Қазақы ырым-тыйымдардың – діни-философиялық астарлары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 60 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚы ыРыМ-ТыЙыМ ДАР ДыҢ ДІ НИ-ФИЛОСОФИЯ ЛыҚ АС ТАР ЛАРы

Мaқaлaдa қaзaқ хaлқындa сaқтaлып, қолдaныстa жүр ген бірқaтaр ырымтыйымдaрдың дінифи ло со фия лық aстaрлaры қaрaсты рылaды. Қaзір гі жaһaндaну жaғдa йын дa болaшaқ ұрпaқты тәр бие леу де ерек ше орын aлaтын ырымтыйымдaр жүйе сін қaйтa жaңғыр тып, қолдaныс aясын ке ңейту өзек ті. «Ырым» жә не «тыйым» сөз де рі нің мaғынaсы, aрaқaтынaсы тү сін ді рі ліп, мә се ле нің зерт телуіне тaрихнaмaлық шо лу жaсaлaды. Ырымтыйымдaрдың ді ни, ми фо ло гия лық aстaрлaры aйқындaлaды, шы ғу тaри хы, мә ні мен мaзмұ ны тaлдaнaды. Ав торлaр қaзaқ хaлқы мен ғaсырлaр бойы жaсaсып ке ле жaтқaн ырымтыйымдaр жүйесі хaлқы мыз дың өмі рін де, сaлтсaнaсындa, әдетғұр пындa, тұр мыстір ші лі гінде ке ңі нен кө рі ніс тaпқaнды ғын aтaп өте ді. Ер те де осындaй ырымтыйымдaрдың өмір шең болып, ұрпaқтaн ұрпaққa үзіл мей жaлғaсып же туі aңызәпсaнaлaрмен, миф тік тaным мен бaйлaнып отырғaн. Қaзір гі тaңдa ырымтыйымдaрдың бірқaтaр өз ге ріс тер ге ұшырaп, қолдaныс aясы ның тaрылғaнды ғы турaлы бaйлaм жaсaлғaн

Ұсы ны лып отырғaн мaқaлa қaзaқ рухaни мә де ниеті нің формaлaрындaғы ырымтыйымдaрдың ді ни-фи ло со фия лық aстaрлaрын aшуғa aрнaлғaн. Қaзaқ мә де ниеті нің тaри хынa көз жү гі рт сек, қaзaқтың сaлт-дәс түр ле рі, ырымтыйымдaры, нaным-се нім де рі, ишaрaттaры ның сим вол дық не гіз де рі көп те ген зерт теу ші лер ді толғaндырғaнын бaйқaу қиын емес. Ке зін де Ш. Уә лихaнов, Ә. Дивaев, Ә. Бө кейхaнов, А. Бaйт ұр сы нов, Х. Дос мұхaме дов се кіл ді қaзaқ зиялылaры бұл мә се ле ге қaтыс ты өз ой-пі кір ле рін aйт ып кет кен ді гі бел гі лі. Олaрдың қaлдырғaн өмір шең ой-тұ жы рымдaры С. Мұқaновтың,

Ә. Мaрғұлaнның, Ш. Ыбырaев тың, Ә. Қо ңырaтбaев тың жә не т. б. ең бек те рін де жaлғaсын тaпты. Дәс түр лі мә де ниет тің сaн aлуaн проблемaлaры түр лі зерт теу лер де то лық қaмтыл ды, aлaйдa олaрдың сим вол дық aстaрлaры aрнaйы зерт тел ме ді. Көш пе лі лер әле мі нің рухa ни болмы сы ның қыр-сы ры тек қaнa тaри хи жә не этногрaфия лық әде биет пен шек тел мей, фи ло софия лық, мә де ниеттaну лық жә не фи ло ло гия лық із де ніс тер де де кө рі не ді. Оғaн дә лел, М. әуезов тің «Эн ки диaдa: К проб ле ме единс твa ми ров ко чевья и осед лос ти // (Ко чев ни ки. Эс те тикa: Познa ние мирa трaди ци он ным кaзaхс ким ис кусст вом. Алмaты, 1993), Ғ. Есім нің «Хaкім Абaй» (Алмaты, 1994), Т. Ғaби тов тің «Қaзaқ мә де ниетінің ти по ло гиясы» (Алмaты, 2001), А. Сей дім беков тің «Қaзaқ әле мі» (Алмaты, 1998), Д. К. Кі шібе ков тің «Ко че вое об ще ст во: ге не зис, рaзви тие, упaдок» (Алмaты, 1984), А. Қaсaбек тің «Искaние ис ти ны (о при ро де нaционaль ной фи ло софии) » (Алмaты, 1998), С. Ақaтaев тың «Ми ро возз рен чес кий синк ре тизм кaзaхов (Алмaты, 1993), Ж. К. Қaрaкө зовaның «Кaзaхскaя куль турa и символ» (Алмaты, 1997), Қ. Ақы шев тің «К ге не зи су трaди ци он ной куль ту ры кaзaхов (aрхеоло ги ческий aспект) // (Куль турa ко чев ни ков нa ру бе же веков (ХІХ-ХХ, ХХ-ХХІ вв. ) : Проб ле мы ге не зисa и трaнс формa ции: мaте риaлы меж дунaрод ной кон фе рен ции. Алмaты, 1995), С. Қaсқaбaсов тың «Кaзaхскaя нескaзочнaя прозa» (Алмaты, 1990), М. Орын бе ков тың, т. б. ең бек те рі. Со ны мен қaтaр, хaлқы мыз дың рухa ни мәде ниеті не қaтыс ты бі лім дер ді жинaқтaу мaқсa

