Ежелгі Шығыстың құлиеленушілік құрылысы, оның ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Ежелгі Шығыстың тарихы

Ежелгі Шығыстың құлиеленушілік құрылыс, оның ерекшеліктері.

Ежелгі Шығыс - Африканың солтүстік - шығысы мен Жерорта теңізінен бастап Қытайға дейін созылып жатқан Азияның орталық және оңтүстік белдеуіндегі ежелгі таптық қоғамдар мен мемлекеттерді айтамыз немесе ежелгі заманда грек-рим дүниесінің шығыс және оңтүстік - шығыс жағында орналасқан елдер жиынтығы. Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауының бастамасы да, жеке меншіктің пайда болуы да, таптық антагонизмде, мемлекеттік өкімет те тұңғыш Шығыста болды, тіпті жазу-сызудың ең алғашқы ежелгі жүйесі де Шығыстан шықты.

Құлдық - адамзат тарихындағы қанаудың дөрекі түрі. Құлдық алғашқы қауымдық қоғам ыдырай бастаған кезеңде пайда болды. Алғашқыда соғыс тұтқындары, қарыздарын өтей алмаған кедейлер құлға айналдырылды. Кейіннен құл саудасы кеңінен өріс алды. Құлдықтың классикалық үлгісі ежелгі Вавилонда, Египетте, Грекияда, Римде болды. 5 ғасырдан бастап құл еңбегі маңызын жоя бастады. Себеп: 476 жыл тарихта құлиеленушілік құрылыстың жойылу жылы.

16 ғасырда Батыс Еуропада капиталистік қатынастар дамып, жаңадан ашылған жерлерді жаппай отарлау нәтижесінде құлдық қайта өріс алды. Мылтық пен зеңбіректің күшімен еуропалықтар Америка, Азия, Африка құрлықтарының көптеген халықтарын еріксіз құлға айналдырды. Құлдық, әсіресе, Америкада кең етек жайды. Үндістерден тартып алынған жерлерді игеруге адам күші жетпегендіктен, отаршылар Африкадан әкелінген негрлердің еңбегін кеңінен пайдаланды. Сөйтіп Америка және Африка материктері арасында құл саудасы басталды. Құлдыққа және құл саудасына қарсы көтерілістер жиі болып, зиялы қауым арасында наразылық қозғалысы пайда болды. 18 ғасырдың аяғында Францияда революция жеңіске жеткеннен кейін француз отарларында құлдыққа және құл саудасына тыйым салынғанымен, жергілікті жерлерде бұл шешім көп уақытқа дейін орындалмады. 1807 жылы ағылшын өкіметі де осындай шешім қабылдап, 1826 жылдан кейін ғана толық жүзеге асыруға қол жеткізді. 19 ғасырдың ортасына қарай АҚШ-та құлдыққа қарсы қоғамдық пікір күрт күшейді. Нәтижесінде 1861 - 65 жылдары елде құлдық жойылған солтүстік штаттар мен құл еңбегін пайдаланатын оңтүстік штаттар арасында азамат соғысы басталды. Соғыста солтүстік штаттар жеңіске жетіп, АҚШ-та құлдық толық жойылды. Осыдан кейін Америка құрлығының басқа да елдерінде құлдық пен құл саудасына тыйым салына бастады. Орта ғасырларда шығыс елдерінде (Египет, Сирия, т. б. ) көшпелі тайпалардан (түркілер, кавказдықтар, арабтар, т. б. ) әкелінген құлдар әскери қызметке кеңінен тартылды. Бұл елдерде әскери құлдардың көптеп жиналуы нәтижесінде олар бірте-бірте алдымен әскери, кейіннен саяси билікті өз қолдарына алды. Дәстүрлі қазақ қоғамында да құлдықтың кейбір белгілері сақталды. Мысалы, соғыс тұтқындары құлға айналдырылды, бірақ мұнда ежелгі Грекия, Египет, Рим елдеріндегі сияқты құлдықтың классикалық үлгісі болған жоқ. Көшпелі тұрмыста құл еңбегі тиімсіз болды. Сондықтан қазақ қоғамы құлдарды ерікті қауым мүшелері ретінде ұстауға тырысты. Нәтижесінде олар қазақ қоғамына сіңісіп кетті. 19 ғасырда Қазақстан толығымен Ресей отарына айналып, сыртқы соғыстар тоқтатылғаннан кейін құлдық мүлдем жойылды. 19 ғасырда Еуропа мен Америкада құлдыққа қарсы басталған күрес 20 ғасырда жалғасын тауып, халықаралық мәселеге айналды. 1926 жылы 40 мемлекет құлдыққа тыйым салу жөніндегі Женева конвенциясына қол қойды. 1948 жылы БҰҰ қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға ортақ декларациясы құлдық пен құл саудасының барлық түріне тыйым салды. 1956 жылы 59 мемлекет өкілдері қатысқан Женева конференциясы құлдықты, құл саудасын, құлдыққа жақын әдет-ғұрыптар мен институттарды жою жөнінде қосымша конвенция қабылдады.

