Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы сипаттамасы
ЖОСПАР:
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
2.Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы сипаттамасы ... 5
3.Ерекше қорғалатын аймақтағы табиғи мен зоологиялық саябақтар,
табиғат ескерткіштері мен ботаникалық бақтардың бір.бірінен ерекшкліктері және қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Қазақстандағы қорықтардың қазіргі жағдайы, олардың табиғат қорғау ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қолданалған әдебиттер тізімі
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
2.Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы сипаттамасы ... 5
3.Ерекше қорғалатын аймақтағы табиғи мен зоологиялық саябақтар,
табиғат ескерткіштері мен ботаникалық бақтардың бір.бірінен ерекшкліктері және қазіргі жағдайы мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Қазақстандағы қорықтардың қазіргі жағдайы, олардың табиғат қорғау ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
Қолданалған әдебиттер тізімі
Кіріспе
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің бөліктері бастапқы түрде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам қолымен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекеттің ерекше қорғалатын территорияларды құрып, дамыту стратегиясы негізгі екі міндетті орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1. оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2. жүйелі топтастырылғын деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар, қорғалымдар, мабиғи ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары, ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық территориялар жер шарының шамамен 1,6 – 2,0 % -тын құрайды. Дүние жүзіндегі ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га; Ботсванадағы Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн, га; Вуд-Баффало (Канада) – 4,5 млн. га; Үлкен Гоби қорығы (Монғолстан) – 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыққа пайдалануға рұқсат берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі– қорғалымдар болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориалардың біріне табиғи (ұлттық) саябақтар жатады.Олардың негізгі міндеті- халықты реакциалық қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формалардың ішінен қорықтардың орны ерекше.Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ ХХ ғасырдын екінші жартысында «қорық- өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы, біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.
Табиғат – адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы. Адам табиғаттың туындысы ретінде біте қайнасып, өміріне қажетті азық қорын алады. Алғащқы адамдар табиғат ресурстарын тұрпайы күйінде пайдаланып келді. Бертін келе, саналы түрде шаруашылықпен айналысып, өсімдіктерді баптап өсіріп, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретті.
Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп өсті. Енді бос жатқан жердің, судың иесі табалып, одан әрі жермен оның байлығы үшін талас-тартыс өрбіді. Осының бәрі табиғатқа бұрын соңды болмаған шығын әкелді. Алғашында табиғат қорлары сарқылмайтын сияқты көрінгенімен, бірте бірте оның қоры таусыла бастағаны адам баласы сезіне бастайды. Мысалы, дүние жүзіндегі орман қоры 40 млн. км.2 деп есептесек, оның соңғы 150 жыл ішінде 35%-ті кесілген екен. Кейін адамзат қауымдастығы табиғатты қорғау қажет екенін түсіне бастады. Ол үшін табиғат қорларын есепке алып, оларды тиімді пайдалану керектігін ұғынды. Табиғат қорғау туралы маңызды құжаттар қабылданып, оның ғылыми негіздері қаланды.
Табиғат қорғау дегеніміз – тірі (өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) және өлі (топырақ, су, атмосфера, жер қойнауы, климат т.б.) табиғатты қорғау, тиімді пайдалану және қалпына келтіру жөніндегі шаралар кешені. Табиғат қорғауға ғылыми тұрғыдан бағытталған халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс-шаралар жатады.
Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат – оның байлығын тиімді пайдалана отырып, болашақ ұрпаққа қаз қалпында жеткізу. Ол үшін, біз табиғи қорларын жете білуіміз қажет.
Соңғы жылдары елімізде табиғат қорғау мәселеіне үлкен мән берілуде. 1997 жылы 15 шілде де «Қоршаған ортаны қорғау туралы», ал 1997 жылы 6 тамызда «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» заң қабылданып, оларды жүзеге асыру жөнінде игі істер атқарылуда. Елімізде ерекше қорғалатын аумақтарға: мемлекеттік қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, республикалық мәні бар табиғат ескерткіштер, табиғи қорықшалар (заказник), халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар, зоологиялық, ботаникалық, дендрологиялық бақтар, экологиялық тұрғыдан ғылыми, мәдени және тарихи құнды табиғат нысандары жатады.
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің бөліктері бастапқы түрде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам қолымен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекеттің ерекше қорғалатын территорияларды құрып, дамыту стратегиясы негізгі екі міндетті орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1. оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2. жүйелі топтастырылғын деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар, қорғалымдар, мабиғи ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары, ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық территориялар жер шарының шамамен 1,6 – 2,0 % -тын құрайды. Дүние жүзіндегі ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га; Ботсванадағы Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн, га; Вуд-Баффало (Канада) – 4,5 млн. га; Үлкен Гоби қорығы (Монғолстан) – 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыққа пайдалануға рұқсат берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі– қорғалымдар болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориалардың біріне табиғи (ұлттық) саябақтар жатады.Олардың негізгі міндеті- халықты реакциалық қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формалардың ішінен қорықтардың орны ерекше.Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ ХХ ғасырдын екінші жартысында «қорық- өзгермеген табиғаттың эталоны» деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы, біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.