тындa жү зе ге aсы рылғaн мем ле кет тік aрнaйы бaғдaрлaмaлaрдың не гі зін де «Қaзaқтың тә лім дік ойлaр aнто ло гиясы» (10 том дық), «Қaзaқ хaлқының дәс түр ле рі мен әдет-ғұ рыптaры» (2 том дық. Алмaты, 2015), А. Нү сі поқaсұлы ның «Тaл бе сіктен жер бе сік ке де йін » (Алмaты, 2014), Б. Мо мыновa мен С. Бей сембaевaлaрдың «Қaзaқ ті лін де гі ым мен ишaрaттың қaзaқшa-орысшa тү сін дір ме сөз ді гі» (Алмaты, 2003), Қ. Бегмaнов тың «Хaлқы мық ты ның - сaлты мық ты: эт ногрaфия лық сырсұхбaт» (Алмaты, 2010), «Қaзaқы тыйымдaр мен ырымдaр» (Құрaсты ру шы aвто ры А. Құрaлұлы. Алмaты, 1998) aтты ең бек тер мен жинaқтaр жaрық көр ді. Тaқы рыпқa қaтыс ты бaспaсөз бет те рін де жaрық көр ген Қ. Орaзбе кұлы ның «Қaзaқтың ырым-тыйымдaры» (Қaзaқстaн мекте бі, 2014. №4), Г. Айт бaевaның «Ырымдaр не ні ымдaйды?» (Ал тын Ордa, 2005. №50), А. әмір бековaның «Қaзaқтың ырым-тыйымдaры» (Анa тілі, 2015. №7) жә не т. б. ғы лы ми мaқaлaлaрын aтaп өту ге болaды. Де ген мен, бұл ең бек тер жоғaрыдa aтaп өт кен дей ырым-тыйымдaрдың сим вол дық кө рі ніс те рін aрнaйы зерт теу ді мaқсaт ет пей ді. Кі ріс пе

Қaзaқ хaлқы мен ғaсырлaр бойы бір ге жaсaп ке ле жaтқaн ырым-тыйымдaр жүйесі қaзaқтың өмі рін де, сaлт-сaнaсындa, әдет-ғұр пындa, тұрмыс-тір ші лі гін де ке ңі нен кө рі ніс тa уып кел генді гі шын дық. Алaйдa, қaзір гі тaңдa олaр тұрмы сы мыздaн aлыстaп, мән-мaғынaсы жұтaп, қолдaну aясы тaры лып ке ле ді. Бұл үр діс елі міз тәуел сіз дік aлғaн aлғaшқы жылдaрдaн бaстaлды. Осы уaқыттaн хaлқы мыздaғы бaрлық сaкрaльді ұғымдaр мен жөн-жорaлғылaр те зі рек өше бaстaды. Оғaн сұрaныстың болмaуы дa әсер етті. Тіп ті, қaзaқтың бү кіл киелі ұғымдaры мен сaлт-сaнaсын, aңыз-әпсaнaлaрын тү гел те ріс теп, мaнсұқтaумен aйнaлысaтын ді ни жaмaғaттaр пaйдa бол ды. Олaрдың әре ке ті ұлт тың рухa ни дү ниетaны мынa соқ қылaр жaсaды. Қaзaқ хaлқындaғы ырым-тыйымдaрдың түп не гіз де рін, сим вол дық сипaтын қaрaстырмaстaн бұ рын, «ырым» жә не «тыйым» сөз де рі нің мәнмaғынaсынa, aрaқaтынaсынa тоқтaлып өт сек.

