталандыру.
Бұл мәселе біздің әлеуметтік ортаға белгілі физикалық ерекшеліктері бар адамдарды тарту жөніндегі қызметте ерекше өзекті болып табылады. Мүгедек ұғымы бастапқыда зиянсыз, біз бұл адамдарға өздері сенетін толық емес кешенді жазамыз. Олар үшін оқу, дамыту, спортпен шұғылданудың көптеген мүмкіндіктері жабылды. Қатардағы адамдардың мүгедектерге деген қарым-қатынасы түсінікпен және ақылмен ерекшеленеді. Біздің қоғамда бұл қарым-қатынас бала жастан бастап дамиды.
Бұл проблеманы шешудің мүмкін нұсқаларының бірі Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту болып табылады.:
* мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне тарту;
* мүгедек балаларды қазіргі заманғы қоғамға бейімдеу;
* мүгедек балалардың қазіргі қоғамда өзін сенімді ұстануына белсенді мінез-құлық орнатуын құру;
* өз кемшіліктерін абыройға айналдыра білу;
* қазіргі қоғамның мүмкіндіктері шектеулі адамдарға қарым-қатынасын өзгерту.
Инклюзивті саясат-бұл құқықтық саясат, оның аясында ата-аналар мектепті таңдауға құқылы. Жақын шетелдерде және біздің елімізде жүргізілетін зерттеулер, қазір ата-аналардың барлығы өз балаларын жалпы білім беру жүйесіне бергісі келмегенін көрсетеді ,өйткені әзірше қажетті жағдайлар Арнайы білім беру жүйесінде ғана жасалғанын түсінеді.
Қазақстанда инклюзивті білім беруді енгізу жолындағы бірқатар шешілмеген проблемалар мен кедергілер бұрынғысынша қалып отыр:
-мүмкіндігі шектеулі балаларға дұрыс қарым-қатынас жасамау.
- арнайы дайындалған педагогикалық құрамның болмауы.
-оқу орындарының материалдық-техникалық және әдістемелік жабдықталу деңгейі өте төмен.
- физикалық қол жетімділік бөгеті.
- мемлекеттік стандарттың қатаң талаптары.
Оқушылардың жетістіктерін бағалаудың кең түрленген жүйесін енгізу интеллектідегі даму нормасынан әртүрлі артта қалған балаларды жалпы ағынға қосуға мүмкіндік береді.
Бастапқы кезеңде мемлекеттің басты міндеті ғылыми-педагогикалық қоғамдастық пен жалпы қоғам арасында ақпараттық-ағарту жұмыстарын жүргізу болып табылады. Нормативтік-құқықтық базаны, оқыту материалдарын құру, оқытушылар құрамын даярлау, инклюзивті білім беруді енгізудің отандық және шетелдік тәжірибесін зерделеу Қазақстанға оқытудың сауатты жүйесін біртіндеп құруға мүмкіндік береді.
Мамандар инклюзивті білім беру жүйесін жоспарлы дамытуды қолдайды. Бұл ретте олар арнайы мектептерді толық жабу және мүмкіндігі шектеулі балалардың барлығын жалпы білім беретін мектепке ауыстырудың мүмкін еместігін атап өтеді.
Кейбір адамдарда инклюзивті білім беру жүйесі Қарапайым балаларды оқыту сапасының төмендеу мүмкіндігінен қауіптенеді. Алайда, мамандар инклюзия білім беру процесінің барлық қатысушыларын қанағаттандыра отырып, жоғары сапалы білім беруге шақырды.
Болашақта ҚР Білім беру жүйесіне инклюзивті білім беруді енгізу жөніндегі бағдарламаны іске асыруды дұрыс ұйымдастырғанда, жоғарыда аталған процестің барлық қатысушылары үшін оң нәтижелер береді.
Мүмкіндігі шектеулі студенттерді инклюзивті оқыту мәселесін зерттеу ең алдымен оның негізгі ұғымдарының түпкі мағынасын ашып беруді қажеттейді. Отандық жалпы білім беру колледждердің іс-тәжірибесінде инклюзивті оқыту жаңа құбылыс. Сондықтан біздің зерттеуіміз үшін инклюзивті оқыту ұғымын нақтылау, оған синоним ретінде пайдаланылатын ұғымдардың мәнін қарастырудың рөлі мен маңызы ерекше. Атап айтқанда халықаралық білімдік тәжірибеде инклюзивті білім беру мен қатар интегративті оқыту, интеграциялық оқыту сияқты ұғымдар да кең қолданыс тапқан.
ХҮІІ ғасырда Швецарияның ұлы математигі (1654-1705) Я.Бернули математика ғылымына интеграл терминін енгізген. Бұл термин соңғы жүз жылдар ішінде басқа ғылымдарға ене бастайды, атап айтқанда алғаш филоософияға, кейіннен психологияға, соңында педагогикаға енгізілді.
Мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты дамыған балалармен бірге оқыту мәселесін қарастырғанда екі ұғым қарастырылады. Ол интеграция және инклюзия. Осы ұғымдырға толық тоқталайық. Шет елдердің сөздіктеріне назар аударсақ интеграция (латын тілінен аударғанда integratio - қалпына келтіру, толықтыру; integer - бүтін) мынадай мағынаны білдіреді:
1. элементтердің қандай да бір бөлшектерін бір бүтінге біріктіру; 2. өзара бейімделу мен бірлесу процессі.
Ал ағылшын тілінен бір түбірлі сөздер қатарында аударылады:
integrate -- біртұтастықты құру; біріктіру; құрама; толық, бүтін;
integration -- бір бүтінге біріктіру;
integral -- біртұтас, толық, бүтін; мәнді;
integrality -- біртұтастық, толыққандылық; 5) integrant -- біртұтастықтың бөлінбейтін бөлшегі.
Инклюзия сөзі шет елдердің сөздіктерінде жоқ. Өйткені ол ағылшын тілінің inclusion - қосу, енгізу деген мағынаны береді. Бір түбірлі сөздік аудармасын көрсетейік:
а) include -- өзіңде тұжырымдау, қорытынды жасау, енгізу;
ә) including -- енгізе отырып;
б) inclusive -- өзіне енгізетін.
Келтірілген сөздің мағынасын ашып түсіну үшін орыс тілінің сөздігіне жүгінсек:
қосу -- өзінің құрама бөлігінің болуы; қамту;
енгізу -- құрамға кіргізу, ендіру;
тұтас қосылу -- қандай да бір әрекетке ену, бірігу.
Интеграция орыс тілінде бір бүтінге біріктіру және өзара бірігу мен бірлесу процессі, ал интегрант - біртұтастықтың бөлшектенбейтін бір бөлігі болып табылады. Интеграциялық оқыту мен нклюзивтік білім берудің айырмашылықтарының критерилерін отандық зерттеушілеріміз Р.А.Сүлейменова мен А.Т.Баймуратова анықтап көрсетті .
Инклюзивтік білім беру - дамуында ауытқуы бар балалардың дұрыс, сапалы білім алуына жан-жақты жағдай жасап, білім беру ұйымына (балабақшалар және жалпы білім беретін мектептер) қосу жүйесі.
Интеграциялық оқытудың мақсаты - білім беру аясында жұмыс жасайтын әлеуметтік және білім беру қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін жалпы білім беру мекемелерінде мүмкіндігі шектеулі балалардың денсаулығын сақтау қажеттіліктерін қамтамасыз ету болып табылады.
Интеграция терминімен бірге кеңестік арнайы педагогикаға ғылымында қалыпты балалар мен мүмкіндігі шектеулі балаларды біріктіріп оқытуда инклюзивтік оқыту термині жиі қолданылады. Бұл терминдер арнайы педагогтар А. А. Дмитриев , Н. Н. Малофеев, Н. М. Назарова , Егорова Т.В, Шевцова Н.В. және Н.Д. Шматконың жұмыстарында орын алған. Инклюзивті білім беру барлық қатысушыларға (мүмкіндігі шектеулі адамдарға да) толық көлемде өмір ұжымында балабақшада, мектепте, жоғары оқу орындарында білім алып, тәрбиелене алуына мүмкіндік береді. Интеграция немесе инклюзивті білім беру термині - жалпы білім беретін көпшілік мектептерінде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту процесін сипаттау үшін қолданылады. Интеграция ( біріктіру) - арнайы білім беруді ұйымдастырудың жаңа формасы, яғни мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға арнайы білім беру мен тәрбиелеуді және қалыпты балалармен біріктіре отырып оқыту, тәрбиелеу болып саналады. Өкінішке орай Қазақстанда инклюзия және инклюзивті білім беру түсінігі қоғамдық кең ортаға таныс емес. Бірақта дамыған елдерде бұл терминдер тек таныс қана емес, сонымен қатар заңнамалық түрде бекітілген, ал білім беру, оқытуды көптеген халықаралық ұйымдар қолдайды (мысалы ЮНЕСКО және ЮНИСЕФ). Америкадағы мемлекеттік мектептерді дамыту институтында, инклюзивті мектептер қоғамға пайда әкелетіні туралы біледі: әр бала білім алуға негіз болатын құқығы бар, ал берілетін білім оның деңгейіне байланысты өткізіледі; әр бала өзінің қызығушылығымен, мінезімен және білімге деген қажеттілігімен қайталанбас тұлға; 1994 жылы жазда 300-ге жуық ұсынушылар 92 мемлекеттік және 25 халықаралық ұйымдар Саламанкада (Испания) инклюзивті оқыту сұрақтары жайлы кездесті. Бұл конференцияға қатысушылар, ЮНЕСКО - ның демеуімен Испания өкілдері ұйымдастырған. Арнайы білім беру сферасында саясат пен әрекет жайлы, сондайақ әрекетке жетекшілік принциптер жайлы Саламан Декларациясын қабылдаған. Білім беру жүйесіне өндегенде және оқу бағдарламасын іске асыруда бұл қажеттіліктер мен ерекшеліктердің кең, әр түрлілігі есепке алынады. Арнайы оқытуды қажет ететін балалар техникалық және кәсіптік білім беру ордасына бара алатындай мүмкіндікке ие болады. Олардың ерекшеліктеріне және педагогикалық әдісті таңдау студенттің қажеттіліктеріне бағытталған болады. Инклюзиялық бағдардағы колледждер барлығына ашық - әр балаға және жасөспірімдерге. Инклюзивті колледждер - барлық студенттерді, психологиялық, ақыл-ой, әлеуметтік, эмоционалды, тіл және кез-келген ерекшеліктеріне қарамастан өз қарамағына бейімдейді. Ол жерде мүгедек балаларда және ерекше таланты бар балаларда оқытылады; жұмыс жасайтын және көшеде тұратын балалар; көшпелі халықтың және халықтың, оқшауланған жағдайда өмір сүретін: шеттегі елді мекенде немесе таулы аймақта; тілдік, этникалық және мәдени жетіспеушілікке жататындарда; қамтамасыз етілмеген өңірлерде және әлеуметтік құқықтары қысылған балалар тобы . Инклюзивті оқыту өзінен өзі туындамайды. Осындай оқытуды дамыту және қолдау, қойылған мақсатқа және қазіргі жұмыстардың көбісі табандылықты қажет етеді. Қоғамның колледждердегі жұмыстарға қатысуының бағалығы күмән тудырмайды. Инклюзивті колледждер қоғам мүшелерінің бірігіп әрекетесуі мен мейірімді қатынасына байланысты, сонымен қатар оларға шешім қабылдауға көмектеседі. Сондықтан инклюзия - жай ғана емес әрекет бейнесі немесе мекеме таңдауы. Оның негізі қоғамға қатысуымен бекітіледі - достар тобында, көршілер, колледждік қауымдастық. Инклюзивті оқыту адамдар арасындағы айырмашылықты бағалайды. Бұндай келушілік, жеткіліксіз білімді жеңуге және ұқсас емес адамдармен өзара әрекетте, тәжірибенің жоқтығын жеңеді. Түрлілікте адамдар құндылықты байқай бастайды. Тура сол сияқты, қауымдастық өз қорларын колледжге қосқан сияқты, колледже оларға әсер етеді.Колледж қауымдастығы өзіне барлық студенттерді, мұғалімдерді, ата-аналарды және басқа отбасы мүшелерін, әкімшілікті, қызметкерлер құрамын және басқа да мектеп алдында тұрған мақсаттарды орындайтындарды қосады. Дүние жүзінде толығымен және қоғамдағы әр алуан түрде колледж қауымдастығының ішінде жағдайлар (ситуатция) бар. Әр жаңа күн сайын колледж қоғамының әр мүшесіне алуан түрлілікпен байланысты қиын сұрақтарды түсінуге мүмкіндік береді. Бұл колледждер инклюзивті колледжден шығып әрекет етеді, колледж қауымдастығының мүшелері бұл сұрақтарды өте жақсы түсініп қана қоймай, жаңа жүйеге құнды түрде қатынас жасап және қоршаған ортамен өте жақсы қатынаспен, олардың ұқсастығына қарамастан әрекеттесуіне идеалды жағдай жасайды. Инклюзивті оқыту колледж қауымдастығына көптеген себептермен пайдалы. Иклюзивті оқытудың дисткриминациядан айырмашылығы қорқуды жеңуге көмектеседі.Студенттердің, жасөспірімдердің, адамдардың арасындағы әр түрлілікті және ерекшелікті түсінуге, бағалауға, қабылдауға үйретеді. Бұл колледждер адамдар арасындағы айырмашылықты, қалыпты құбылыс екендігіне сендіреді және оқыту үрдісі баланың қажеттілігіне қарай болуы тиіс. Балалар тура оқыту үрдісінің құрылымына лайықты болмау керек . Инклюзивті оқыту барлық балаларға керекті көмектер көрсетсе, оларда білім алатынын дәлелдеп, көтермелейді. Инклюзивті білім беру колледждерінде балалар сондай демеулерді ала алады. Көмек көрсету акценті баланың мүгедектігіне байланысты, бала өзінің мүгедектігін біліп өзін-өзі кемсітпей, ұялмай білім алу ортасына қалай сіңіп кету жолын көрсетеді. Білім беруге демеу шоғыры, көмектесу жағдайында колледждік спекторлардың кең көлемде дамуына көмектеседі. Білім берудің дамуына демеулік колледж қауымдастығының мүшелеріне білім берудің қиындығы тек студенттерге ғана еместігін және балалар түзетуді талап етпейтіндігін және қиындықта білім беруге дұрыс, орынды тәсілдермен