Табиғат – адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы. Адам табиғаттың туындысы ретінде біте қайнасып, өміріне қажетті азық қорын алады. Алғащқы адамдар табиғат ресурстарын тұрпайы күйінде пайдаланып келді. Бертін келе, саналы түрде шаруашылықпен айналысып, өсімдіктерді баптап өсіріп, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретті.
Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп өсті. Енді бос жатқан жердің, судың иесі табалып, одан әрі жермен оның байлығы үшін талас-тартыс өрбіді. Осының бәрі табиғатқа бұрын соңды болмаған шығын әкелді. Алғашында табиғат қорлары сарқылмайтын сияқты көрінгенімен, бірте бірте оның қоры таусыла бастағаны адам баласы сезіне бастайды. Мысалы, дүние жүзіндегі орман қоры 40 млн. км.2 деп есептесек, оның соңғы 150 жыл ішінде 35%-ті кесілген екен. Кейін адамзат қауымдастығы табиғатты қорғау қажет екенін түсіне бастады. Ол үшін табиғат қорларын есепке алып, оларды тиімді пайдалану керектігін ұғынды. Табиғат қорғау туралы маңызды құжаттар қабылданып, оның ғылыми негіздері қаланды.
Табиғат қорғау дегеніміз – тірі (өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі) және өлі (топырақ, су, атмосфера, жер қойнауы, климат т.б.) табиғатты қорғау, тиімді пайдалану және қалпына келтіру жөніндегі шаралар кешені. Табиғат қорғауға ғылыми тұрғыдан бағытталған халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс-шаралар жатады.
Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат – оның байлығын тиімді пайдалана отырып, болашақ ұрпаққа қаз қалпында жеткізу. Ол үшін, біз табиғи қорларын жете білуіміз қажет.
Соңғы жылдары елімізде табиғат қорғау мәселеіне үлкен мән берілуде. 1997 жылы 15 шілде де «Қоршаған ортаны қорғау туралы», ал 1997 жылы 6 тамызда «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» заң қабылданып, оларды жүзеге асыру жөнінде игі істер атқарылуда. Елімізде ерекше қорғалатын аумақтарға: мемлекеттік қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, республикалық мәні бар табиғат ескерткіштер, табиғи қорықшалар (заказник), халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар, зоологиялық, ботаникалық, дендрологиялық бақтар, экологиялық тұрғыдан ғылыми, мәдени және тарихи құнды табиғат нысандары жатады.
Қолданалған әдебиттер тізімі:
1. «Қазақстанның өсімдіктер әлемі» - Ғылыми басылым. – «Алматыкітап» ААҚ, 2004 ж.
2. Қазақстандағы жануарлар әлемі. – Ғылыми басылым. «Алматыкітап» ААҚ, 2003 ж.
3. Закон об особо-охроняемых территориях РК – Казахстанская Правда, 15.07.97
4. «Экология-9» - Ә. Бейсенова, Ж. Шілдебаев.
5. «Эколгия» - Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.
6. «Эколгия және табиғатты тиімді пайдалану»-Ә. Бейсенова, А. Самақов, Т. Есполов, Ж. Шілдебаев.
1. «Қазақстанның өсімдіктер әлемі» - Ғылыми басылым. – «Алматыкітап» ААҚ, 2004 ж.
2. Қазақстандағы жануарлар әлемі. – Ғылыми басылым. «Алматыкітап» ААҚ, 2003 ж.
3. Закон об особо-охроняемых территориях РК – Казахстанская Правда, 15.07.97
4. «Экология-9» - Ә. Бейсенова, Ж. Шілдебаев.
5. «Эколгия» - Г.С. Оспанова, Г.Т. Бозшатаева.
6. «Эколгия және табиғатты тиімді пайдалану»-Ә. Бейсенова, А. Самақов, Т. Есполов, Ж. Шілдебаев.
ЖОСПАР:
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
2.Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы
сипаттамасы ... 5
3.Ерекше қорғалатын аймақтағы табиғи мен зоологиялық саябақтар,
табиғат ескерткіштері мен ботаникалық бақтардың бір-бірінен
ерекшкліктері және қазіргі жағдайы мен болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Қазақстандағы қорықтардың қазіргі жағдайы, олардың табиғат қорғау
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
Қолданалған әдебиттер тізімі
\
Кіріспе
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің
бөліктері бастапқы түрде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам қолымен
өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған өзгерістерінің
нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекеттің ерекше қорғалатын территорияларды құрып,
дамыту стратегиясы негізгі екі міндетті орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1. оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2. жүйелі топтастырылғын деңгейдегі биологиялық ресурстарды,
топырақты енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және
микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді
ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға
алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, мабиғи ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар жер шарының шамамен 1,6 – 2,0 % -тын құрайды. Дүние жүзіндегі
ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га;
Ботсванадағы Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн, га; Вуд-Баффало (Канада)
– 4,5 млн. га; Үлкен Гоби қорығы (Монғолстан) – 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыққа пайдалануға рұқсат
берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың
ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі– қорғалымдар
болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориалардың біріне табиғи
(ұлттық) саябақтар жатады.Олардың негізгі міндеті- халықты реакциалық
қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формалардың ішінен
қорықтардың орны ерекше.Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін
маңызды звено болып табылады. Бірақ ХХ ғасырдын екінші жартысында қорық-
өзгермеген табиғаттың эталоны деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның
өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы,
біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.
Табиғат – адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы. Адам
табиғаттың туындысы ретінде біте қайнасып, өміріне қажетті азық қорын
алады. Алғащқы адамдар табиғат ресурстарын тұрпайы күйінде пайдаланып
келді. Бертін келе, саналы түрде шаруашылықпен айналысып, өсімдіктерді
баптап өсіріп, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретті.
Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп
өсті. Енді бос жатқан жердің, судың иесі табалып, одан әрі жермен оның
байлығы үшін талас-тартыс өрбіді. Осының бәрі табиғатқа бұрын соңды
болмаған шығын әкелді. Алғашында табиғат қорлары сарқылмайтын сияқты
көрінгенімен, бірте бірте оның қоры таусыла бастағаны адам баласы сезіне
бастайды. Мысалы, дүние жүзіндегі орман қоры 40 млн. км.2 деп есептесек,
оның соңғы 150 жыл ішінде 35%-ті кесілген екен. Кейін адамзат қауымдастығы
табиғатты қорғау қажет екенін түсіне бастады. Ол үшін табиғат қорларын
есепке алып, оларды тиімді пайдалану керектігін ұғынды. Табиғат қорғау
туралы маңызды құжаттар қабылданып, оның ғылыми негіздері қаланды.
Табиғат қорғау дегеніміз – тірі (өсімдіктер әлемі мен жануарлар
дүниесі) және өлі (топырақ, су, атмосфера, жер қойнауы, климат т.б.)
табиғатты қорғау, тиімді пайдалану және қалпына келтіру жөніндегі шаралар
кешені. Табиғат қорғауға ғылыми тұрғыдан бағытталған халықаралық,
мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс-шаралар жатады.
Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат – оның байлығын тиімді пайдалана
отырып, болашақ ұрпаққа қаз қалпында жеткізу. Ол үшін, біз табиғи қорларын
жете білуіміз қажет.
Соңғы жылдары елімізде табиғат қорғау мәселеіне үлкен мән берілуде.
1997 жылы 15 шілде де Қоршаған ортаны қорғау туралы, ал 1997 жылы 6
тамызда Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң қабылданып, оларды
жүзеге асыру жөнінде игі істер атқарылуда. Елімізде ерекше қорғалатын
аумақтарға: мемлекеттік қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар,
республикалық мәні бар табиғат ескерткіштер, табиғи қорықшалар (заказник),
халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар, зоологиялық, ботаникалық,
дендрологиялық бақтар, экологиялық тұрғыдан ғылыми, мәдени және тарихи
құнды табиғат нысандары жатады.
Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы сипаттамасы
Қорықтар – бұл табиғат объектірлерін қорғаудың ең жоғарғы формасы. Қорық
аймағы аймағы шаруашылық аймағынан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс
жұмыстарын жүргізу, аң-құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге
тыйым салады. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттар шашуға және басқа
жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен
айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафтылы-
географиялық белдеуінің үлгісі, ретінде қорғалуы қажет. Бұл жердегі
экологиялық процестердің барлығы адам араласуысыз табиғи жағдайда өтеді.
Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себепті де қорықтарды соңғы
кездегі ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабараториясы деп те атап жүр.
Өйткені, мұнда ұзақ жылдар бойына Табиғат комплекстерін табиғи жағдайда
ғылыми терең зерттеу, табиғат жылнамаларын жүргізу сияқты алуан түрлі
жұмыстар жүзеге асырылады. Қорықтар тек саны азайып, жойылып кетуге жақын
тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа алынып
қоймай, сонымен қатар, өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы
табиғат комплекстері сол қалпында сақталады. