ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ : ДӘСТҮР ЖӘНЕ ЖАЛҒАСТЫҚ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

1. ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ : ДӘСТҮР ЖӘНЕ ЖАЛҒАСТЫҚ

Қазіргі қазақ прозасының өкілдері.
Қазақ халқы әрқашан да өзінің бай әдеби мұрасымен мақтана алады.Осы орайда көркем әдебиет-заманды заманға,ұрпақты ұрпаққа жалғастырып жатқан рухани алтын қазынамыз.Көркем әдебиетіміз болмаса ұлт өміріндегі барлық кезеңдерді, халқымыздың тарихын көз алдымызға елестете де алмас едік.Себебі, әдеби шығарма-белгілі бір дәуірдегі қоғамдық шындықтың сәулесі.Әр дәуірдің өз шындығы бар және де ол шындық бірін-бірі қайталамайтындығы анық. Ал,осылардың барлығы көркем әдебиеттің тілі болып табылатын поэзия мен прозада көрініс тапқан.Жалпы,қазақ прозасы айтар ойының ауқымдылығымен,психологиялық тереңділігімен,көркем образдардың кеңдігімен,сан алуандылығымен ерекшеленеді.
Проза - көркем әдебиеттің үлкен бір саласы. Оның поэзиядан айырмашылығы- онда сөз ырғағы еркін, әдебиеттегі сөз саптау қалпына сәйкес келеді, өлеңдегідей қандай да белгілі бір өлшемдер сақталмайды.{1,208}. Ал, белгілі ғалым,профессор З. Қабдолов көркем әдебиеттің тілі екі түрлі болатындығын айта келе, прозаға мынадай анықтама берген : Еркін құрылыстағы тіл, яки проза (латынша prosa-тікелей, тура айтылған сөз) . {2,251}
Проза- қазақ әдебиетінде кеш туған, бірақ орасан шапшаң дамыған сала.Абай Құнанбаевтың ғақлиясы мен Ыбырай Алтынсариннің әңгімелері, Міржақып Дулатовтың Бақытсыз Жамалы, Спандияр Көбеевтің Қалың малы, Сұлтанмахмұт Торайғыровтың Қамар сұлуы жаңа туған жас жанрдың алғашқы тәжірибелері ғана болса, тарихи жағынан қысқа мерзім ішінде Бейімбет Майлиннің, Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұстафиннің, Әбдіжәміл Нұрпейісовтің шығармалары алдыңғы қатарлардан ойып тұрып орын алды деп айтсақ қателеспейміз.
Тәуелсіздік тұсындағы қазақ әдебиетіне көз жібере отырып, сөз өнерінің болашағына да бір уақыт көз тастамасақ болмайды. Қазіргі қаламгерлер не жазып жатыр, қазіргі қазақ прозасының бет алысы қандай? Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ прозасына ат салысып жүрген Шерхан Мұртаза, Мұхтар Мағауин, Қабдеш Жұмаділов, Тұрсынәлі Рыскелдиев, Төлек Тілеуханов, Тынымбай Нұрмағанбетов, Жұмабай Шаштайұлы, Нұрдаулет Ақыш, Әлібек Асқар, Серік Асылбекұлы, Рақымжан Отарбаев, Қуандық Түменбай, Мархабат Байғұт, Айгүл Кемелбаева, Жүсіпбек Қорғасбек, Асқар Алтай, Дидар Амантай, Думан Рамазан сияқты қаламгерлердің қатары Мәдина Омарова, Лира Қоныс, Дархан Бейсенбек, Алмаз Мырзахмет, Мақсат Мәлік, Арман Әлменбет, Алмас Нүсіп, Әлібек Байбол, Әсем Қоспағарова, Үміт Зұлхарова, Мирас Мұқаш, Айнұр Шамшейітова, Аягүл Мантай, Бейбіт Сарыбай, Қанағат Әбілқайыр,Қанат Әбілқайыр, Ерболат Әбікенұлы, Қойшыбек Мүбәрак, Мәлік Отарбай, Мәди Алжанбай, Дәурен Қуат, Нұрлан Қабдай, Мерей Қосын сынды жас жазушылармен толықты.Осылайша қазақ әдебиетімізге,соның ішінде, қазақ прозасына жаңа есімдер келіп қосылды.
Осылардың ішінен, әдебиет әлеміне жаңа ғасыр, яғни, ХХІ ғасырда аяқ басып, күні бүгінге дейін жазып жүрген жазушылардың шығармашылығына тоқталамыз.
Жазушының өмір шындығын жан-жақты қамтуы мен адам мінезін ашу мүмкіндігіне қарай эпикалық жанр үшке бөлінеді деп қарасақ, қазіргі жас буын қаламгерлердің туындылары шағын және орта көлемді түрлерінде кеңінен көрініс тапқан. Әсіресе, әңгіме жанрын кез-келген жас қаламгерлердің шығармаларынан кездестіреміз
Әңгіме- оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шағын көркем шығарма.Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау тәсілі, композициялық сюжеттік құрылысы, кейіпкерлер арқылы анықталады. Жазушы әңгіменің жанрлық сипатын анықтай отырып, оны жазудың екі ерекшелігіне баса назар аударуы қажет.Олар: қысқа жазылуы және шебер жазылуы.Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Әңгіме-қиын жанр. Себебі, ол жазушыдан нақтылықты, жинақылықты талап етеді.Әңгімеде бас-аяғы жинақталған, тиянақты бір оқиға айтылады. Әңгімеде де басқа жанрлар секілді, алдымен адам, оның өмірі жан-жақты үйлесім табуы қажет. Әңгіме көлемі шағын болғанымен, жазушы үшін нағыз шеберлігін шыңдайтын мектеп болып табылады.
Осы жанрда шеберлігін шыңдап жүрген бүгінгі қазақ прозасының өкілдері ретінде Дархан Бейсенбек, Алмаз Мырзахмет, Қанағат Әбілқайыр, Әлібек Байбол, Мәдина Омарова, Лира Қоныс тәрізді көптеген жазушыларды жатқызамыз.Олардың әңгімелері тақырыптарының сан алуандылығымен, көтерген мәселелерінің әрқилылығымен бір-бірінен ерекшеленеді.
Повесть- оқиғаны баяндап айтуға негізделетін қара сөзбен жазылған, көлемді шығарма, эпикалық жанрдың орташа түрі.Көлемі жағынан повесті кейде ұзақтау келіп, кішігірім романға жақындаса да, ол композияциялық құрылысының жинақылығы, оқиға желісінің біркелкі өрістеп, байсалды түрде баяндалатынымен ерекшеленеді. СОЗДИК . Қазіргі прозадағы қазақ повесі тақырыптық тұрғыдан, көркемдік жағынан, өмір құбылыстарын бейнелеу сәттерінен биікке көтерілді.
Кей жазушылардың шығармаларында новелла жанрын да байқауға болады. Новелла (итал.novella)- көлем жағынан әңгіме тектес прозалық шығарма.Новелланың әңгімеден айырмасы- онда әдеттегіден тыс, өзгеше жағдай, ғажайып оқиға баяндалады.Оқиға желісі таң қаларлықтай қызықты етіп өріледі де тосын, күтпеген жерден аяқталады. Дархан Бейсенбектің, Лира Қоныстың, Несібелі Рахметтің, Есбол Нұрахметтің шығармаларынан новелла жанрын да кездестіруге болады.
Көлемді эпикалық түр, яғни, роман жанры да бүгінгі жазушыларымыздың шығармашылығында да қалыс қалмаған. Роман жанры бүгінде қазақ әдебиетінің жетекші саласына айналып отыр.
Роман- сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, көп тынысты, кейіпкер бейнесін ол өмір сүрген уақыт ауқымында жан-жақты көрініс табатын , басқа прозалық жанрларға қарағанда ұзақ уақытты қамтитын көлемді эпикалық шығарма екені белгілі. Қазіргі қазақ прозасында осы жанрды толықтыратын туындылар ретінде Арман Әлменбеттін Мимырт, Дархан Бейсенбектің Қылтұсау, Жүсіпбек Қорғасбектің Үлпілдек, Асқар Алтайдың Туажат романдарын жатқызуға болады.
XXI ғасырдың алғашқы жылдарында қазақ халқы көптеген жаңалықтарды басынан өткерді.Елімізде болып жатқан әлеуметтік, қоғамдық өзгерістер әдебиетімізге де әсер етпей қоймасы анық.Әлеуметтік, тарихи, мәдени өзгерістер қазақ прозасына жаңа идея, тың бағыттарды алып келді.Қазақ прозасы мазмұн, пішін, түр жағынан үлкен дәрежеге көтерілді деп айтуға негіз бар.Жалпы, бүгінгі қазақ прозасы көтеретін мәселелерді батыл да өткір, ашық та нақты койылуымен ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ прозасы өзінің сюжет пен идея, шығарма кеңістігі мен уақыт бірлігін, кейіпкерлер әлемін бейнелеуімен ерекшелене бастады. Қазіргі қазақ прозасына жас буын өкілдері әкелген жаңалық біршама. Оның бастылары:
1. Қоғам өзгерісі.
2. Отбасы мәселесі.
3. Ұрпақ бейнесі.
4. Адамдардың бойындағы адемгершілік қасиеттерінің баяндалуы.
5. Ұлттық құндылықтар.
6. Адам психологиясын жан-жақты суреттеу.
7. Мистикалық шығармалар.
8. Готикалық проза үлгісі.
Әрине, бұл тақырыптар қазақ прозасында бұрын да қозғалған болатын. Ал, қазіргі жазушыларда бұл мәселелер өздерінің танымымен, қабылдауларымен басқаша түрде жеткізген.
Қазіргі қазақ прозасының тақырыптық аясы

Қазіргі қоғамдағы өзгерістер адам болмысына, ел тұрмысына, дәстүр-салтына қаншалықты, қалай әсер етті деген мәселелер- бүгінгі қазақ прозасының өзекті тақырыбы. Сонымен қатар, бүгінгі қазақ прозасының өкілдері өздерінің шығармаларына көптеген күрделі жағдайларды тақырып етіп алған. Мысалы, ауыл мен қала өмірі, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасы, қоғамның кейбір көлеңке тұстары, жастардың қоғамдағы орны және тағы басқа көптеген мәселелер. Міне, осылардың барлығы қазіргі жас буын өкілдерінің шығармаларына арқау болған.
Қазіргі қазақ прозасында шығармалары оқырман қауымның ыстық ықыласына бөленіп жүрген жазушы- Дархан Бейсенбекұлы. Бүгінде жазушы Халықаралық Шабыт фестивалінің және Серпер жастар сыйлығының лауреаты болып табылады. Оның Тағдыр тақтасы атты әңгімелер жинағы, Әулиеағаш жапырағындағы жас (2012) атты кітабы, Қылтұсау (2015) атты шағын романы бар.
Қазақтың белгілі жазушысы Дулат Исабеков жазушының шығармаларын оқып, өз әсерін былай жеткізген екен : Жақын арада мен оның Жерсағыз, Гиппократ анты деп аталатын екі әңгімссін оқып шықтым.Ол әңгімешіл,айта біледі екен.Жай, үйреншікті көріністердің өзін сен көргеннен басқаша көрсете біледі, басқа қырынан танытады.{3.}
Дулат Исабеков өте жоғары бағалаған Гиппократ анты атты шығармасына тоқталайық. Бұл жас жазушының ең сәтті шығармасы болып табылады. Әуелі, шығарманың атауына тоқталып өтсем. Ант - қазақ халқының санасында бұл ұғым қасиетті де қадірлі,Қазақ халқы әрқашан да антқа берік болып, аса қатты жоғары бағалаған.Ант-адалдықтың белгісі. Ал, ақ халатты абзал жандардың ұғымында- Гиппократ анты да дәл осындай қасиетті ұғым.
Шығарманың негізгі кейіпкері Азаттың өзінің дәрігерлік қызметіндегі антты бұзып, үлкен қылмысқа баруы жан-жақты суреттеледі.Адамгершілік пен пендешілік ұғымдарының қарама-қайшылығы қысқа әңгімеде жан-жақты көрініс тапқан.
Әңгіме шығарманың атауына арқау болған Гиппократ антымен басталады. Автор бұл жерде түс көруді антпен байланыстыра отырып, ұтымды пайдаланған. ..Жоқ, бәрі орнында. Ендеше жаңагының бәрі түс болды ғой.Иә, түс.Бірақ, анау...әлгі Гиппократ анты ше? Тұп-тура.Сонда қалай? Азат осы антты институт қабырғасында оқып жүрген кезінде, туу, осыдан жиырма бес жыл бұрын қабылдаған.Түсінде соның бәрін сөзбе-сөз қайталап шықты.Неге бұрын түсіне кірмей, бұгін кіреді? дей келе Азаттың есіне кешегі емханада жасаған қылмысы есіне түседі. {3,95} Қомақты қаржы үшін өзгенің өмірін қия салған ақ халатты арсыз дәрігер Гиппократ анты түгіл, адамшылықтан аттады.Алайда, бұл қылмысы көп ұзамай өз алдынан шығады. Дәніккеннен құныққан жаман демекші, көлік апатына ұшырап, ауыр жағдайда ауруханаға әкелінген жеткіншек өз әкесінің тойымсыздығынан дүние салды.Өз қызметін адал орындауға ант еткен дәрігер-әкенің шынайы бейнесі жазықсыз құрбан-перзенті арқылы жан-жақты, тереңірек ашылады.
Жазушының Пешене атты әңгімесінен де көп нәрсені аңғаруға болады.Шығарманың қасиетін арттырып тұрған-оның идеясы.Әңгімедегі кейіпкерлер арқылы бүгінгі қоғамдағы адамдардың діни сауаттылығының төмендігін сынға алады.Ақырзаман болмайды деген дақпыртты естіген жұрт қатты сеніп, қуанады.Ауылдың ішіндегі басқалардын ақылы артық, өресі кең болып саналатын мұғалімнің өзі де бұл әңгімеде таяз түсінік иесі ретінде суреттеледі.
Қарақат тере барғанда атты әңгімесі жазушының шеберлігін нақтылайтын шығарма.Бұл әңгімеде бала махаббат, қимастық сезімі жан-жақты суреттеліп, ерекше сыршылдықпен жеткізген. Бұл сезімдер Думан мен Жадыра атты кейіпкерлер арқылы көрінеді.Шығарма
Қарақат тере барғанда,
Қиылып маған қарадың.
Балалық таза арман ба,
Сәулетай қимай барамын.-деген өлең жолдарынан басталады. Қара домбырамен ән салып тұрған келіншекті жан-жақты суреттей келе, оң қолының саусағыңа көзі түскен кезде көңілі су сепкендей басылып қалады. Бала махаббатына деген қимастық сезімін автор осы жолдардан көрсетеді : ...Әрине, үйленетін жастан баяғыда-ақ асты емес пе.Оның несіне ренжимін, қайту қуануым керек шығар.Жанарымның мәңгілік жадында сақталып қалған Жадыраның балаң бейнесін дәл алдымдағы сахнада тұрған әнші келіншекпен салыстырдым.Өзгере қоймапты.Күлген кезде екі езуінде пайда болатын әдемі қос шұңқыр, тамсана сөйлегенде жарасымды ырғақпен қастарын көтеріп қоятындығы, ренжіп қалса ұртын томпайтып, астыңғы ерінін салпайтып шығаратыны...ары қарай есіме түсіргім келеді . Осыдан кейін жанындағы ұлының қолынан сүйреп, концерт болып жатқан залдан шығып кетеді. Осыдан кейін лирикалық шегініс тәсілі арқылы балалық шағын есіне түсіреді. Әңгіменің екінші бөлімінде балалық шағына ойша саяхат жасап, Жадыраға деген сезімі туралы сыр шертеді. -Сені директор шақырып жатыр,-дегеннен кейін автор кейіпкердің психологиялық қиналысын жан-жақты нанымды етіп жеткізген. Мысалы, ...көзім алақтап, әркімге бейне бір құтқарып қалатындай жалынышпен жалтақтап қараймын.Үйге қашып кетсем бе екен деген де ой келді басыма.Деректір үйге дейін іздеп барса ше? Онда анық масқара болам ғой!Одан бір, шапалағы қатты әкемнен бір таяқ жесем....Кейіпкер Думанның қатты қиналысының себебі-Жадыраға жазған хаты.Бұл хатта Жадыраға деген сезімін білдіреді.
Хатты Жадыраның сіңлісі арқылы беріп жібереді. Одан кейін, Жадырамен қарақат теруі , Жадыраға арнап өлең шығаруы, қарақаттан моншақ тоқуы-осының бәрі оқырман қауымды ерекше сезімге бөлейді. Алайды, оқиға Жадыраның басқа жігітке тұрмысқа шығуымен, бақыт таппай өз үйіне қайтып келуімен аяқталады.
Жерсағыз атты әңгімесі де балалық шақтан сыр шертеді. Жалпы, Дархан Бейсенбекұлы-шебер әңгімеші. Жай, үйреншікті көріністердің өзін сен көргеннен басқаша көрсете біледі, басқа қырынан танытады.Бұған дәлел-осы әңгімесі. Бала кезден кездеспей кеткен қызды лифтінің ішінде көруі, жай емес, айнадан көруінің өзі ситиуацияны таңдай білу.Жерсағыз мен нымсағыз, өрістен қайтқан паданы қарсы алу, бала қиял мен шындықтың бірігуі-жазушының шеберлігінің айғағы.
Белгілі жазушы шағын жанрларда ғана емес, сонымен қатар кең құлашты эпикалық жанрда да еңбек еткен.Бұған дәлел-жазушының Қылтұсау атты шағын романы.
Қылтұсау- жастар өмірінің шиеленісуі, жастық шақтың тұсалуы, жас өмірдің қыл үстінде тұруы деп түсінеміз.Романның негізгі тақырыбы-жастар өмірі, олардың іс-әрекеті. Америкадағы Бадди мен Фрэнк, қазақ даласындағы Әмір мен Ғабит секілді жастардың өмірін қатар алып, жан-жақты суреттейді.Жазушы Ғабит атты кейіпкер арқылы қоғамдағы бай балаларының еркін өмір сүріп, ойына келген істі жүзеге асыру мен оңай ақша табудың жолына түскен түскен іс-әрекеттерін әшкерелейді.Ал, Әмір Ғабитке қарағанда әділетті, еңбекқор. Ата-анасынан ерте айырылған ол балалар үйінде тәрбиеленеді.Оның інісін, Батырды, америкалық отбасы асырап алған.Бар жанашырынан айырылған Әмірдің бар сенері-еңбегі.Себебі,Ғабит те оған оған адал дос емес.Шығармада Америкадағы Бадди, сол жерде оқитын Ғабиттің қарындасы Айару, Әмір, Ғабит сияқты кейіпкерлердің байланысын жан-жақты баяндайды. Оқиғалары да бір-бірімен байланысты.Есірткімен айналысатын Джош, Фрэнк өмірі де сенімді түрде жеткізілген.Америкада есірткіні пиццаға салып сататын наркобандерлар, енді Қазақстандағы Шу алқабынан тауап тасымалдамақшы болады.Бұл іске түрі азиатқа ұқсайтын Баддиды жұмылдырмақшы болады.Ол қазақ тілін үйреніп, Алматыға келуі керек.Тіл үйрену үшін,сол жерде оқитын қазақ жастарын іздей бастайды.Сол кезде Ғабиттің қарындасы Айарумен танысады. Бадди бокспен айналысып жүргенде туыстарының үйіне кеткен ата-анасы аяқ астынан табиғат апатынан қайтыс болады.Ата-анасының өлімінен кейін екі айдан кейін ес жиған Бадди күн көру қамына кіріседі.Ол үшін досы Фрэнктан көмек сұрайды.Ал, ол болса Баддиды есірткі ісіне алып келеді.Ол кезде Ғабит те есірткі пайдаланып, осы іспен шұғылданатын Мараттардың ортасына түседі.Оқиға осылай ширай келіп, Ғабит пен Бадди әуежайда кездеседі.Роман соңында Бадди Әмірдің шетелдік отбасы асырап алған бауыры-Батыр болып шығады.
Жалпы, бұл шағын романда көтерілген мәсәлелерді жинақтап көрсететін болсақ, төмендегідей болады:
1) Ғасыр дертіне айналған есірткі және жастардың оған құмар болуы;
2) Достық мәселесі;
3) Тастанды балалардың тағдыры;
4) Қазақ балаларын шетел отбасылары асырап алуы. Соның салдарынан, олардың өздерінің тегін де білмей, қазақылықтан жұрдай болуы;
5) Тіл мәселесі;

Тырнақалды туындылары жаңа ғасырдың алғашқы жылдарымен қабат баспасөз бетінде үздіксіз жарияланып жүрген, бүгінгі қазақ прозасында өзіндік орны бар жазушы- Қанағат Әбілқайырұлы. Оның Ұмыт мені(2012), Тырнақшаның ішіндегі әңгіме (2016) атты кітаптарын қалың оқырман жақсы қабылдауда.
Жазушының Ұмыт мені атты кітабы екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі Қағаз қала деп аталады.Бұл бөлім қоғамның келеңсіз тұстарын, адам бойындағы кемшіліктерді өткір сынайтын сатиралық әңгімелерден тұрады. Сурет деп аталатын екінші бөлімде адамгершілік, махаббат, адам бойындағы өзге де сезімдер баяндалатын әңгімелер топтастырылған.
Қанағат Әбілқайыр- қазіргі қазақ әдебиетінде сатира бағытында жазып жүрген қаламгер.Ол қозғамаған тақырып жоқ десе де болады.
Қазіргі қоғамдағы маңызды мәселелерді көтерген Қағаз қала атты туындысы ерекше назар аударарлықтай. Бүгінгі күнгі жастардың ең басты мәселесі- баспанасыздық дерті болса, оның қазіргі қазақ қоғамында жиі кездесетінін алға тартып, шығарманың басты тақырыбы етіп алған.Қыста салынған отыз қабатты үй күн тез жылынғанда, терлеп-тепшіп төмен түсе береді.Сөйтіп, жиырма бес қабатқа түседі.Суықта қабырғалары қақырай жарылады.Бұл төтенше жағдай ешкімді селт еткізбейді.Сапасыз салынған үйге жауап беретін тиісті мекемелер мен жауапты тұлғалар жоқ. Келсе де кешігіп келеді.Айтатын сылтаулары ақылға қонбайды.Қысқаша айтқанда, тіл мәселесі, қауіпсіздік (жедел жәрдем, полиция,өрт сөндірушілер т.б), сосын құрылыс жұмысындағы олқылықтар ащы юмормен суреттеледі.Жазушы осы шығармасы арқалы даладан келіп, қаладан ұядай орын таппаған сансыз қазақ жұртының мұңын көрсеткісі келген сияқты.Баспанасыздық зарының қазақ халқының ұлттық болмысына тигізетін зардаптары жан-жақты баяндалған.
Келесі сатиралық әңгімесі- Сіз қанша тұрасыз? деп аталады.Шығарма екі диалог арқылы берілген.Бұл туындысында да қазақ қоғамындағы ең күрделі мәселелердің бірі-жемқорлықты қатты сынаған.
Тіл, Оқысаңдарсайшы әңгімелері тіл мәселесін көтерген туындылар болып табылады.Онда қазақ жеріндегі мемлекеттік тіліміз-қазақ тілін қолданылуындағы өрескел қателіктер жайлы айтқан.
Жүз отызыншы атаман әңгімесінде көпұлтты Қазақстан туралы сөз қозғайды.Әңгіменің негізгі ерекшелігі- сұқбат түрінде келуі.Жазушының ойынша қазақ қана-ұлт, қалғаны-ұлыс.
Міне, осы аталған шығармаларда қоғамның келеңсіз тұстарын, адамдардың кемшіліктерін әшкерелейтін сатиралық, памфлеттік жанрдағы әдебиеттің ирония,пародия,сарказм сияқты көркемдік троптарды ұтымды қолданған.
Бәрін Басекем біледі... әңгімесі де қоғамдық мәселені арқау еткен.Мұнда өтірік белең алып, шындықтың өлгені, жағымпаздықтың көбейгені туралы сөз болады.Жеке адамдардың шектен тыс озбырлығы, үстемдігі суреттеледі.
Жазушының көптеген туындыларынан мұңның, балалық шаққа деген сағыныш сезімінің басым екендігін байқаймыз.
Естелік (2002) атты әңгімеде кеше ғана қасында жүріп, сәбилік шақтан бозбалалыққа дейін бірге өскен, бір кездердегі тұлымшағы желбірген жылаңқы қыздан құлын мүсінді бұла бойжеткенге айналған сыныптас арудың беймәлім аурудан көз жұмуы, бойжеткен шағында сыныптағы ер балалардың бәрінің көз құрытна айналып, іштей ғашық еткен сұлу қыздың орны толмас қайғысының барлығын бірдей күңіретіп кетуі, алтын ұя мектеппен қоштасу кешінде қыз әкесінің оның жанына жақын тартқан заттарын достарына таратып беруі секілді жайттар баяндалады.
Қысқа ғана әңгіменің қысқаша мазмұның жоғарыдағыдай түйіндеуге болады. Туынды әңгіме жанрының өзіндік ерекшеліктеріне сай баяндау үлгісінде жазылған.
Бұл әңгіме- оқушы кездегі сезімдік шарпысуларды еске салатын, мектеп қабырғасында бастан өткерген алғашқы махаббаттың жүректердің түкпірінде мәңгі орын алатынын шынайы көрсеткен жақсы шығарма.
Сурет әңгімесі- балалық шақты еске алу түрінде жазылған келесі шығармасы.Бұл әңгімедегі басты кейіпкер- автордың өзі, туынды бірінші жақтан баянадалады. Ойда жоқта еске түскен балалық шақтың бір көрінісі әңгімеге арқау болады.
-Тәтені неге көтеріп алған?-деп әкесінен сұрайтын кішкене бала ағасының (әкесінің інісі) бір қызды көтеріп түскен суретін көрсету арқылы сонау алыста қалған бала кездің қайғыға қатысы бар оқиғасын еске салады.Жазушы шегініс жасау тәсілі арқылы өткенге көз жібереді.
Баласындай күнімде ағам қазіргі менің жасымда еді.Мен оны қатты жақсы көретінмін.Ол да мені қайда барса қасынан тастамайтын.Түнде де екеуміз бірге ұйықтайтынбыз. {4,82} деп қаламгер өткен өмірін қысқа баяндау арқылы оқыс бір жайттың алдан кезігеріне оқыраманы алдын-ала дайындайды.
Бір күні аяқ астынан қарбаластың көбейіп, жеңгелі болдың деп күле беретін ағасының әдемі тәтені үйге әкелуі мен енді оның қасына жатпай, тәтемен бөлек бөлмеде ұйықтауы оны әбден ашуландырады.Ағасы жұмыста болған бір күндерде осы бөлменің не бәлесі бар деген оймен олар жататын бөлмені қарап шығып, жаңа тәтені көтеріп түскен ағасының суретін көргенде өзін-өзі ұстай алмай, ашумен суретті жыртып тастайды. Кішкентай баланың жаңа тәтеден ағасын қызғанған ниетіне көрінді ме, көп ұзамай ол жеңгесіз қалады:
Көп ұзамай аға-жеңгем жол апатына ұшырап, ағам ауруханаға түсті.
Анам мені ертіп барғанда ол қолы-басы түгел ақ дәкемен таңылған,төсекте шалқасынан жатыр екен.
-Көп отырмаңыздар,-деген дәрігерге де қарамай кемсеңдеп отырған анама:
-Босқа егіле бермесеңізші, болар іс болды ғой,-деді де маған қарап,-Кімнің қасына жатып жүрсің?-деді ағам.Мен үнсіз басымды шайқадым.
-Ең болмаса,бір суретін де қалдырмапсың ғой,-деді сосын күрсініп.
-Қу шешек-ай,осыған көрінді ме екен,келіннің түсі құп-қу болып кетіп еді,-деді анам.
-Ой, сіз де қай-қайдағыны айтады екенсіз.Бұл не білді дейсіз? Тек осылай жатқанда сурет те болса ермек еді ғой,-деді ағам.{4,87}
Автор оқиғаның шиеленісер тұсы мен шешуі табылар шақта диалогты шебер пайдалана білді.
Өмір бір орнында тұрмайды, өз ағысымен аға береді.Ол оқиғаның да көңіл көкжиегінен көшіп, ұмыт бола бастағанына ағасының екінші некесінен дүниеге келген ұлының, баяғыдағы өзі секілді, қыздарды көтеріп түскен мұның суреті жайында қазбалап сұрай бастағаны куә.
Автор әңгімесін төмендегіше аяқтайды:
Өткен өмір жайынжа жеңгем біледі ме, жауап қайтармады.Ұрланып ағама қарадым,дауыс бізге анық естіліп тұрғандықтан мені ол қайтер екен деген әуестік жеңген еді.Ағам шалқасынан жатқан қалпы ұйықтап қалыпты,айқара ашылған газет бет-әлпетін түгел жасырған.Мүмкін, ояу, әйтеуір қазіргі қалпынан түк ұға алмадым....Туындысын көп нүктемен тәмамдаған қаламгер оқыраманына екіұшты ой қалдырады.Оқиға мүлдем ұмыт болған не болмаса ағасының жүрек түбінде өткен өмірінің ізі сайрап жатыр деген қорытындының қайсысын таңдауды автор оқырманға жүктейді.
Балалық шаққа деген сағыныш сезімін арқау еткен келесі шығармасы-Аққұлақ пен Ұялас (2002 ж.) атты әңгімесі.Әңгіменің бас кейіпкері Қанат атты кішкентай бала.Оның Аққұлақ атты қозысы мен Ұялас есімді иті бар.Шығармада оларды қалай жақсы көретіндігі шынайы түрде бейнеленген,Сонымен қатар, олардың болашақ тағдыры әңгіменің сюжетіне негіз болған.Қозысынан қуырдақ жасап, итін атып тастаған үлкендердің іс-әрекеті қатты әсер етеді.Үлкендердің аузынан өлгендердің жаны көкке ұшып кетеді дегенді естіген бала көкке барғанда екеуі бірін-бірі тауып алып,пана болады деген қорытындыға келеді.
Жазушының дәл осы шығармасы сыншылар тарапынан жан-жақты талқылауға түскен болатын.Көптеген сыншылар бұл әңгімені жоғары бағалаған. Алайда, теріс баға берген сыншылар да бар. Енді сол пікірлерге тоқталсақ.
Ең алдымен, Т.Әсемқұлов былай дейді: ...Әңгіменің басындағы ана мен баланың диалогына құрылған эпизод ешқандай қажеттіліктен тумаған.Бұл жерде біз ауылға бастықтардың келе жатқанынан, отағасының отарға кетіп бара жатқанынан және таяу арада ауылдың жайлауға көшетінінен хабардар боламыз.Бар болғаны осы.Бұны неге диалог арқылы беру керек екені түсініксіз.Жас қаламгер біздің төл әдебиетіміздің ең ауыр сырқаты-бос сөзді әдемілеп, әспеттеп жеткізу дағдысын жете меңгергені көрініп тұр.
Ал, А.Кеңшілікұлы болса жас қаламгердің осы туындысын мүлдем іске алғысыз етеді: ...әңгімеде жүрегіңді тебірентетін шынайылық жоқ.Әңгімедегі Қанаттың әкесінің, оның Аққұлақ деген марқасын сою үшін атына өңгеріп әкелгендегі сәті мүлде нанымсыз. Ғалым бұл шығарманың басты үш кемшілігін алға тартқан.Олар:
1) Әңгіменің бірінші кемшілігі ретінде туындыда өмір шындығының бейнеленбеуі. Оны былай деп тұжырымдайды : Әрине өзінің әкесімен жасты адамды ашу-ызасы қайнаған кезде жас баланың боқтап жіберуі мүмкін.Бірақ баланың осы әдепсіз қылығына үй ішіндегі әке-шешесінің күле қарауы маған мүлде түсініксіз.Және онымен қоймай жас бала бастықты қалың кісінің ортасында боқтап жіберді емес пе?. Бұл- өмір шындығының ауылынан алыс жатқан, шығарманың бірінші кемшілігі.
2) Әңгіменің екінші кемшілігі, көркем тілдің жұтаңдығы бірден көзге ұрып тұрады.Әңгімедегі бітпейтін диалог сөйлемдер оқушыны мезі қылып жібереді.Басқаша сөзбен айтқанда, жазушы көркем проза мен қарапайым публицистиканың тілін шатастырып алған, ойлау жүйесі қалыптаспаған.
3) Үшінші кемшілік-формалық ізденістің болмауы....Менің ойымша, жазушы Батыс әдебетінде бар бір дайын форманың үлгісін ала салған.Бірақ оның иінің жақсы игере алмаған. ... Сол себепті әңгімені жазылу формасы мүлде сәтсіз шыққан.
Әйтсе де, жазушының қаламынан бүгінгі қоғамның дертін жан-жақты сипаттайтын шығармалар дүниеге келген. Қаламгердің осындай өзекті тақырыптарға баруы үлкен жетістігі деп бағалаймыз.

Әдебиет әлеміне өзінің сырлы да нәзік лирикасымен келген жас жазушы- Лира Қоныс.Ол өзінің қайталанбас ерекше тақырыптағы әңгімелері, сыни,танымдық мақалалары арқылы көпшілекке танымал жазушыға айналды.
Жас қаламгер Лира Қоныстың Мәңгілік сағыныш атты әңгімесінде кейіпкердің туған ауылына, туған салт-дәстүріне деген сый құрметі, сағынышы көрінеді. Оқиға ағасының әжең ешқайда кетпес, келін түсіріп, қыз ұзатып жатқан жұрт бар, құтты болсын айтып шық, тусытарға сәлем бер деп ұлын қосақтап жіберуі арқылы өрбиді. Кейіпкер жолай ауылдың шығыс жағында каналдан өткенде сол өзеннің шайпау мінезін, оның арғы жағындағы жасыл қыратты еске түсіріп өте береді.Содан әжесінің бейітіне барады.Кейіпкер әжесінің парасатты мінезін, мейірімін еске алып, өткен күндердің сағынышына беріледі.Қыз (автор) мәңгілік сағыныш буып өмір сүрерін пайымдайды. Яғни, әжесін біржолата жоғалтқанын, тек төмпешік астында тыныстап жатқанын сезеді.
Жазушының Бір дорба бақыт, Құрқылтайдың ұясы, Неміс тілі апайы , Мәңгілік сағыныш , Ертегі, Бала ғашық әңгімелерінде адам өмірінің мұңлы да қасіретті тұстарын жан-жақты баяндауға арналған.
Тиын атты әңгімесінің сюжеті өте ауыр.Мұнда бес жасар баланың көкесі ай белгісі жарқыраған қорымдағы жер тереңіне аттанғаннан кейінгі тағдыры арқау болған.Апасы көкесінің асын да күтпей жүктерін жинап, белгісіз ағамен кетіп қалады.Бөтен шаңырақта жетімсіретпейін деп баласын атасына тастап кетеді.Осы кезден бастап атасы мен немересі бірі -ұлын, екіншісі -әкесін аңсап күн кеше бастайды.Әкесіне көк дөненге мінсе, тез жетіп барарына нық сенетін ол бұл ойын сол кездегі жалғыз жанашыры атасына айтып көреді.Сонда тығырыққа әбден тірілген, немересіне қалай түсіндірерін білмеген қария немересіне: Біз көк дөненмен ол жаққа бара алмаймыз.Ортада көл бар... деген уәж айтады.Ақыры, ойдан шығарған осы бір ертегісі тағы бір қайғының болуына себепші болатындығын сол сәтте атасы білмеді.Содан бастап, бала нағашысына барғанда дариядан өткізетін, сол еңбегі үшін көп тиын алатын қаба сақал қара шалды есіне түсіреді.Бала енді атасының балмұздаққа, сағызға, беташарға деп берген тиындарын үнемдеп, жинай бастайды.Сөйтіп жүргенде, құдық басында біреулердің жыланның терісін әкеп берсең ақша беремін деген әңгімелерін естіп, осы іске кіріспекші болады.Ақыры, жылан шағып, бала ауыр халде жатып қалады.Молданың Беті бері қараудан кетіп қалыпты,-деген сөзін естігенде, бала бұл сөздерді көкесі кеткенде естігенін еске түсіріп, көкеме баратын болдым деп қатты қуанады.Әңгіме бала өлімімен аяқталады.
Жалпы, Лира Қоныстың әңгімелерінін негізгі тақырыбы-сағыныш.Бұған дәлел, жоғарыда талдаған шығармалары. Мәңгілік сағынышта әжесін сағынса, ал Тиын әңгімесінде баланың әкесіне деген сағынышы суреттелген.
Бір дорба бақыт атты әңгімесінде жазушының балалық шағына деген сағынышы арқау болған.Әңгімеде оқиғаның басталуы кейіпкердің балалық шағын еске алғанда қыс жайы оралатынын айтады.Қазақ танымында қыс- ұзақ мерзімді көрсетеді.Егер әңгіме мәтінін жинақтап айтсақ, мынадай мәселелер суреттеледі :
1) Қыстың қыңыр мінезі сипатталады;
2) Қос тазының қасқардан қорқып үйге дейін кіріп кеткен масқаралығы туралы әңгімеленеді;
3) Ертегі тыңдаған сәбидің болуы қуантады;
4) Әжесі ертегі айту үстінде, ақысына жүн түткізеді;
5) Супербай ұры жайлы ертегілердің тәрбиелік мәні айқындалады;
6) Рәпілбектің телефон ұстағандағы қызықтары айтылады;
7) Қайырбай ұстаз жайлы;

Мәңгілік сағыныш кітабына енген келесі туындысы-Ертегі әңгімесі.Шағын көлемді шығарма болмағанымен, көптеген күрделі мәселелерді көтерген сәтті туынды болып табылады.Екі отбасы, екі сәби, екі қарт өмірі қарама-қарсы алынып, сол арқылы қазақ баласына тән бүгінгі келеңсіз оқиғаларды көрсетеді.Шығарманың атауы ұлтық құндылықтарымыздың бірі болып саналатын Ертегі деп аталуында да үлкен мән бар. Осы ретте, Бауыржан Момышұлы атамыздың: ...немерелеріне ертегі айтып бере алмайтын әжелердің көбейіп бара жатқандығынан қорқамын деген нақыл сөзі көкейге оралады.Бұл шығармадағы кейпкердің әжесі де, өкінішке орай, ертегі айтпайды.Оған ұрпақ тәрбиесінен гөрі қара басының тыныштығы қымбат.Содан болар, кішкентай қыздың қаладағы ағасы әкеліп берген добын жарып, үйдегі Андерсеннің ертегілер жинағын өртеп жібереді.Кішкентай қыздың көңілі көншімей, амалсыз көрші үйге барады.Көрші үйдегі атаның халі тым ауыр.Ақылынан алжасып, мән-жайды айыра алмайды.Тіпті, өзі жерлеп, жер қойнына тапсырған көршісін әлі тірі деп ойлайды.Әңгімеде ертегі айта білмейтін аға буын мен ұлттық құндылықтарымызды білмейтін ұрпақ бір-біріне қарама-қарсы суреттеледі.
Лира Қоныстың келесі әңгімесі Құрқылтайдың ұясы деп аталады.Бұл шығарма 2004 жылы жазылып, әуелі Жалын журналында жарияланған болатын.Бұл әңгімеде қарапайым қазақ жанұясындағы жағдайды баяндайды.Құрқылтайдың ұясы-бірін-бірі сүйіп қосылған аға мен жеңгенің көп жылғы арманының орындалуына негіз болған, жарасымды жанұяны қатал ене қаһарынан сақтап қалған, отбасы жарасымдылығының жойылмауына себеп болған дүиие еді.Отбасыдағы келеңсіздіктерді болдырмауға үлкен рөл атқарардай құрқылтайдың ұясында не сыр бар деген сұрақ кез-келген оқырманды көкейінде болғаны анық.Осы сұрақтың жауабын жазушының әңгімесінен тауып көрелік.
Шығарма топ болып табиғат аясына серуендеуге шыққан жастар туралы баяндай келе, басқалардан бөлектеу жүрген бас кейіпкер қыз бен Асқар атты жігітітің арасындағы диалогтан бастау алған.
Ақ қолғапқа ұқсаған құрқылтайдың ұясын көрген қыз қатты қуанады.Себебі, бала кезден жақын тартқан Ақзер жеңгесінің көптеген жылдар бойы бір сәбиге зар болып, оған ем жасаудың бір тәсілі ретінде осы құрқылтайдың ұясын іздеп жүргеніне де біраз уақыт болған еді.
Әрі қарай әңгіме артқа шегініс арқылы жүзеге асады.Әңгіме бірінші жақта баяндалып, бас кейіпкердің он жаста қалай жеңгелі болғандығы, ауылдағы жалғыз дүкеннің сатушысы болып істейтін Ақзер тәтені ағасының үйге алып келіп, келін етіп алуы сөз болады.Бірақ қуаныш көпке созылмайды.Бүкіл әулеттің қуанышын су сепкендей басылуына себепші болған кәрі әжесі еді.Апасы Ақзердің босаға аттауына басында қарсы болғанымен, уақыт өте келе сырласына, мұңдасына айналғандықтан ба, жас келінге деген ниеті түзеледі.Ал әжесі болса, басындағы қыңырлығынан таймай, келінін баласына тең көрмей, әртүрлі сылтаумен үйді ұрыс алаңына айналдырады.Бұл ұрыстарға уақыт өте келе, жеңгесінің бала көтере алмауы қосылып, ене тарапынан лаң көбейе берді.Ағасы мен жеңгесінің арасына түскен әжесі неше түрлі іс-әрекеттерімен оларды ажыратып тыңғысы келеді.
шегіне де жетеді.
Ақзердің үмітпен жарық сәулеге қол созғанын қызғанды ма, әлде мұның тірлігінің өзін көп көріп ұрлағысы келді ме, әйтеуір өмірмен арпалысып ғұмырын жалғап жүрген кенже келінін зар қақсатып, ағатайым екеуін ажыратып алуағ бел буды {}.Бірақ Ұрпақсыз өтсем де Ақзермен айырылыспаймын деген ағасының сөзін қолдаған еш нәрсеге селт етпейтін, тұйық мінезді көкесінің өктем үні бұл оқиғада шешуші рөл атқарған еді:
-Апа, жетті.Бетіме келді деп қапаланбаңыз.Шаңырағын шайқалтпайық.Келін ешқайда кетпейді.Бүгіннен бастап бөлек тұрады. Бастары жас.Баланы әлі-ақ туып алады {}.
Автор шығарманың шешімін соңғы сөйлемдерінде ашып көрсетіп, сюжеттер желісін төмендегіше түйіндейді:
Әйелдің шаршамас сезімінің кереметтілігі ме, әлде ұстазымның, достарымның ақ тілеуі ме, білкім, тағдырына налып көз жасын сығымдап тұрғанда, үнсіз ғана жанына келіп, қолын ұстап, жұбатарға сөз таппай сасқалақтап тұратын сәби күнгі арманымның өтеуі ме екен, бүгін-баяғыдай терезеге құр қарап, тұнжыратпайтын тынысы, тіршілігі бесікте уілдеп жатыр.
Орта жасқа келіп, самайын қырау шалып қалса да жанталасып, бар жамандықтан бойын аулақ салатын Ақзер жеңешем нәрестелі болуының бір себебін құрқылтайдың ұясынан іздейді {}
Сонымен бұл әңгіме өз міндетін атқарып, жүректерінде сенім ұялаған бүкіл бір отбасының мүддесін орындай алды.
Бүгінде біраз жазушылар оқырманның ыңғайына қарай,тез әрі қабылдауға жеңіл көлемі шағын әңгімелер жазуға ден қоя бастады.Қысқа жазатын жазушылардың қатарына Мәдина Омарова, Қойшыбек Мүбәрак, Әлібек Байбол, Қанағат Әбілқайыр тағы басқа қаламгерлерді жатқызуға болады.
Проза саласында өзіндік стилі қалыптасқан, бүгінде шығармалары қалың оқырманға жақсы таныс бола бастаған жас жазушы-Әлібек Байбол.Адам мен қоғам арасындағы қарама-қайшылықтарды астарлап көрсету әдісін жақсы меңгерген қаламгердің үздік әңгімелеріне тоқталайық.
Жазушының күні бүгінге дейін бірнеше жинақтары жарық көрген.Мысалы, 2012 жылы Теміржол вокзалы, 2013 жылы Құлдар патшалығы атты әңгімелер жинағы жарық көрген. Бұл жинақтарда Ормандағы жиын, Айдаһар, аю һәм Барыс, Қағаз кеме, Көзі тірі классик, Садьконың сандырағы, Жоғалған бас, Бейтаныс әйелдің қарғысы, Дарынсыз артист, Аяқталмаған картина сынды әңгімелері топтастырылған.
Жас әдебиет сыншысы Нұрбек Түсіпхан Үш талшыбық атты мақаласында Әлібек Байболдың 2012 жылы жарық көрген Теміржол вокзалы кітабы жөнінде мынадай пікір білдірген екен: Автордың жазу мәнерін көркем суретті тіл деуге келмейді.Күнделікті сіз бен біздің сөйленісіміз самсап тұр.Әдеби шығармаға тән тіл тазалығы сақталған дей алмайсыз.Шынын айту ләзім-Әлібектің терең білімдарлығына, әлем әдебиетін зерделеп, түсініп оқығанына таң қаласыз.Тіпті, өзініздің де осы бір кітапта айтылған кей авторларды танымай, білмей қалатын кездеріңізде ұяттан өртене жаздайсыз. ...Бірақ Әлібек әңгімелерінің көбінде осы бір білімдарлықтың, көп оқығандықтың орынсыз әрі шектен тыс, көп қолданылғанын аңғару қиын емес {5.7}Сыншының осы бір пікірімен толықтай келісеміз.
Әлібек Байболдың Жоғалған бас атты туындысынан көркем антропологиялық образдың белгілерін байқауға болады.
Әдебиеттанудағы көркем антропология саласын жан-жақты зерттеген В.Савельева өзінің Художественная антропология аталатын зерттеу еңбегінде адам дене құрылысының жекелеген мүшелері кейіпкердің портрет-сипаттамасына қатысатының атап өтеді {6}.Суреткер адам денесінің мүшесін сипаттау арқылы өзінің көркемдік қиялымен әдебиеттегі екінші бір кейіпкерді сомдайды.
Адамның дене құрылысы жоғары, орта, төменгі деп үшке бөлінетіні белгілі.Жоғары бөлікке-бет,мұрын,мойын,бас,көз; орта бөлікке-кеуде,қол; төменгі бөлікке-аяқтары жатады.
Жазушы осыдарды негізге ала отырып, шығарма кейіпкері ретінде Бас образын енгізген.Бөтен елде экспонат ретінде сақталып тұрған Бас өз туған жеріне оралғысы келеді.Бірақ мекеме қызметкерлері Бастың өз еліне кетуіне жол бермей, жан-жағынан мықтап қоршап қояды.Өз кезінде білдей бір елдің билеушісі, көсемі болған Бас өзін қоғамға қажетсіз сезінеді.Еліне қайта алмауының себебі де осы екен. Осы жалғанда тағдырластарым бар ма екен?Мен соншалықты кімге қажет бола қалдым екен? Денемнің бөлшектері жер бетінде шашылып қалған ба,қалай? Денем қайда?-деп ойлады.Басындағы шаштары қайғы, құсадан баяғыда-ақ ағарып біткен {7,85}Бастың жан айқайы өз туған еліне жеткенімен, оны құтқарар адам табылмайды.Бір айдан кейін Басқа аяқ пен қол бітіп, қоршаудан өз еліне қарай қашып шығады.Әңгіменің қысқаша мазмұны ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.