келе білу керек екендігін көрсетеді. Инклюзивті оқыту білім алу сферасында теңдікті, әлеуметтік әділдікті, бірлікті және жайлы қатынасты сезіне алу мүмкіндігін жасайды. Инклюзивті білім беру педагогтардың кәсіби білімдерін кеңейтеді. Бұндай білім беру сабақ өткізудің жаңа және икемді тәсілдерін қолдануға, оқушыларға білім беруде сапалы сабақ жоспарларын жасауға мүмкіндік туғызады. Инклюзивті білім беру колледждері барлық жергілікті, өнірлік және жалпы мемлекеттік қауымдастыққа пайда әкеледі. Инклюзивті оқыту сапалы, сәтті болуы үшін қоғаммен тығыз қатынста болуды қалайды. Бұл өзара байланыс екі жақты. Колледж және қоғам бір-бірімен тығыз байланысты. Сондықтан, осы қатарда белгілі ауыл шекараларына, қала, штат және елдер өздеріне инклюзивті оқытудың пайдасын қосады: иклюзивті білім беру колледждері ерекше қажеттілікті керек ететін жандарға бағдар жасайды, олардың түрлілігі мен адами ар-намысын қадағалайды. Әр инклюзивті білім беру колледждерінде қызмет ететін адамдар, олардың мүмкіндіктерін, қажеттіліктерін едәуір білетін болады. Оларға адамгершілікпен қарап, сыйлап, түсінетін болады. Инклюзивті білім беру колледждері мемлекеттік деңгейде әлеуметтік теңдікті қалайды, өмірде барлық балалар білім алуға, қоғамда қалыпты адамдар секілді барлық мүмкіндіктерді алуын демонстрациялап, дәлелдейді. Интернет, электронды почта сияқты технолгиялардың арқасында үнемі өсіп келе жатқан адамдардың саны әр түрлі елдерде бұрынғыдан әлде қайда өсіп келеді. Барлық дүниені қол астына ұстаған, саяхат жасауды ұнатпайтын адамдар аз ғана уақыт ішінде кез - келген жерде бола алады. Бұл байланыстардың бәрі қамау мүмкіндіктерін шектейді. Білім - жеке тұлғалар мен мемлекет келешегін құрудың негізі. Біздің әр қайсысымыз әлеуметтік теңдікке жету үшін басқалардың білім алуын қолдауымыз керек.
Инклюзивті білім берудің қажеттілігі:
адамдардың және балалардың құқықтары бойынша жауапкершіліктер әртүрлі деңгейде қарастырылуы тиіс;
әрбір баланың ақиқат қызығушылықтарын анықтап, оған не қажет екенін айқындап сараптама жасай білу. Дәйектемелерге сүйенсек, институттарда (мысалы, интернат, мектеп-интернаттарында) сол адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайды;
сараптама бойынша, әлеуметтік қызметтер икемді болған кезде ғана жақсарады;
ресурстар шектеулі болған кезде, қатысушылар инклюзияның әдістемелерін қолдағанда қосымша ресурстарды қажет етпейді .
Инклюзивті білім беруді басқа мәдениетке және қоғамға өз идеяларын жалпы принциптердің негізінде жүзеге асыру барысында инклюзивті білім берудің негізгі принциптерін мамандар ұсынады:
балалар жергілікті (үйінің қасындағы) бала бақшаға және мектепке барады; - жастық шақтан араласу бағдарламасы инклюзияның принциптері негізінде іске асырылады және интегралды бала бақшаға дайындайды;
әдістеме әртүрлі қабілеттілігі бар балаларды оқытуды қолдау үшін жасалған (сол себептен, тек ерекше қажеттіліктері бар балалардың ғана емес, дені сау балалардың көрсеткіштері өседі);
инклюзивті білім беру колледждері болып табылатын мекемелерде өтетін іс-шараларда барлық студенттер қатысады;
жеке - дара жас балаларды оқыту мұғалімдер, ата-аналар және көмек көрсете алатын әрбір адамдармен бірге жұмыс жүргізеді;
егер инклюзивті білім беру дұрыс принциптер негізінде құрылған болса, студенттердің қарым-қатынасындағы дискриминацияны жояды және ерекше қажеттіліктері бар балалардың қоғамның теңдей мүшесі болу құқығы бар;
инклюзивті білім берудің барлық күші құқықтық идеология негізінде құрылған - егер біз мұны аяныш және қайырымдылық ретінде жасайтын болсақ, онда ол ешқандай нәтиже бермейді;
барлық балалар оқи алады- біз оларға қажетті жағжайларды жасауымыз керек;
арнайы қажеттіліктері бар балалармен жақсы жұмыс жасайтын ұйымдар бар;
Егер инклюзивті білім беру әдісі осы ұйымның жүйесіне сай құрылған болса, онда әрбір бала өзінің оқу орнын табады, және ол орын барлық жағдайда да тиімді болады.