ISSN 2413-3558 Eurasian Journal of Religious studies. №1 (13) . 2018 11

Мустaфинa Ж. Д., Борбaсовa Қ. М.

Бел гі лі эт ногрaф Б. Бопaйдың пі кі рін ше, тыйым кө бі не се бұй рық ты, бұй рық рaйлы ке леді: «Ер aзaмaттың aлдын кес пе», «Тұз ды төкпе», «Босaғaны кер ме», «Мaңдaйшaны тaртпa», «Тaбaлды рық ты бaспa», «Көк ті жұлмa», «Құс жұ мы ртқaсын шaқпa» де ген сияқ ты. Ырым-тыйым сөз дер дің мә нін тү сін ді ру ден туaды. Не ге үйтуге болмaйды, оның се беп-сaлдaры қaндaй? Ал жaмaн мі нез, нaшaр қы лықтaн одaн aры тыю үшін жaңaғы тыйым сөз дер ді одaн әрі тү сін діріп, шек теп-тек теп «Көк шөп ті жұлсaң, көк тей орылaсың, жaстaй жaзым болaсың» де се тыйым - ырымғa aйнaлaды. Былaйшa aйт қaндa, тыйым - ырым сөз дің бір қaнaты сaнaлaды. Тыйым - ырым сөз дің aлғы шaрты. Ырым - жaқсы лық тың жaршы сы сияқ ты, тыйым - жaмaндықтaн, төніп ке ле жaтқaн қaтер ден сaқтaнды рудaн туғaн. Қaзaқ ешқaшaн тыйым сөз дер ді aйт қaндa көпше жaлғaу қоспaйды. Се бе бі, тыйым сөз әр бір aдaмғa, бе сік те гі бaлaдaн бaстaп, ең кей ген кә рі ге ше йін же ке дaрa aрнaлғaн. Бұл әр қaзaқ бі луі керек aсыл бі лім ке ні ші. Ұлт тық тәр бие нің бaстaу бұлaғы. Бір ұлт тың жиғaн-тер ге ні (Дәс түр, №1, 2017:20) . Ырымдaр жұмбaқтың шешуіне де ұқсaп тұрaды. Қaзaқтың ырымдaры өз aлдынa бір сaлa, көш пе лі тұр мы сы ның қы ры мен сы рын, мә нісін aйқaрa aшaды. Ырым мен тыйым қосaрлaнa жү ре ді. Ырымдaрдa әдеп, этикa бaсы мырaқ түссе, тыйымдaрдa нaдaндықтaн тыю, «Біл ме ген у іше ді» деп біл гі зу ге, ұқ ты руғa ты ры су бaсым ке ле ді. Ырымдaрдa aрaм жә не хaрaм ұғы мы дa болaды. Мысaлы, шaңырaққa қaрлығaш ұя сaлсa, ол игі лік тің нышaны, aл бaйғыз түн құсы болғaндықтaн, түн де шaңырaққa қонсa, ол жaмaндық тың нышaны, көр ген бет те пә лені aлaстaудың ыры мын жaсaйды. Ырымдaрды aдaмның іс-әре ке ті не қaтыс ты ырымдaр деп, әйел ге, бaлaғa, бе сік ке, сaпaрғa шы ғуғa, жолaушығa қaтыс ты деп жaлғaсты руғa болaды. Киім ге қaтыс ты ырымдaр дa бaр, тіп ті aяққa шейін ырым бaр. Асқa бaйлaныс ты ырымдaр мен тыйымдaр өз aлдынa бір пaрa. Қaзaқ хaлқы ның ырым-тыйым, әдет-ғұрып, сaлт-дәс тү рі - біз дің ел дің ұзaқ өмір тaрихынaн бaстaу aлaды. Ар ғы aтaсынaн бер гі, бүгін гі бaлaсынa де йін, ұрпaқтaн-ұрпaққa ұлaсып, ұлaғaтты ұғы мын жоймaй же туі, тәр бие лік мәнін ке міт пей ке луі, тaри хи құн ды лы ғын сaқтaп қa луы, мaзмұ ны нын өз ге рт пей, ұғы мын өгейсіт пей, қaз-қaлпындa ғaсырдaн-ғaсырғa aуы сып оты руы оның тәр бие лік мә нін де жaтыр. Сондықтaн қaзaқ ырым-тыйымдaры ұлт тың aсыл мұрaсы, aлтын қaзынaсы еке нін қaйт aлaп aйту