К. Маркс, Ф. Энгельс, В. И. Ленин тұңғыш әлеуметтік - экономикалық таптық формация деп құлиеленушілік формацияны есептеген. Энгельс Англиядағы жұмысшы табының жағдайы Азиялық және классикалық ежелгі заманда таптық езудің басым формасы құлдық болды, яғни бұқара жерін экспроприациялаудан гөрі, олардың жеке басын иемдену басым болды.

Құлдық - Ежелгі әлемнің барлық қоғамдарына тән әлеуметтік институт. Шығыс мемлекетінде оны ежелгі құлдықтан ажырататын бірқатар ерекшеліктер болған. Ұзақ уақыт бойы ғылыми әдебиеттерде құл туралы қате анықтама болған. Онда құл дегеніміз - мүліктік құқығынан айырылған, экономикалық емес мәжбүрлеу нәтижесінде жұмыс істейтін және қатыгездікпен пайдаланылатын тұлға делінген. Шын мәнінде, құл - бұл құлдардың меншігіне жататын, яғни қолданыстағы заң бойынша құл ретінде танылған, басқа адамдарға, ұжымға немесе тіпті Құдайға тиесілі, міндетті түрде мүліктен айырылмайтын және міндетті түрде қатыгездікпен пайдаланылмайтын адам.

Ежелгі Шығыстағы құлдықтың көздері:

әскери тұтқындау
қарызға байланысты болу - бұл мәңгілік және шектеуші болуы мүмкін (Мысалы, Хаммурапи заңдары сияқты)
құлдықтағы өзін-өзі сату
қарақшылық және тонау
қылмыстарға қамау
табиғи көбею

Ерекшеліктері:

Шығыста оның отбасы мен қоғам мүшелерін құлдыққа алуға рұқсат етілді
Шығыстағы құлдар азшылықты құрады
Құлдар материалдық байлықтың негізгі өндірушісі болған жоқ
Құлдық қанау әдісі емес
Экономиканың жекелеген салаларында құлдық жұмыстың үлес салмағы аз болды
Құл еңбегі, ең алдымен тұрмыстық қызметте қолданылды
Құлдардың мүлкі әртүрлі болды олар заңның субъектілері болды.

Ежелгі Шығыстағы ежелгі әлемнің жағдайымен салыстырғанда құлдар қоғамның салыстырмалы түрде маңызды емес бөлігін құрады, ал құлдық еңбектің үлесі шамалы болды, яғни материалдық байлықтың негізгі бөлігін құлдар емес, басқа нысандарда пайдаланылған адамдар өндірді. Құлдық негізінен патрирхалды болды. Мемлекеттіәк құлдардың экономикалық жағдайы ежелгі әлемнің құлдарының жағдайына қарағанда патшалық фермерлер мен қолөнершілердің жағдайына жақын болды.

XIX ғасырдың басында ашылған Вавилон патшасы Хаммурапидің заңдар жинағы мен одан кейін табылған Хетт заңдары жергілікті халықты ерікті және құл деп екіге бөлді.

Советтің Шығыс зерттеушісі В. С. Струвеннің 30-40 жылдар аралығында жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде Шумердің б. з. д. III мыңжылдық аяғы патшалық және храмдық мекендерінде құл еңбегі басым болғаны анықталды.

И. М. Дьяконов, В. А. Белявский, Ю. Б. Юсупов , т. б еңбектерде Алдыңғы Азияның ежелгі әртүрлі елдерінде құлиеленушілік едәуір басым рөлі болғаны туралы айтылған.