Принциптер өте қажет деп ойлаймыз, себебі бұл салада жұмыс істейтін адамдарға өз жұмысына баға беруге көмектеседі. Инклюзивті білім беру колледждерінің барлығына да ашық - әрбір жас баларға және жасөспірімдерге. Инклюзивті білім беру колледждері барлық студенттерге, олардың ақыл-ой, психологиялық, әлеуметтік, тіл және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан бірдей білім береді. Онда қалада тұратын және жұмыс істейтін ерекше қасиеті бар мүгедек балалар, көшпенді халықтың балалары және жекеленген жағдайда тұратын халықтың балалары, қиыр шығыста немесе тауларда тұратын балалар оқи алады.
Зерттеушілер Г.Д. Хакимжанова мен А.А Айдарбекованың еңбектерін талдай отырып инклюзивті оқыту бірлестіктің әрбір мүшесіне жаңа жүйені түсінуге, қоршаған ортамен араласуға мүмкіндік беретінін көреміз. Көптеген озық тәжірибелер көрсеткендей инклюзивті оқыту колледж бірлестіктеріне бірнеше себептерден қажет екенін көруге болады:
дискриминацияны жоюға және ерекшеліктерден қорқуды жоюға көмектеседі, адамдардың ерекшеліктерін қабылдап, түсініп көмектесуге үйретеді;
егер балаларға қажетті көмек көрсетілсе, барлық баланың үлгерімі жақсаратынын дәлелдейді. Инклюзивті білім беру колледждерінде осы көмекті балалар ала алады;
қайырымдылық, теңдей, әлеуметтік әділдік, ынтымақтастық, бірлік және дұрыс қарым-қатынаста білім алуға мүмкіндік туғызады;
педагогтарға профессионалды білім алуға мүмкіндік береді, мұндай білім беру икемді оқыту әдістерін және оқыту бағдарламаларын қажет етеді;
әрбір студентке пайда беретін, оқу жоспарларын және жеке дара тіл табуды қолдана отырып, инклюзияның практикасы олқылықты жоюға көмектеседі. :: студенттердің қайталанбас таланттарын бір арнаға біріктіруге мүмкіндік береді.
барлық балалардың, яғни қоғамның игілігі үшін жұмыс істейді. тәжірибе көрсеткендей, балаларға жеке дара тіл табу екінші жылға қалушылар санын азайтады және сонымен қатар ортаңғы көрсеткіштерге ие.
бірлескен қызметке және өз қоғамына жұмыс жасауға дайын азаматтарды тәрбиелейді.
әрбір адамның ерекшелігін, мүмкіндіктерін, көптүрлілігін бағалап құрметтейтін адамдарды өсіріп шығарады, бүгінгі балалар ертенгі күні жұмыспен қамтамасыз етуші, қызметкер, дәрігер, мұғалім немесе саясаткер болып шығады.
Қазақстан Республикасының 2016-2019 жылдарға арналған білім беру мен ғылымды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы аясында мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру жүзеге асырылуда.
Елімізде 29 Техникалық және кәсіптік білім беру саласында мүгедектігі бар 2 526 бала оқиды. Оның ішінде 1 741 студенттің бала кезден дамуында шектеу болса, 725-і бірінші және екінші топтағы мүгедектігі бар білімгерлер. Республикада 824 колледж болса, оның 30%-ында ерекше білім беруді қажет ететін студенттер үшін арнайы жағдай жасалған. Кедергісіз қозғалысқа қолжетімділік деңгейі жоғары. Бұл көрсеткіш 2022 жылға дейін 40%-ға жетуі тиіс. Өкінішке қарай, инклюзивті білім беру деңгейі әлі толық қанағаттандырмайды. Бірақ бастысы бұл саланың елге керек екенін мемлекеттік деңгейде бәрі түсінеді әрі нәтижелі жұмыстар атқарылуда.
Мүмкіндігі шектеулі адамдарға қолдау көрсетуге арналған нормативтікқұқықтық құжаттарды талдау барысында олардың инклюзивті білім беруді дамытудың негізін қалаған құқықтық реформалар болып табылатыны анықталды. Дүние жүзіне белгілі арнайы мекемелерде әлемге танымал инклюзивті білім беру формалары қолданылып келеді. Ондай білім беру формалары әрбір жекелеген баланың өзінің тұрғылықты мекен-жайында білім алуына мүмкіндік туғызады.
Арнайы білім берудің даму барысын қарастыра келеН.Н. Малофеев бірнеше кезеңдерді анықтайды. Олар:
1кезең - VIII ғасыр мен ХII ғасыр аралығы - агрессия мен төзімсіздіктен мүгедектерге деген жиіркеніш сезім ұғымы;
кезең - ХII ғасыр мен ХVIII ғасыр аралығы - мүгедектерге деген жиіркеніштік сезімінің тереңдеуінен көзі көрмейтін, құлағы естімейтін балаларды бөлек оқыту мүмкіндігін ұғыну;
кезең - ХVIII ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басы аралығында - сенсорлық кемшіліктері бар балаларды оқыту мүмкіндігінен жалпы даму нормасынан ауытқыған балаларды оқыту құқығының мойындалуы;
кезең - ХХ ғасырдың басынан - ХХ ғасырдың 70-жылдарына дейінгі аралықта - дамуында ауытқуы бар балалардың тек жекелеген категориялары үшін арнайы білім беруді айқын ұғынудан барлық арнайы білім беруді қажет ететін балаларды оқытуға қарай өсу; арнайы білім берудің жүйесін дамыту мен саралау;
кезең - ХХ ғасырдың 70-жылдарынан бастап қазірге дейінгі аралық - тең мүмкіндіктен тең құқыққа, сегрегациялаудан (бөлектенуден) интеграциялауға (кіріктірілуге) өту кезеңдері .
Білім беру - барлық уақытта да мәдениеттің даму мен қызмет етуінің күрделі тарихи үдерісінің бөлігі болып қала береді. Н.Н. Малофеев қоғам мен мемлекеттердің ауытқуы бар адамдарға деген қарым-қатынас эволюциясын барлай отырып, оны 5 кезеңге бөліп қарастырады . Ол кестені төменнен көруге болады (1-кесте).
Кесте 1 - Шетелдердегі ерекше білім беруді қажет ететін адамдарды оқытудың пайда болуы мен қалыптасу кезеңдері
Кезе ң дер
Атауы
Уақыт
Батыс мемлекеттердегі кезеңдердің сипаттамасы
1
Пайда болу кезеңі
Б.э.д VIII ғасыр -
б.э.XII ғасыр
Ауытқуы бар балалардың құқықтық нормалары мен заңдылықтарын бекіту қажеттілігін жете түсінуі мен мойындауы.
2
Оқыту мүмкіндігін жете түсіне бастауы
XII ғасыр -XVIII ғасыр
Сенсорлық бұзылыстары бар балаларды оқыту. Алғаш арнайы мекемелердің пайда болуы.
3
Үш түрлі
категориядағы балаларды оқыту: есту бұзылыстары бар, көру бұзылыстары бар және ақыл-есі кем
XVIII ғасыр - XX ғасыр
Арнайы оқу орындарының ашылуы мен арнайы білім беруді кіріктіру туралы алғашғы заңдылықтар мен актілердің пайда болуы.
4
Барлық бұзылыстары бар балаларды оқыту қажеттілігінің бар екенін жете түсіну
XX ғасырдың басы мен - XX
ғасырдың 70-
жылдары
Ауытқу түріне байланысты көмек қажет ететін балалардың барлығына қолдау көрсету. Интеграциялау - Нормаға келтіру моделінің жүзеге асуы.
5
Арнайы білім беру үдерісінен балаларды қоғамға кіріктіру
XX ғасырдың 70-
жылдары мен қазірге дейінгі
кезең
Нормаға келтіру моделінің жүзеге асуы. Арнайы білім беру үдерісінен жалпы білім беру үдерісіне енуі.
Қабылданған халықаралық құқықтық актілер адамның жынысы, нәсілі, діни, мәдени-этникалық немесе тілдік белгілері, денсаулық жағдайы, әлеуметтік шығу тегі, қашқын мәртебесі болуы, тағы басқалай белгілері бойынша еш кемсітушілікті болдырмайтын білім алу құқықтарын белгілейді. Осы ретте зерттеу нысанымызға байланысты біріншіден инклюзивті білім беру ұғымына берілген анықтама туралы тоқталайық.
Инклюзивті білім беру ұғымы Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ашып көрсетілген .Бұл ұғым ерекше білім алу қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктері ескеріле отырып, барлық білім алушылардың білім алуға тең қолжетімділігін қамтамасыз ететін үдеріс ретінде түсіндіріледі. Бұл жағдайда қосымша білім беретін білім беру бағдарламаларын қажет ететін тұлғалар (ҚР Білім беру туралы Заңының 1 бабы). Яғни, мәселе, ең алдымен, оқушылардың шектеулі отыр (денсаулығына байланысты білім алуда тұрақты немесе уақытша қиындыққа тап болуда). Бұл жағдайда дарынды балаларды емес, пайдаланылады. Яғни, мұнда да ерекше білім алу қажеттіліктері түсінігі ауқымды емес.
ЮНЕСКО-ның әдістемелік материалдарында көрсетілген инклюзивті білім беру туралы ұғымға мынадай анықтама берген: Инклюзивті білім беру дегеніміз - барлық балалар дене, психикалық, зерде, мәдени- этникалық және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, жалпы білім беру жүйесіне қосылып, тұрғылықты көздейтін білім беру үдерісін ұйымдастыру. Бұл жағдайда мектептер білім алудағы ерекше қажеттіліктерді ескеріп, өз оқушыларына қажетті арнайы қолдауды жүзеге асырады.
Ал, Саламанка Декларациясыныңқұжаттарында:Бұл жалпы білім беру мекемесі жағдайында білім беру қызметінің жүйесі, тұрғылықты мекен-жайы бойынша балалардың білім алуға және оқуға толық құқығы бар ұстанымы негіздемесінде жүзеге асады, - делінген.(Саламанка, Испания 1994 жыл)
Инклюзив терминінің анықтамасына отандық ғалымдардың еңбектерінде де, шетелдік ғалымдар еңбектерінде де түрлі қырынан қарайтынын көруге болады.Зерттеу барысында 28 ғылыми анықтама жіктеле отырып қарастырылды. Олардың ішіндегі ең танымал бағыттарды қамтып көрсететін бірнешеуін төмендегі кестелерден көруге болады.
Инклюзивті білім беруді түсіндіруде отандық зерттеушілердің де бірыңғай ұстанымы жоқ екендігі келесі кестедегі пікірлерден көрінеді (2-кесте).
Кесте 2 - Отандық зерттеу еңбектеріндегі Инклюзивті білім берудің анықтамасы
Автор
Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1
2
Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді
дамытудың тұжырымдамалық
тәсілдері
Инклюзивті білім беру - баршаның сапалы білімге қол жетімділігін қамтамасыз етуге бағытталған білім беру жүйесін тарату процестерінің бірі болып табылады. Ол балалардың дене, психикалық, зияткерлік, мәдениэтникалық, тілдік және басқа да ерекшеліктеріне қарамастан, сапалы білім беру ортасына айрықша білім алу қажеттіліктері бар балаларды қосуды, барлық кедергілерді жоюды, олардың сапалы білім алуы үшін және олардың әлеуметтік бейімделуін, социумге кірігуін көздейді[13].
Сүлейменова Р.А.
Денсаулық жағдайына, әлеуметтік, этникалық және экономикалық жағдайына қарамастан, барлық балаларды ақысыз оқу үдерісіне қосуды көздейтін білім беру үдерісінің құраушысы[26, б.56].
2 кестенің жалғасы
1
2
Мовкебаева З. А.
Жалпы білім берудің қолжетімділігін және барлық балалардың, соның ішінде мүмкіндігі шектеулі балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктеріне бейімделуін білдіретін жалпы білім берудің даму үдерісі[27, б.6].
Оралканова И. А.
Балалардың әртүрлі білім алу қажеттіліктерін түсіну және білім беру үдерісіне толығырақ қатысу, жұртшылықты тарту және білім берудегі бөлектеу мен кемсітуді жою арқылы осы қажеттіліктеріне сай қызметтер көрсету[28, б.32].
Рсалдинова А. К.
Білім беру, әлеуметтік, түзету-дамыту қызметтерінің сапасына кепілдік бере отырып, білім беру ұйымдарының барлық түрлерінде мүмкіндігі шектеулі тұлғалар үшін арнайы білім беру жағдайларын жасауға және оған қолжетімділікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекет саясаты[80, б.7].
Байтурсынова А.А.
Инклюзивті білім беру - бұл барлық білім беру ұйымдарында арнайы білім беруге жағдай жасау үшін, ондағы кедергілерді жою арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды білім беру үдерісіне ендіруді қамтамасыз ететін мемлекеттік саясат[81].
Құлсариева А.Т.
Мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдерді кәдімгі білім беру ұйымдарының білім беру үдерісіне белсенді түрде қосу, және барлық санаттағы балалардың білім алу қажеттіліктерін қамтамасыз ету мақсатында жалпы білім беру жүйесі мен оқу-тәрбиеүдерісін қайта құру[82, б. 6].
Кестеде берілген анықтамалардың түрлілігіне қарап, инклюзивті білім беруді түрлі тұрғыдан түсіндіру тәжірибесін байқаймыз.
Төмендегі кестеден шетелдік ғалымдардың инклюзивті білім беру анықтамалары берілді. Мұнда да бір мәселенің түрлі қырынан танылуын байқауға болады. Яғни шетел ғалымдарының да инклюзияға анықтама беруде бірыңғайлылық жоқ (3-кесте).
Кесте 3 - Шетелдік зерттеу еңбектеріндегі Инклюзивті білім беру туралыанықтамалар
Автор
Инклюзивті білім туралы берген анықтамасы
1
2
Renzaglia A.
әлеуметтік қоғам үшін әр баланың ерекшелігін тану [83].
Jackson R.
ерекше қажеттіліктері бар балаларды басқа дамуықалыпты оқушылармен бірге оқыту үшін оқу орнында бірегей жағдай жасау [84].
1
2
Shemesh Y. R.
мүмкіндігі шектеулі балалардың тұрғылықты жеріне жақын орналасқан жалпы орта мектептерде білім алуы және тәрбиеленуі [85].
VoltzD. L.
мүмкіндігі шектеулі балалардың мектеп кеңістітігінде басқа оқушылармен бірге толық ынтымақтастықта араласуы және сыныптан тыс іс-шараларға бірге қатысуы
[86].
RyndakD. L.
ерекше қажеттіліктері бар балаларды бір оқу жоспарына қосу, олардың мектеп ұжымына кірігуіне көмек көрсету, әлеуметтік бейімдеу, жағымды ахуал құру[87].