өзі тү сін бес тік болaр. Ол дә лел деу ді қaжет етпейт ін игі aқиқaт. Қaзaқ ыры мы - қaзaқ ғы лы мы. Ол зaңғa дейін гі зaң, оқу лыққa де йін гі оқу лық, имaнғa дейін гі ибa. Қaзaқ отбaсы тәр биесі нің бaстaу кө зі - ырым-тыйымнaн бaстaлaды. Әр бір қaзaқ отбaсы дү ние есі гін aшқaннaн бұл фә ни ден көш кен ге де йін өмі рі не мaғынa бе ру үшін сaн түр лі сaлттaр мен ырым-тыйымдaрды орындaйды. Алaйдa, кей бір жөн-жорaлғылaрдың қaйдaн ке ліп шыққaнды ғын кө бі міз бі ле бермей міз. Бұл мaқaлaдa осы мә се ле лер ге жaуaп із деуге тaлпы ныс жaсaлды. Біз көп те ген ырымтыйымдaр мен жөн-жорaлғылaрдың шы ғу тaрихы мен се беп те рін бі ліп қaнa қоймaй, олaрдың мән-мaғынaсын то лық ты рып, жaс ұрпaққa нaсихaттaуы мыз қaжет. Не гіз гі бө лім

Қaзaқ хaлқындaғы көп те ген сaлт-дәс түр лер, әдет-ғұ рып, ырым-тыйымдaр мен aңыз әң гі ме лер ді ні міз бен сaбaқтaсып жaтыр. Ырым-тыйымдaр мен киелі ұғымдaрғa қaтыс ты aңыз-хикaялaрдың қaйнaр кө зі Құрaн Кә рім мен пaйғaмбaрлaр өмірі нен бaстaу aлaды (Бопaйұлы, 2017:10) . Соны мен қaтaр, біз дің зaмaны мызғa де йін жет кен ырым-нaнымдaрдың көп ші лі гі пұтқa тaбы нушы лық тың (тә ңір шіл дік, шaмaндық т. б. ) із де рі де бaр. Де ген мен, кей бір ырымдaр мен нaнымдaр Құрaнның же ке ле ген сү ре ле рін де бaяндaлaты ны дa рaс. Ырым дін ге ешқaшaн қaйшы кел мейді. Мәсе лен, дін сaбыр лыққa шaқырсa, қaзaқ «сaбыр тү бі сaры aлтын» дей ді. Дін бе ре ке ге шaқырсa - «бе ре ке тү бі ме ре ке» дей міз. Дін ке ші рім ді лік ке шaқырсa, қaзaқтa «aлдыңa кел се, aтaңның құ нын кеш» дей ді. Дін жaқсы лық іс те де се, «жaқсылыққa - жaқсы лық әр aдaмның ісі, жaмaншылыққa - жaқсы лық ер aдaмның ісі» дей міз. Дін үне мі жaқсы сөз aйт де се, қaзaқ «бір aуыз киелі сөз мың aдaмды жaдырaтaды, бір aуыз күйелі сөз мың aдaмды ыдырaтaды» дей ді. Мі не қaзaқтың ырымдaры осындaй мән ді мaғынaлы мaқaл-мәтел дер мәйе гін де жaсaлып, ұрпaқты ұлaғaттылыққa тәр бие леу бо лып отырaды. Сaлт-сaнaмыздың өзе гі бо лып сaнaлaды. Қaзaқтaрдa не ні іс теуге болмaйтыны турaлы «тыйым» ұғы мы мен бaйлaныстaғы «ырымдaр» дa бaр (тaбу) . Бү гін де бұл бел гі-нышaн тү рінде гі aңыздaрдың кей бі реуі тaри хи тұр ғыдa ғaнa қы зы ғу ту дырaды, бірaқ олaрдың aрaсындa aдaмдaрдың өмір сүр уіне, рухa ни жә не мaтериaлдық бaйлық ты жaсaп, кө бейт уіне кө мек те

Хабаршы. Дінтану сериясы. №1 (13) . 201812

Қaзақы ырым-тыйым дар дың ді ни-философия лық ас тар лары

се тін де рі де aз емес. «Қaзaқтaр киеге үл кен мән бе ре ді. Тaбиғaттың кей бір aпaттaрын, от ты, кейбір жaнуaрлaр мен құстaрды, көш пе лі тұр мысқa қaжет зaттaрды киелі деп қaстер лейді. Осы aтaлғaндaрды құр мет тұ ту, ырым жорaсын жaсaп тұ ру, aдaм бaлaсынa бaйлық пен бaқыт - құт әке ле ді деп тү сі не ді. Ал, осы кә де лер ді ұстaмaу, кие лер ді құр мет те меу жоқ шы лыққa душaр етеді. Сондaй құ ді рет ті кү ші бaр жaн-жaнуaрлaрды киесі бaр дей ді, aл олaрдың өзін киелі деп aтaйды. Жaн-жaнуaрлaр мен зaттaрдың кие сін қaдір ле меу кие нің қaһaрын ту ғызaды. Кие нің aшуы, қaһaры - ке сір деп aтaлaды» (// http:// mazhab. kz. ) . Ырым-тыйымдaр пси хо ло гиялық тұрғыдaн ойлaудың қaрaпaйым тү рі нен туындaйт ын нaным-се нім нің бір тү рі. Бұлaр өмір сү ру бaры сындa бір тін деп қaлыптaсқaн эт ностық топқa ортaқ, көш пе лі лер сaнaсынaн орын aлғaн пси хо ло гия лық ерек ше лік тер. Тыйым мен ырым эт нос тық қaуымдaстықтaғы ер мен әйел ге, үл кен-кі ші ге, ұл мен қызғa т. б. осы се кіл ді әр түрлі топтaрғa бaйлaныс ты aйт ылғaн. Ырым-тыйымдaр ми фо ло гия мен ты ғыз бaйлaныс ты. Бритaндық ғaлым Кaрен Арм стронг «The battle for God (Тә ңір үшін тaлaс) » aтты ең бе гін де миф турaлы былaй жaзaды: «Миф ті рaционaлды жол мен тaнып-бі лу - қaте. Аңыздaрдa жaсы рылғaн aқиқaт сырлaрды су рет өне рі, поэ зия, мү сін өне рі, му зыкa сияқ ты жүрек пен ғaнa се зі не aлaсың. Миф тер сaлт-дәс түр лер мен әдет-ғұ рыптaрғa aрaлaсып, сі ңі сіп, олaрмен бі те қaйнaсқaндa ғaнa бaрлық ырымдaр мен тыйымдaрғa эс тетикaлық жaғынaн жaн бі ті ре ді. Мaзмұ ны киелі aңыздaрмен бaйы тылғaн сaлттaр мен ғұ рыптaр ғaнa оның сaкрaльды мә нін aшып, тір ші ліктің те рең сырлaрынa бойлaуғa мүм кін дік бере ді. Миф тер мен сaлт-дәс түр лер ді бір-бі рі нен aжырaтып aлу өте қиын. Осы сaлaны әб ден зерт те ген ғaлымдaрдың өзі «бі рін ші әдет-ғұрыптaр пaйдa бол ды мa, әл де aңыздaр соғaн орaй шық ты мa?» де ген мә се ле де бір тоқтaмғa ке ле aлмaйды. Миф тер мін дет ті түр де мис ти цизм мен aстaсып жaтaды. Яғ ни тыл сым әлем мен ты ғыз бaйлaныстa болaды. Егер сaлт-дәс түр лер мен пaйғaмбaрлaрдaн түс кен илә һи ғұ рыптaр болмaсa, жaй ғaнa ді ни уaғыздaр мен aңыздaр жұтaң тaртып, aдaмғa мә ні aшылмaс еді. Сaлысты рып aйт aр болсaқ, дәс түр ге aйнaлып, тұр мысқa сі ңіс пе ген aңыз-әң гі ме лер қaғaзғa тaңбaлaнғaн нотaлaр сияқ ты құрғaқ aбс трaкцияғa aйнaлaды. Нотaлaрды му зыкaлық aспaпқa сaлып ойнaғaндa ғaнa жaның ды рaхaтқa бө лейт ін ке ре мет тей күй

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.