Ежелгі Египеттегі құлиеленушілікті Ю. Я. Перепелкин дәлелдеген.

Д. Р. Чанан, Ш. А. Данге ежелгі Үндістандағы құл еңбегі туралы деректер жинаған.

Ежелгі дүние тарихының өн бойында құлмен қатар, ұсақ өндірушілер де еңбек етті. Құлдықтан басқа да қанаудың әртүрлі формалары байқалды мысалы, аренда, уақытша кіріптар ету, жалдамалы еңбек. Ежелгі Шығыс патшалары сондай-ақ храмдар мен бекзадалары поместьелерінде, барлық жерде құл еңбегі басым болды. Құл еңбегінің үлес салмағы б. з. д. III мыңжылдыққа қарағанда құлдардың саны б. з. д. II мыңжылдықта әлдеқайда көп болды. Еуропаға қарағанда, Шығыста құлиеленушілік құрылыс ертерек дамыды. (қалыптасу барысында өзіне тән формаға ие болды) . Қауымдық жер иелену Батысқа қарағанда Шығыстың негізгі елдерінде ұзақ сақталды, жерге жекеменшік болу орнады.

Ежелгі Шығыстағы мемлееттер. Оның формалары, Шығыстағы деспотизм. Қала-мемлекеттер. Әскери монархия.

Ежелгі Шығыс тарихы ежелгі әлем тарихы жалпы курсының ажырамас бір бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, ежелгі қоғамдардың (Ежелгі Греция, Ежелгі Рим) немесе классикалық ежелгі заманның тарихын қамтиды.

Ежелгі Шығыстағы мемлекеттер алғаш ұлы өзендер аймағында пайда болды.

Қосөзеннің төменгі ағысында адамзат тарихында алғаш өркениет ошағы қалыптасты. Олар шумерлік қала-мемлекеттер ретінде ерекшеленді. Аккад, Урдың III әулеті мемлекеттері тұсында шаруашылық - әлеуметтік қатынастар дами түсті. Бұл аймақтың одан арғы саяси-экономикалық гүлденуінде Хаммурапи патша ерекше рөл атқарды. Б. з. б. VII-V ғасыр аралығында Вавилон әсем қала ретінде әлемге әйгілі болды. Қосөзенде мифтік, діни, сына жазу, мүсін, құрылыс өнері дүниеге келді, ғылыми білімнің негізі қаланды. Б. з. б. IV мыңжылдықта Қосөзенде қала-мемлекеттер пайда болды: Ур, Урук, Лагаш, Ниппур.

Шумерлік басқару жүйесінде: басшыларын- нубанда, салық жинаушы-машки, қоймашы - дуггур, әскербасы - галуку, сауда-саттық басшысын - дамкар деп атаған. Шумерлік қала-мемлекеттердің ішінде алғаш ерекшеленгендердің бірі - Лагаш (Б. з. б. III м. ж. ортасы) болды. Урнанше билеуші тұсында күшейе түсті, құрылыс жұмыстары кең түрде жүргізілді. Эанату патша кезінде қуатты мемлекетке айналды. Ол Қосөзеннің оңтүстігін толық бағындырды, Ур мен Урук қалаларын өзіне қосты, Умма қаласын талқандады (жеңісін арнайы тас бағанаға бейнелеттірді) . Шумер мемлекетінің құдіретті билеушілерінің бірі - Лугал-заггиси. Ол шумерлердің діни орталығы Ниппурды бағындырды, өзін Ур мен Уруктың патшасымын деп жариялады.

Аккад - б. з. б. XXIV ғасырда құрылды. Шаруккин немесе Саргон патша Шумер-Аккад мемлекетінің негізін қалады. Нарамсин патша тұсында гүлдене түсті.

Вавилон (аккад тілінде бабилу-Құдайға барар қақпа) . Хаммурапи патша (б. з. б 1792-1750) заңдар жинағы; Навуходоносор (б. з. б 604-562) тұсында гүлденді, Аспалы бақ салынды.

Ежелгі Египетте адамзат тарихындағы алғашқы мемлекеттердің бірі қалыптасты. Патшаны «перғауын» (фараон) деп атаған. Иероглифтік жазу, математикалық есептеу, аспан әлемі, күнтізбе, емдеу тәсілдерін меңгерді. Діни көзқарас жүйесі пайда болды. Пирамида, сфинкс, храм дүниеге келді.

