ХYI ғасырдың басындағы Қазақ хандығы және көрші мемлекеттер

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Алмасбек Алтынбек, 3-курс студенті

«Тарих» мамандығы, Абай Мырзахметов

атындағы Көкшетау университеті

Ғылыми жетекшісі - Бекишев К. О.

«Халықаралық қатынастар,

тарих және әлеуметтану»

кафедрасының аға оқытушысы

ХYI ғасырдың басындағы Қазақ хандығы және көрші мемлекеттер

1465-1466 жылдары Қазақ хандығының негізін салған хандардың бірі Жәнібектің ұлы Қасым хан, шамамен, 1445 жылы дүниеге келген; 1513 жылы Моғолстан мемелкетінің билеушісі Саид ханмен кездесу кезінде Моғостанның атақты тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің дерегінде келесі мәліметтер келтірілген: «Қасым ханның жасы алпыстан асып, жетпіске жақындаған еді» [1] . Қасым ханның анасы Жаһан бегім Мұхаммед Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған қарындасы еді. М. Х. Дулатидің мәліметтеріне қарағанда Қасым бастапқыда әкесі Жәнібек ханның нұсқауымен, сондай-ақ қазақ халқының дәстүріне сәйкес ханның жасын ескере отырып, 1480 жылы хандықтың тағына отырған Бұрындықтың (Мұрындық) билігін толығымен мойындаған. Ол Дешті Қыпшақ жерінің ең беделді сұлтандары мен атақты батырларының қатарында болып, хандықтың әскери қолбасшысы қызметін атқарған. Алайда уақыт өте келе Қасымның ықпалы хандықтар бірте-бірте арта бастайды. Оны бірнеше себеппен түсіндіруге болады. Ең алдымен, сұлтанның қарапайып халық пен әскер алдындағы беделінің жоғары болуы. Екіншіден, Бұрындық хан беделінің төмендеуі мен сәтсіздіктері. Сонымен қатар Жәнікбек хан әулетінің ішінде ең үлкені саналатын Әдік сұлтанның 1503 жылы қайтыс болуымен байланыстыруға болады. Дегенмен тарихи деректерде Қасым сұлтанның күшеюінің нақты себептері айқындалмаған. Соған қарамастан «Бахр әл-асрардың» авторы Махмұд иб Уәли бұл жағдай туралы біршама маңызды ақпарат қалдырып кетті. Ол Мұхаммед Шайбани ханның 1504 жылғы Әндіжанға жорығын сипаттай отырып, қазақ даласындағы жағдайға тоқталып өтті. Оның айтуынша осы уақытта Қасым ноғайлардың әскери көмегі арқасында бүкіл Дешті Қыпшаққа билігін таратқан және Түркістан мен Ташкент бағытына шабуыл жасауға жағдай жасаған [2] .

Осылайша Қазақ хандығының билігі мен бастамашылық Жәнібек ханның ұлының қолына өтеді. Қасым сұлтанның хан атағын алуға асықпағанына қарағанда сол кезде даладағы жағдай тұрақсыз болғанға ұқсайды. Саяси жағдай шыдамдылық пен төзімділікті талап етті. 1510 жылы қазақ даласына басып кірген Шайбани ханның әскерлеріне қарсы күшті Қасым сұлтанның басқарғанына қарағанда оның билігі далада толық жүрді. Осы кезден бастап Бұрындықтың есімі деректерде кездеспейді.

Бұрындық хан билігінің соңғы жылдары Қасым сұлтан одан алшақ жүруге ұмтылған. Себебі ол ханның жанында жүрсе, оған құрмет көрсетуі тиіс болатын, ал Қасымның беделі одан анағұрлық жоғары болғандықтан Бұрындыққа бағынуды қаламады. Сол себепті ол Бұрындық ханнан аулақ жүруді дұрыс деп тапты.

Екі туысқан ханның өзара күресі Бұрындық үшін қайғылы аяқталды. Ауызша деректерге қарағанда халық ханын тастап, 1511 жылдың күз айларында Қасым сұлтанды таққа отырғызады. Осылайша Қазақ хандығындағы билік Жәнібектің ұрпақтарына ауысады. Бұрындық хан, кейбір деректер бойынша, бір топ адамдарымен Маураннахр жеріне кетіп, сол жақта қайтыс болған.

Бұрындықтың ұрпақтары хан тағынан шеттетілгенімен, олар Орта Азияның саяси өмірінде елеулі орынға ие болған. Оның Санжар-Жаһан, Кімсін, Жаһан-Бақты және Шайхым деген ұлдары мен бірнеше қызы болды. Оның қыздарының бірі - Дәдім ханым Жәнібек ханның немересі Шығай сұлтанға ұзатылған. Сондай-ақ үш қызы Шайбани әулетінің билеушілерімен некелескен: біреуі - Мұхаммед Шайбани ханға, екіншісі - Шайбани ханның інісі Сұлтан Махмұдқа, үшіншісі Шайбани ханның ұлы Темір сұлтанға күйеуге берілді. Михр Сұлтан ханым деген соңғысы Самарқанда тұрған және сақталып қалған вакфтық құжаттарынан көрінгеніндей, ірі меншік иесі болған. Бодандары безген Бұрындық хан міне соған барған.

1510 жылы Мұхаммед Шайбани қазақ жеріне соңғы жорығын ұйымдастырды. Шайқас Сығанақ түбінде болып, Қасым ханның толық жеңісімен аяқталды. Атақты хан аман қалған әскерлерімен Маураннахрға шегініп кетті. Осы соғыстан кейін аймақтағы жағдай түбірімен өзгерді. Қазақ әскері солтүстіктен шайбаниліктердің иеліктеріне үнемі қауіп төндіріп тұрды. Сондықтан шекарада олардың ірі әскери қосындары үнемі күзет қызметін атқарды. Қасым ханның тарапынан туындаған қауіп М. Шайбаниді өзбек жеріне басып кірген парсы қолбасшысы Исмаил шахқа қарсы бүкіл күшті жұмылдыруға кедергі келтірді. Шайбаниліктер елдің түкпір-түкпіріне жаушылар жіберіп, әскер жинады. Шайбаниліктердің әскері Мерв түбіне топтасты. Махмұд ибн Уәли «Бұйрыққа сәйкес әрқайсысы өз иқталарынан аттанып кетті. Бұған Көшім хан қосылған жоқ, ол қазақ Қасым ханның шабуыл жасау қаупін төндіруі себепті Түркістанда қалып қойды» деген мағлұмат береді [3] .

1510 жылы қарашада Мерв шайқасы өтті. Иран шахы Исмаил Шайбани ханның әскерлерін қақпанға түсірді. Хан әскерлерімен бірге майдан даласында қаза тапты. Осыдан кейін Бұхара, Самарқан және Түркістанның қалаларында Исмаилдің одақтасы, Әмір Темірдің ұрпағы Бабырдың уақытша билігі орнады. Ал Әбілқайырдың ұрпақтары Ясы бағытына ығысты.

Қалыптасқан жағдай Қазақ хандығы үшін өте тиімді болып шықты. Қасым хан Сырдария қалаларын хандықтың құрамына қосуды аяқтап, Ташкент пен Түркістанды бағындыруға әрекеттенді.

1512 жылы Мұхаммед Шайбанидің немересі Убайдолла сұлтан Құл-Мелік түбінде Бабырды талқандады. Шайқастан кейін Бабыр Кабулға оралып, Үндістанға шапқыншылық жасауға көшті. Оның арты әлем тарихындағы ірі империялардың бірі «Ұлы Моғолдар империясының» құрылуына алып келді. Орта Азияны тастап кеткен Бабырдың көптеген жергілікті билеушілері шайбаниліктердің билігін қайта мойындады. Бірақ Сайрам қаласының әкімі Қаттабек Шайбани хан ұрпақтарына қарсылық көрсетіп, қаланы қорғау үшін Қасым ханды шақырды. 1513 жылы қазақ әскерлері Жетісудан Сайрамға аттанып, қаланы Қазақ хандығының құрамына қосты [4] .

Сайрамның алынуымен қазақ хандараның Сырдария қалалары үшін ұзақ соғысы аяқталды. Сол жылы Қасым ханның әскері Ташкентке аттанды. Ташкентті шайбанилік Сүйінші-Қожа билеп тұрды. Қазақтардың қалың әскері қаланы қоршауға алғанымен, оны басып алуға күше жетпеді. Сондықтан қала маңындағы елді-мекендерді тонаумен ғана шектеліп, Сайрамға қайтып оралды.

Сүйінші қожа мен Қасым хан арасында болған соғыстың тағы бір нұсқасы шайбанилік жылнамашылардың еңбегі «Зубдат әл-асрарда» берілген: «Қасым хан, - деп жазады ол, - Дешті Қыпшақтың әміршісі болатын. Ол қазақтар мен маңғыттардан тұратын әскерімен Түркістан мен Ташкентке жорық жасап, бірнеше қорғансыз адамды тұтқынға алды. Қасым хан мен Сүйінші хан арасында Ташкент түбінде қиян-кескі щайқас болды; Қасым хан атынан құлап түсті, бірақ қызу шайқас үстінде қарсыластары ханды танымай, оның өмірін осы жағдай сақтап қалды. Нөкерлері оған дереу ат тауып берді; Қасым хан тізгінін Дешті Қыпшаққа бұрды».

Тарихи деректерде қазақ ханының Моғолстан билеушісі Сұлтан Саидпен тығыз қарым-қатынастарда болғаны жазылады. Ташкентті қоршау кезінде моғол ханының әскері қалаға шыққан. Алайда қоршау сәтсіз болып, қазақтардың кері шегінгенін естіген Сұлтан Саид жорықты тоқтатуға мәжбүр болды. Дегенмен бұл сәтсіздікке қарамастан 1513 жылдың күзінде екі хан Шу өңірінде кездесіп, болашақ соғыс қимылдарын талқылайды. Моғол ханы Қасым ханды Маураннахрға жаңа жорық жасауға шақырғаны белгілі. Бірақ Қасым хан соғыстан бас тартады.

Жоғарыда аталған деректер Моғолстан тарихшысы Мұхаммед Хайдар Дулатидің еңбегінде келтірілген [5] .

1510 жылы Мұхаммед Шайбанидің жеңілуі біртұтас Шайбанилер мемлекетінің ыдырауына алып келді. Оның орнына екі тәуелсіз хандық пайда болды. Біріншісі орталығы Самарқанда, кейін Бұхарада болған Маураннахр иелігі. Уақыт өте келе бұл иелік Бұхар хандығы деген атқа ие болады. Ал екінші хандық ежелгі Хорезм жерінде қалыптасты. Оның ордасы бастапқыда Үргеніште, сосын Хиуа қаласында орнықты. Хиуаны Арабшахтың ұрпақтары басқарды.

Сүйінші-Қожа хан Маураннахрда қысқа уақыт қана хандық құра алды. Оның орнын Әбілқайыр ханның ұлы қартайған Көшім хан басты. Көшімнің Мерв түбіндегі шешуші ұрысқа қатыспағанын, сондай-ақ деректерде ол «аты ғана хан» деп аталғанын ескерсек оның халықтың алдында беделі өте төмен болған.

Қасым ханның күшейіп, билігін бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақ жері мен Жетісудың бір бөлігіне, сонымен қатар қырғыз тайпаларына да таратуы Сұлтан Саид ханның жағдайын қиындатты. 1514 жылы Сұлтан Саид Жетісудағы ордасын тастап, шағын әскерімен Шығыс Түркістанған (Қашғарияға) басып кірді. Ол жергілікті хандықтарды бағындырып, орталығы Жаркентте болған жаңа «Моғолстан» мемлекетін құрды. Сөйтіп, Жетісу жері толығымен Қазақ хандығына бағынды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.