ӘЗІРЕТ СҰЛТАН ҚОРЫҚ-МУЗЕЙІНІҢ ҚОРЫ МЕН ЭКСПОЗИЦИЯСЫНДАҒЫ ХҮІІІ-ХІХ ҒАСЫРЛАРДА КӘСІПШІЛІК ПЕН ТҰРМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН ЖӘДІГЕРЛЕР

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Орынбекова Әсем Өмірбекқызы
Әзірет Сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени
қорық-музейі РМҚК экскурсоводы
Түркістан қаласы, 87771065414

ӘЗІРЕТ СҰЛТАН ҚОРЫҚ-МУЗЕЙІНІҢ ҚОРЫ МЕН ЭКСПОЗИЦИЯСЫНДАҒЫ ХҮІІІ-ХІХ ҒАСЫРЛАРДА КӘСІПШІЛІК ПЕН ТҰРМЫСТА ҚОЛДАНЫЛҒАН ЖӘДІГЕРЛЕР

Түркістан өңірі көптеген ғасырлар бойы ауыл шаруашылығы, сауда, қолөнер өркендеген саяси - эконимикалық және мәдени даму орталығы болған. Түркістан өңірінде және қалада жергілікті ауылшаруашылығы өнімдерін өңдеуге негізделген кәсіпшілік түрлері дамыды. Жергілікті қолөнер шеберханаларында дайындалған өнімдер тұрғындардың сұранысын қанағаттандырып отырды.
Әзірет Сұлтан қорық-музейінің қоры мен экспозициясындағы майжуаз, арба, ши, келі-келсап, ағаш астаулар, табақ, ожау, қасықтар, керамикалық ыдыстар Түркістан өңірінде ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда кәсіпшілік түрлерінің өрістегенін бейнелейді.
Музей экспозициясы мен қорындағы ағаштан жасалған ыдыс-аяқтар сол кезеңнің қайталанбас дәстүрі мен затты өңдеп, жасаудағы үлгісін көрсетер құнды заттар. Қазіргі кезде де ағаш шеберлері тамаша, заман талабына сай мұндай заттардың үлгісін жасай алатыны анық. Бірақ сол кезеңдегі өмір тынысы мен заттарды өңдеу, шебердің сол затты жасаған уақыт пен ортаның ерекшелігі тек аталған бұйымдарда қайталанбас сипатта бейнелеген.
Музей қорындағы XVIII-XIX ғасырлардан сақталған екі ағаш астау зияратқа келушілерге арнап пісірілген халім ботқасын салуға арналған. XIV ғасырдың екінші жартысындағы Әмір Темірдің Вакуфтық грамотасында арнайы әзірленетін халім асына арналып бөлінген бидай, қой, отынның мөлшері туралы деректер кездеседі. Кезінде Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің Асхана деп аталған бөлмесінде әзірленген, жиырма сағаттан астам уақыт бойы дайындалған асты, жұма намаздан соң келушілерге үлестіру үшін ағаш астауларға салып қазандық бөлмесіне жеткізген. Бұл екі астауды ағаш шара деп те атайды. Астаулар (шара) ағаштан ойып, шауып жасалған. Әсіресе суға төзімді, ұзақ қолданысқа ыңғайлы ағаштар түрі пайдаланылған [1, 58б]. Екі астаудың да шытынаған жерлері темірмен құрсауланып жөнделген. Ағаштан жасалған Асхана бөлмесіндегі халім ботқасын салуға арналған ыдысты ел бірде астау десе, бірде шара деп атайды. Сонымен қатар музей қорындағы ағаштан жасалған ағаш астау, тегене, табақтар, ожаулар мен қасықтар ағаш шеберлерінің ыдыс-аяқты жонып, ойып жасаудағы шеберлігін көрсетеді және бұл дәстүрді қазіргі кезге дейін қазақ шеберлері жалғастырып келеді. Ағаш ыдыстар қарапайым, ешбір өрнексіз, күнделікті ел тұрмысында ет салуға, тамақ ішуде кең қолданылған. Мұндай ыдыс-аяқтарды жасау үшін тамақ тез бұзылмайтын, жағымды иісі бар ағаш түрлері таңдалды. Дайын болған ағаш ыдыстар арша түтінімен ысталып, қайнатылған май сіңдірілген және ол заттың берік болуына, ұзақ уақыт қолдануға мүмкіндік берді [1,72б].
Түркістан өңірінде арба жасау кәсібі кеңінен дамыды. Арба жасау өнері көне заманымызда бері бізге жеткен кәсіп. Көп жағдайда көптеген ғасырлар көлемінде көшіп-қону, байланыс құралының маңызды буынының бірі - арба болғаны белгілі. Осы бір маңызды тасымалдау құралының қолдануға ыңғайлылығы қарастырылған. Арбалар көктем, жаз айларында үлкен сұраныста болған және арнайы арба жасайтын шеберлер мен шеберханалар жұмыс істегені белгілі [2, 93б]. Музей экспозициясындағы арба жасалу технологиясына қарай қоқан арба деп аталған. Үлкен екі дөңгелегі мен басқа да құрастырылған бөлшектерінің негізгі материалы ағаштан жасалған. Сонымен қатар шойын бекіткіштер де қолданылған. Өңірдегі арба жасайтын ұста шеберлері сұраныстарға сай жұмыс істеген және арбаның түр-түрлері қолданылып отырғаны белгілі. Музей экспозициясында тұрған қоқан арба да көлік қатынасы құралының бір көрінісін бейнелейді.
Қазақ жерін Рузбихан заманында мекендеген көне тайпаларда төрт аяқты арбанын айтарлықтай үлкен түрлерінің болғандығы туралы, оның үстіне киіз үй тігіліп, бірнеше өгіздер жегілгендігі жайлы тарихи мәліметті Рузбихан еңбектерінен табуға болады. Ал ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен XІX ғасырдың басында жергілікті ұсталар жасаған арбалардың екі аяқты арба, төрт аяқты арба деп аталатын екі түрі болды. Екі аяқты дөңгелекті арбалардың бейнесі Қазақстан петроглифтерінде кең түрде суреттелсе, ортағасырдағы В.Рубруктың дерегінде жазылып, XVIII ғасырдың суреттерінде кездеседі. Бұл арбалардың қай түрін болса да, түгелдей мүмкіндігінше қайыңнан жасайтын. Өйткені, қабығын алып мұқият кептірілген қайың өңдеуге де қолайлы, өте берік те болады. Арба бөлшектерінің ішінде ұстадан асқан шеберлікті талап ететіні оның доңғалақтары. Доңғалақтың шеңберін (қимасын) тұтас қайың кескіндісінен ию не бірнеше қисық қайың кескінділерінен қиыстырып жасаған. Арбаның ағаш ісін жетік меңгерген шеберлер оның темірден жасалатын бөлшектерін де өздері жасаған. Сондықтан арба жасайтын шеберлерді ел арасында, көбінесе, ұста деп атаған [3,47-55бб].
XIX ғасырда да арба жасайтын ұсталар бұл кәсіпті өрістетіп, дамытты. Қазіргі кездегі музейда сақталған қолөнер кәсіпшілігінің осы түрінің туындысы бұл өнердің халқымыздың тіршілігінде зор маңызға ие болғанын көрсетеді. 1866-1872ж.ж. Түркістан фотоальбомында қазақ ұстаханасы, қамыс өндірісі, қамыс бұйымдарын сату, май шайқау, киіз үй жасау, арба өндірісі, ағаш ұқсату т.б. кәсіптердің түрлері бейнеленген [4, 16б].
XVIII-XIX ғасырларда Түркістан өңірінде қамыс өндірісі кең өріс алды. Өнімдері тұрмыста кең пайдаланылған күн көріс көзі болған кәсіптің бұл түрі өте кең ауқымда қолданылды. Қамыс үйлердің төбесін жабуда, киіз үйлерде, қоршау т.б. ретінде көп пайдаланылған. Ши тоқу да көнеден келе жатқан кәсіптің түрі екені анық. Археологтар қазған Бешатыр қорғанының жерлеу орындарынан шидің іздері табылып отырғаны белгілі [2, 96]. Ел өз шаруашылығында қамыстан, шиден әр түрлі шыпта, төсеніштер жасаған. Қолөнер ісінің бұл түрі арзан әрі төзімді және тұрмыс-тіршіліктің барлық саласында кең қолданылды. Қазақ шеберлері ши бұйымдарын үш түрге бөлген. Қазақ халқының қолөнерінде шилердің түрін ақ ши, ораулы ши, шым ши деп жіктеген Ақ ши оралмай құр өзі, ораулы ши оралып, өрнектеліп, әр жерінен оралып тоқылған. Өре ши, шабақ ши, шым ши деп аталған түрлері тоқылу мен өрнек са-луына қарай ерекшеленіп отырды. Музейдің XVI ғасырда салынған Шығыс моншасы экспозициясына қойылған тоқылған шилер осы ши тоқу кәсібінің бір көрісі деуге болады. Бұл шилерді өре ши, ақ шилер деп атауға болады. Ешқандай ою-өрнексіз, шиді бояп он жерінен бірдей қашықтықта кендір жіппен күрмеп тоқыған. Аталған шилер шығыс моншасының негізгі жуыну бөлмесіндегі тазалық ойықтарын жабу үшін қолданғанын көрсетіп тұр. Ортағасырлық моншада бұл тазалық ойықтарын жабуда шымылдық ретінде ши немесе басқа да материалдар қолданғаны анық. Осыған орай ойық жапқыш ретінде пайдаланған шилер, ши есік, тұс ши, терезе жапқыш болған. Қазақтарда ежелден ши тарту, оны аршу, орау, жүн орап тоқу науқаны болған және тұрмыстарында ерекше орын алғанын ши тарту, ши-шымылдық билері мен ойындарынан көруге болады [1, 124]. Шығыс моншасынының тазалық ойығындағы шилердің өре ши, ақ шилер деп аталған түрлері ойық жапқыш қызметін атқарды. Көптеген кәсіптің түрлерінің өркендеп, тұрмыста кең қолданғанын айғақтар этнографиялық материалдармен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.