Ассирия - ірі әскери держава ретінде ерекшеленді.

Хеттер - жаугершілігімен, Финикиялықтар - кеме жасап, теңізде жүзуімен, Израиль-иудей мемлекеттері өзіндік орын алды, оның билеушілері әлемдік діндерде пайғамбарлар ретінде сипатталды. Ірі Парсы империясы I Дарий кезінде шығыстағы аса қуатты елге айналды. Ежелгі заманда Орта Азияда бірнеше қала-мемлекеттер пайда болды. Бактрия- көк тасқа бай, Мың қала елі; Кушан елі - 23жыл билеген Қанышке патша тұсында гүлденді. Ұлы Жібек жолы халықаралық сипат алды; Парфия - алып Рим империясының Шығыстағы мықты қарсыласына айналды.

Ежелгі Грекия мен Рим мемлекеттері - Жерорта теңізінің солтүстігіндегі Балқан және Апеннин түбегінде қалыптасты. Ежелгі Грекияда қала-мемлекеттер полистер деп аталды. Афина - демократиялық, Спарта - олигархиялық бағытта дамыды. Грекия - ежелгі дүниедегі ірі өркениет ошағының бірі болып табылады. Рим - саяси - әлеуметтік, шаруашылық даму ерекшеліктеріне қарай; патшалық, республикалық, империялық үш кезеңді қамтиды. Құлиеленушілік - классикалық түрінде қалыптасты.

Ежелгі Шығыс монархиясы - адамзат тарихындағы алғашқы басқару формасы. Оның өзіне ғана тән ерекшеліктері болды. Шығыс мемлекеттерінде қоғамдық жүйе мен патриархалдық өмірдің қатынастары маңызды рөл атқарды. Құлдық табиғатта ұжымдық немесе отбасы болды, ал тек мемлекеттік құлдар толықтай монархтың иелігінде бодды. Ежелгі Шығыс еклдеріндегі билікті бұндай ұйымдастыру шығыстық деспотизм деп аталады. Бірақ бұл деспотикалық ереже ежелгі Шығыстың барлық елдерінде болған жоқ; ежелгі Шумер штаттарында билеушінің билігі едәуір шектеулі болды. Билеушінің қызметін ақсүйектер кеңесі немесе ұлттық жиналыс бақылап отырды. Ежелгі Үндістанда орталық билікті ең жоғарғы нығайту кезеңінде патша шенеуніктерінің кеңесі маңызды рөл атқарды.

Ежелгі Шығыс тарихынан: әлем тарихындағы алғашқы ірі өркениеттер Шығыста пайда болды. Мемлекеттердің ең ежелгі бастауы бірнеше мың жыл бұрын Ніл, Тигр, Евфрат, Үнді және Ганг аңғарларында, Сары өзенде, Қара және Каспий теңіздерінің басссейндерінде пайда болды. Мемлекеттер негізінен Шығыстық деспоттық режимдер түрінде билеушілердің ішкі қарулы күресі, билікті орталықтандыру және әлеуметтік еңбек бөлінісін билеуші таптардың пайдасына шоғырландыру арқасында құрылды. Мысалы, Ежелгі Египетте патша - фараон басқарған орталықтандырылған Шығыс деспотизмі болды, бүкіл мемлекетке ортақ суармалы қондырғылар жүйесі болды. Ежелгі Египет ішкі қақтығыстардан басқа, қорғаныс және вгрессивті соғыстар жүргізді, ол үшін перғауынның орталықтағы армиясы қолданылды. Таяу корольдіктен бастап, шекараны қорғауға, қорғаныс құрылымдары мен бекіністер салуға ерекше көңіл бөлінді. Мысыр әскері артықшылықты жабық кастаны құрды, оның мүшелері ұрпақтан-ұрпаққа әскери борышын өтеуге міндетті болды. Мысыр армиясның жауынгерлік тәртібі - соғыс алаңына соғыс күймелері мен жаяу әскерді араластыра орнықтыруы. Мыырдың Кіші Азиядағы жорықтары кезінде жағалауды қорғайтын және теңіз арқылы тасымалдайтын мықьы флоты болған. Сонымен, әскери диктатура - бұл әскери күштердің барлық билігі, әдетте төңкеріс нәтижесінде билікті қолына алған басқару нысаны, мұнда мемлекет тікелей әскери бақылауында болды. Оның түрлері өте көп. Соның бірі - әскери монархия.

Ежелгі Шығыс мәдениеті: сәулет өнері, ғылыи-білім, өнер - жазу

Гильгамеш туралы дастан - өмір мен өлім арасындағы күрес, Қосөзен.

Гильгамеш - біздің дәуірімізге дейінгі XXVII ғ. аяғы мен XXVI ғ. басында өмір сүрген шумердегі Урук қаласы билеушісі. Оны өлгеннен кейін ғана құдай деп санай бастаған. Үштен екісі құдай, үштен бірі ғана - адам деп есептелген Гильгамеш 126 жылға жуық уақыт билік құрған. Бастапқыда оның есімі басқаша аталған. Оның есімінің шумерлік нұсқасы, тарихшы ғалымдардың пікірнше, “батыр баба” деген мағына беретін “Бильга-мес” сөзіне келеді. Гильгамеш туралы хикая. Күшті, батыл, өткір мінезді Гильгамештің бойы да еңгезердей екен, өзі жауынгерлік өнерді жақсы көріпті. Урук тұрғындары құдайлардан тілеп, соғысқұмар Гильгамешті ақылға келтіруді өтінеді. Сол кезде құдайлар алыптың арынын басар деген үмітпен Энкиду деген жабайы адамды жаратады. Энкиду Гильгамешпен жекпе - жекке шығады, бірақ батырлар күштерінің тек екенін бірден байқайды. Олар достасып, көптеген ерен ерліктерді бірге жасайды. Бір күні олар самырсын еліне аттанады. Алыстағы бұл елде бір таудың шыңында Хувава дейтін зұлым дәу тұрыпты. Ол адамдарға көп зардап шектіріпті. Батырлар дәуді жеңіп, басын кесіп алады. Бірақ құдайлар олардың бұл қылықтарына ашуланып, Инаннаның ақылымен Урукке құбыжық бұқаны жібереді. Инанна әрдайым көңіл білдіріп жүрсе де, назар аудармай қойған Гильгамешке бұрыннан ызалы еді. Алайда Гильгамеш Энкидумен бірге бұқаны өлтіріп тастайды да, бұл іс құдайларды одан әрмен күйіндіреді. Батырдан кек алу үшін, құдайлар оның досы Энкидуды өлтіреді. Гильгамеш үшін бұл ең сұдық қасірет болды. Досының өлімінен кейін Гильгамеш Ут - Напишти деген ажалсыз адамнан мәңгі өмірдің құпиясын білуге аттанады. Ол қонағына бүкіләлемдік су тасқынынан қалай тірі қалғанын айтып береді. Қиындықтарды жеңудегі дәл осы табандылығы үшін, құдайлар оған мәңгілік өмірді сылағанын баяндайды. Ажалсыз адам Гильгамешке ақыл беруді құдайлар қолдамайтынын білді. Бірақ, бақытсыз батырға көмектескісі келіп, оған мәңгі жастық гүлінің құпиясын ашты. Гильгамеш құпия гүлді тауып алады. Оны енді жұлып алайын дей берген сәтінде, гүлді жылан қақшып алып, дереу жап - жас жыланға айналып кетеді. Салы суға кеткен Гильгамеш Урукке қайтып оралады. Бірақ қаланың жақсы бекінгендігі мен гүлденіп жатқандығы көңіліне медеу болады. Урук тұрғындары оның келгеніне қуанады. Гильгамеш туралы хикая адамның мәңгі өмірге ие болуға ұмтылуы бос әурешілік деген ойды аңғартады. Адамның игілікті істері мен ерліктері туралы жұртшылық балалары мен немерелеріне айтып отырғанда ғана, ол тек халықтың жадында мәңгі өмір сүре алмақ. Гильгамеш туралы эпос (грекше “сөз, хикая, әңгіме”) біздің дәуірімізден 2500 жыл бұрын қыш тақташаларға жазылған. Гильгамештің жасаған ерліктері туралы баяндайтын бес эпостық жыр сақталып қалған. Гильгамеш туралы аңыз табиғаттың қаһарлы күштері кейпіндегі зұлым құдайлар жіберген барлық сындардан өтіп, өз мақсатына ұмтылған батырдың ерлігін, өмірге құштарлығын жыр етеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.