Bakke T. W.
жалпы білім беру үдерісіне мүгедек балаларды да толық қамту үшін жағдай жасау [88].
Шетелдік түрлі тәсілдерді зерттеу нәтижесі инклюзивті бағдарланған білім беруде басты рөл ерекше қажеттіліктері бар балаға беріледі деген тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Осылайша, инклюзияны білім беру үдерісімен емес, қоғамдағы баланың жағдайымен тікелей байланысты таныған дұрыс деп саналады.
Инклюзивті оқыту мәселесімен бірге дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар туралы мәселеде бір қатарда қарастырылады. Дербес оқу мүмкіндіктері бар балалар жөнінде анықтамасы заңда келтірілмеген. Оксфордпсихологиялық сөздігінде оқушының дербес мүмкіндіктері дегеніміз - бұл нақты бір адамды басқалардан құрылымдық (конституционалдық) ерекшеліктері, миының нейродинамикалық өзгешеліктері, мидың үлкен жартышарыныңфункционалдық ассиметриясының ерекшеліктері және тағы басқа белгілері бойынша ажырататын психофизиологиялық сипаттама екені көрсетілген. Оқушының психофизиологиялық сипаттамасының өзгешелігі - оның дербес мүмкіндіктері деп танылған
Инклюзивті білім беруге сәйкес енгізілетін өзгерістер колледждің ішкі үдерісіне тұтастай әсер ететіні белгілі. Нақтырақ айтқанда, білім беру мекемесіндегі барлық студенттер мен педагогтар, колледждің басқа да қызметкерлері өзара қарым-қатынас жасауда ендігі ретте жаңа формаларынқұруы тиіс болады. Түпкі нәтижесіндеондай өзгерістер оқыту үдерісінің барлық салаларына, соның ішінде студенттердің өзара тұлғааралық байланысына да әсер етеді.
Инклюзивті білім беру барлық балалардың, оның ішінде денсаулық проблемалары мен қоғамда әлеуметтік бейімделу қиындықтары бар балалардың сапалы білім алуға тең қол жеткізу құқығын қамтамасыз етеді. Әр баланың білімге қол жеткізуін қамтамасыз ету мәселелері, ерекше қажеттіліктері бар балаларды оңалту және оларға сапалы қызмет көрсету процесі көптеген ғалымдардың жұмыстарында қаралды.
Осы мәселе бойынша М. В. Антропова, С. А. Беличева, С. Д. Дерябо (ерекше қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтік-педагогикалық оңалту), Н. М. Амосова, И. И. Брехманның (денсаулығы бұзылған балаларды психологиялық қолдау және білім беру процесіне барлық қатысушылардың денсаулығын қамтамасыз ету) ғылыми әзірлемелері өзекті болып қалуда.
Осы саладағы маңызды әзірлемелер Д. Митчеллдің жұмыстары болып табылады, ол ерекше білім беру қажеттілігі бар баланы анықтау әдеттегі мектепте мұндай балалардың қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін бірқатар жағдайлар жасауды көздейді деп санайды [1].
Ерекше қажеттіліктері бар әрбір баланың өз құрдастарымен және білім беру процесінің басқа да қатысушыларымен қарым-қатынасы болуы мүмкін жеткілікті коммуникативтік ортасы болуы тиіс.
Ерекше қажеттіліктері бар балалар білім беру үдерісіне тартылып қана қоймай, сонымен қатар болашақ мамандық туралы түсінік ала алады, белгілі бір мамандықты меңгеріп, лайықты жұмыс таба алады.
Адам құқықтары саласындағы негізгі халықаралық шарттарға, ең алдымен БҰҰ-ның Адам құқықтары туралы Декларациясына [2], БҰҰ-ның мүгедектер құқықтары туралы Конвенциясына [3], бала құқықтары туралы Конвенциясына [4] қосылып, Қазақстан жалпы адамзаттық құқықтарды сақтау, атап айтқанда ерекше қажеттіліктері бар балаларға білім беру құқығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттемелерді өзіне алды.
Қазақстан Республикасының Конституциясына [5] және білім беру саласындағы заңнамаға [6-8], оңалту, әлеуметтік қорғау [9] сәйкес мемлекет инклюзивті білім беруді енгізу арқылы әрбір баланың қабілеттерін, мүмкіндіктері мен мүдделерін ескере отырып, ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларға сапалы білім алуға қол жетімділікті қамтамасыз етуі тиіс.
Қазақстанда инклюзивті білім беруді кеңейтілген түсінуге көшу нормативті түрде бекітілді. "Білім туралы" ҚР Заңына енгізілген өзгерістер инклюзивті білім беруге жататын тұлғалардың санатын айқындады: денсаулығы проблемалары бар балалар (даму мүмкіндіктері шектеулі балалар, мүгедек балалар); аз ұлттардың, мигранттардың, босқындардың, оралмандардың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz