Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме және мүсін өнеріндегі Әйтеке би бейнесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Приложение 1
ФОРМА ЗАЯВКИ НА ПУБЛИКАЦИЮ СТАТЬИ

1
Фамилия Имя Отчество
Аксакалова Жазира Асылбековна
2
Организация (полное название)
ҚРБҒМ ҒК М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
3
Сокращенное название организации
ҚРБҒМ ҒК М.О.Әуезов ат. ӘӨИ
4
Страна, город
Қазақстан, Алматы
5
Должность
Кіші ғылыми қызметкер
6
Ученое или академическое звание
-
7
Ученая степень
-
8
Служебный адрес (включая почтовый индекс)
Алматы қаласы, Медеу ауданы, Құрманғазы көшесі 29.
9
Домашний адрес (включая почтовый индекс)
Алматы қаласы, Еңбекшіқазақ ауданы, Таутүрген ауылы, Қашағанов көшесі 13 үй.
10
Контактный телефон (с кодом междугородней связи)
87478421361
11
E-mail
nurbinur_86@mail.ru
12
Тема статьи
Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме және мүсін өнеріндегі Әйтеке би бейнесі.
13
УДК
75(574)

Аксакалова Ж. А.
М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты
кіші ғылыми қызметкер, Алматы, Қазақстан
e-mail: nurbinur_86@mail.ru
Аксакалова Ж.А.
Институт Литературы и искусства имени М.О. Ауэзова
младший научный сотрудник, Алматы, Казахстан
e-mail: nurbinur_86@mail.ru
Axakalova Zh. A.
Institute of Literature and art named after M.O. Auezov
junior researcher, Almaty, Kazakhstan
e-mail: nurbinur_86@mail.ru

Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме және мүсін өнеріндегі Әйтеке би бейнесі.
Образ Айтеке би в казахской живописи и скульптуре за годы независимости.
The image of Aiteke bi in Kazakh painting and sculpture during the years of independence.

Түйін
Ж.А. Ақсақалованың Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндеме және мүсін өнеріндегі Әйтеке би бейнесі атты мақаласы, қазіргі таңдағы қазақ бейнелеу өнеріндегі Әйтеке бейнесін айшықтауға арналған. Мақалада кескіндеме және мүсін өнеріндегі билерге арналған негізгі шығармаларға тоқталып, кеңінен талдау жасалынған. Туындыларға формальдық және салыстырмалы талдау жүргізу арқылы суретшілер мен мүсіншілердің өзіндік қолтаңбалық ерекшеліктері, композиция құрудағы және түстік үйлесімділікті сақтаудағы шеберліктері анықталды. Сонымен қатар тәуелсіздік жылдарында қалыптасқан Қазақстан бейнелеу өнеріндегі жаңашыл бағыттар сараланып өтті.
Түйін сөздер: Бейнелеу өнері, тәуелсіздік идеясы, кескіндеме, мүсін өнері, тарихи жанр, этнографизм, декоративизм.
Аннотация
Статья Аксакаловой Ж.А. Образ Айтеке би в казахской живописи и скульптуре в годы независимости посвящена раскрытию образа Айтеке би в казахском изобразительном искусстве. В статье рассматриваются и анализируются основные композиции посвященные казахским биям в живописи и скульптуре. Формальный и сравнительный анализ работ позволил выявить особенности почерка художников и скульпторов, умение создавать композиции и сохранять цветовую гармонию. В то же время, были систематизированы оснавные направления в изобразительном искусстве Казахстана, сформировавшиеся за годы независимости.
Ключевые слова: Изобразительное искусство, идея Незовисимости, живопись, скульптура, исторический жанр, этнографизм, декоративизм.
Аnnotation
The article Axakalova Zh. A. "The image of Aiteke bi in the Kazakh painting and sculpture in the years of independence" is devoted to the disclosure of the image of Aiteke bi in the Kazakh art. The article examines and analyzes the main compositions devoted to Kazakh biys in painting and sculpture. Formal and comparative analysis of the works allowed to identify the features of the handwriting of artists and sculptors, the ability to create compositions and maintain color harmony. At the same time, the established areas in the visual arts of Kazakhstan, formed during the years of independence, were systematized.
Keywords: visual arts, the idea of independence, painting, sculpture, historical genre, ethnographic, decorativeism.

Кіріспе.
Тәуелсіздік жылдарында қалыптасқан Қазақстан бейнелеу өнеріндегі жаңашыл бағыт жанрлардың баяндалуы мен сипатталуы негізінде ашылып, дәстүрлі өнерде жанрлық кескіндемеге бой алдыру жаппай көрініс тапты. Бұл жағдайға еркіндікке қол жеткізген халық санасындағы ұлттық нақышты, ерекшелікті, ұлттық идеяны аңсаған суретшілердің ішкі қажеттіліктері жетелеп келген еді. Кеңестік дәуір шеңберінен шығып, өз тарихын, кемеңгерлері мен данышпан бабаларының есімдерін, салт-дәстүрлері мен ғұрыптарын бүгінгі ұрпаққа танытуда дербес ұлт ретінде нақты қалыптасу мақсатына бағытталған кескіндемеде дәстүрлі, ұлттық нақышта кескінделген туындылар пайда бола бастады.
Ұлттық сәйкестікпен, тарихи негізбен байланысты Қазақстан бейнелеу өнеріндегі бұл тенденция дәстүрлі айшықтарды, мәдени мұраларды кескіндемеде қайта жандандыру үшін тарихи жанрда қарқынды дамыды. Жалпы тәуелсіздік кезеңіндегі Қазақстан кескіндемесіндегі тарихи жанр жайлы сөз қозғалғанда, оның негізгі екі түрлі сипатта көрініс тапқанын айта кету керек. Олардың біріншісі портрет жанрында кең қолданысқа ие болды. Яғни, Қазақстандық суретшілер өз кенептерінде тарихи тұлғалардың, белгілі қоғам қайраткерлерінің жеке келбеттерін жиі бейнелей бастады. Екіншісіне өз шығармаларында тарихи тақырыптағы көлемді композицияларды, қазақ басынан кешкен қанды қақтығыстарды қайта жандандыруға тырысқан суретшілер тобы жатады.
Осы аталған екі топтан бөлек тарихи негізді пайдалана отырып, этнографизм мен декоративизм бағытын ұстанған кескіндемешілер де бар. Ол суретшілер өз кенептерінде қазақы киінген кейіпкерлер мен дәстүрлі-тұрмыс салт көріністерін жиі пайдалана отырып, лирикалық, поэтикалық көңіл күйді жеткізуге ұмтылды. Бұл суретшілер композиция құруда қарқынды динамикалық қозғалыс пен қызу әрекеттен бас тартып, бәсең статикалық баяу көріністерге қызықты. Яғни, кейбір кенептер осының салдарынан ұлттық нақыштарды жарнамалау, дәріптеу немесе жариялау сияқты баяндауларға жол беріп, ностальгиялық сипатқа ие болды.
1990 мен 2000 жылдардың тоғысында тарихи сюжет негізінде құрылған композициялық жұмыстарға мемлекеттік тапсырыстар саны молайып, бұған қызығушылық танытқан бірқатар суретшілер тобы жарыққа шықты. Олар М.Муллашев, Ж.Қайрамбаев, А.Дүзелханов, Ө.Жұбаниязов, Д.Қасымов, Д.Әлиев, Ш.Ноғайбаев, М.Қаспақ, Қ.Әжібеков, Б.Мырзахметов. А.Ахмедияров, Т.Тілеужан, Е.Толепбай сынды қылқалам шеберлері еді.
Әдістер.
Мақаланың тақырыптық аясын ашу барысында, тәуелсіздік жылдарындағы кескіндеме және мүсін өнеріндегі билер образына арналған негізгі туындыларға кеңінен тоқталып, формальдық, стилистикалық және салыстырмалы талдау жұмыстары жүргізілді.
Нәтижелер.
Кескіндемеде өнеріндегі жанрлық туындылар мен мүсін өнеріндегі ескерткіштерге талдау жұмыстарын жүргізу арқылы Қазақстан бейнелеу өнеріндегі Тәуелсіздік идеясының бір қыры ашылды. Сонымен қатар Тәуелсіздік кезеңіндегі бейнелеу өнерімізде орын алған негізгі бағыт-бағдарлар жүйеленді. Қазақ бейнелеу өнеріндегі осы кезеңде негізгі орын алған тарихи жанрдың жаппай белең алу себептері анықталды.
Талқылау.
Тәуелсіздікке қол жеткізуімізбен қатар жедел сұранысқа ие болған өзекті мәселелердің бірі бұл өткенді тану, тарихқа қайта үңілу және тарихты тану арқылы ұрпақтар сабақтастығын орнату болатын. Бұл тұрғыда тарихшы және археолог ғалымдары тарихи парақтарды қайта ақтарып, ақтаңдақтардың орнын толтыруға тырысып жатты. Ал өнер, соның ішінде бейнелеу өнері халық санасында тарихи тұлғалардың бейнесін қайта жаңғыртып, жадында мәңгі бекітуге ат салысты. Мемлекеттік бағдарламасы бойынша ұлы тұлғалар бейнесін қайта жаңғыртып халыққа кеңінен насихаттауда тарихи жанрдың, әсіресе тарихи-портрет жанрының алар орны ерекше. Тарихи портреттер галереясының ішінде тарихтың ажырамас бір бөлігіне, суретшілер мен мүсіншілердің көркем туындыларының басты кейіпкеріне айналған тұлғалар - атақты би-шешендер болды.
Әйтеке Байбекұлы - қазақ халқының бірлігін нығайтуға зор үлес қосқан үш бидің бірі, әділ сөздің төрешісі. Деректер көзінен Әйтекенің Кіші жүздің Әлім тайпасының төртқара руынан шыққандығы, Әмір Темірдің бас кеңесшісі Ораз қажының бесінші ұрпағы, Сейітқұл әулиенің - үшінші ұрпағы екендігі белгілі.
Әйтеке бидің нақты қай жылы туылғандығы жайлы мәлімет белгісіз. Осы турасында Н.Төреқұлов пен М.Қазбектің Қазақтың би-шешендері атты кітабында былай делінген: Әйтеке бидің қай ауылда, қай жылы туғаны әзірше анық емес, әркім әр түрлі жазып жүр. Қазақ Совет энциклопедиясының I-томында: Айтық, Әйтеке (ХVII ғ. аяғы, XVIII ғ. басы) - Әбілхайыр ханға дейін Кіші жүзді басқарған би. Есім ханның тұсында Самарқанды билеген атақты Жалаңтөс батырдың немересі деп көрсетілген. Ел аузында айтылып жүрген бір шежіре-аңызда Қаражігіт би (халық Әйтекені осылай да атаған) Ташкент шаһарының қасындағы Келес өзені бойында туған. Ташкентті билеген Төле-биден 18-19 жас кіші еді дейді. Бұл дерекке қарасақ Әйтеке би 1681-82 жылдары туылған болып шығады [1. 126 б.]. Осы еңбекте Әбіш Кекілбаевтың да бір деректерге сүйене отырып, Әйтеке бидің 1666 жылы туылып 1722 жылы дүниеден озды деп болжағандығы жайлы мысал келтірілген.
Ел арасында айыр тілді Әйтеке атанған би жастайынан ел басқару ісіне, басқа елдерден келген қонақтарды қабылдау, халық арасындағы түрлі дау-дамайды шешу, келісім және бітімгерлік істеріне қатынасып, діни сауат алған. Содан бастап Әйтеке би бұл дүниеден өткенше ел билігінде жүреді. Бір жағынан Қытай, бір жағынан жоңғар, енді бір жағынан қазақ-орыс жерін торлап, шекараға әскерлерін шоғырландырған қиын күндерде Әйтеке би Төле бимен, Қазыбек бимен біріге отырып, елді, жерді қорғауға белсене араласады.
Кіші жүздің төре биі болған Әйтеке сөзге өте шешен болған. Бұқараның білгірі айтқан билік, шешендік сөздер, толғаулар, баталар көп сақталған. Төле би, Қазыбек бимен қатар Әйтеке би де, Әз Тәуке хан дәуіріндегі қазақ хандығының саяси ахуалын жеңілдету мақсатында, елдегі бейбітшілік өмірді сақтауға, бітімгерлік дау-дамайларды шешу арқылы зор үлес қосып отырған. Халық ауыз әдебиетінде Әйтеке би айтқан деген шешендік сөздері, толғаулары, бітімгерлік әділ шешімдері сақталып, қазіргі таңға дейін ұрпақтан-ұрпаққа жетуде.
Қара сөздің дүлдүлі болған бабамыздың есімі тек әдебиет, тарих салаларында ғана емес, сонымен қатар бейнелеу өнерінде де көрініс тапты. Тәуелсіздік жылдарындағы қазақ кескіндемесінде Әйтеке би бейнесі негізінен портреттік және тарихи оқиғаларға құрылған ірі композициялық шығармаларда көрініс тапты. Әділ сөздің шешені болған Әйтеке бидің портреттік келбетін суретші Т.Тоғысбаев пен А.Дүзелхановтың аталмыш жанрда орындалған туындыларынан көре аламыз. Бұл шеберлер тек Әйтеке бидің ғана емес, сонымен қатар Төле би мен Қаз дауысты Казыбек бидің де образдарын кенеп бетінде қалдырды.
Т.Тоғысбаевтың жазған портретінде Әйтеке бейнесі тек кеуде тұсына дейін ғана берілген. Бұл туынды көбінде кітаптарда, түрлі безендіруші плакаттарда иллюстрациялық көрнекі-құрал ретінде қолданылып келеді. Суретші қара сөздің дүлділін мұнда ақсақалды абыз бейнесінде беріп, оның халық жадында қалған бейнесіне сай негізгі түр-сипатын барынша жеткізуге тырысады. Ал, А.Дүзелхановтың Әйтекесі сәл қырынан отырған қалпында жүзі суық, қабағы қатулы, денесі іріленіп, батыр тұлғалы кейіпте беріледі. Қолдарын екі аяғына қойып нық отырған отырысының өзі оның әділдікті жақтаған, батыл да әрі батыр болған, ұлы тұлға екендігін аңғартады.
Ал Қ.Әжібековтың Қазақ елі, Құрылтай (2005 ж.) атты туындыларында, Е.Төлепбай мен Қ.Әжібековтың жетекшілігімен орындалған Мәңгілік ел триптихында (2015 ж), Н.Қарымсақовтың Бата (1998 ж.) атты кескіндемелік шығармасын, жоғарыда айтып өткен ірі композициялық туындылар қатарына жатқызамыз. Бұл композицияларды тарихтың жинақталған келбеті деуге болады.
Кескіндемеші Қ.Әжібеков халқымыздың асыл мұраларын көксеу, аңсау сезімі арқылы ұлттық бастауларымызға қайта оралуға мүмкіндік беретін, қазақ халқының қалыптасуы жолындағы тарихи тақырыптарға қалам сермеген суретшілердің бірі. Оның Қазақ елі атты композициясын тарихтың тұтас бір жиынтығы деуге болады. Шығарманы екі бөлікте қарастырсақ, алдыңғы планда басты оқиғаны суреттейтін, автордың жеткізгісі келген идеясын ашатын негізгі көрініс берілсе, артқы планда алыстан көзге шалынған Қожа Ахмет Яссауи кесенесі тұр. Композицияның басты көрінісінде - қазақ халқының дербес ел ретінде қалыптасуында үлесі-салмағы зор ірі тұлғалардың образдары жинақталған. Бейнеленген сұлбаларды екі топқа бөліп қарастыруға болады. Композицияның оң жағындағы төменгі бөлікте қобызымен мұңдасқан Қорқыт бейнесі кескінделген. Мұндағы Қорқыт бейнесінің орналасу сипаты суретшінің Қорқыт туындысындағы қобыз атасының бейнесіне қатты ұқсас. Бұдан жоғарғы бөлікте қолындағы кітабын парақтаған ер адам сәл қырынан орналасыпты. Суреттелу пішіні жағынан бұл - ұлы тұлға, аты әлемге әйгілі ғұлама, философ Әбу Насыр Әл-Фараби бейнесі. Одан сәл жоғарыда қазақтың белгілі ханы Абылай отыр. Ханнан кейін артқы бөлікте қазақтың үш жүзінің төре билері мен сұлтандар бейнесі көрінеді. Үш бидің Абылай ханның қасынан орын алуының өзі билердің мемлекеттің ішкі және сыртқы саяси тірліктеріне етене араласқандығын, қазақ халқының бірлігін нығайтуға зор үлес қосқан, әділ сөздің символына айналған ірі тұлғалар болғандығын байқатады. Абылай ханның жоғарғы тұсында қатарласа отырған Төле би бейнесі көрінсе, одан әрі тұрып тұрған қалыпта Әйтеке мен Қаз дауысты Қазыбек би образы орын алған.
Сол жақ тұстағы екінші топта бесік тербетіп, аналық мейірін шашқан Домалақ ана бейнесі дәл Қорқытқа қарама-қарсы орналасқан. Ал, Әл-Фарабиге қазақтың бас ақыны, ұлы кемеңгер Абай бейнесі қарсы қойылған. Аристотельден кейін дүниежүзі білімі мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопидист ғалымға халқымыздың ұлы ақыны, композитор, философ, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.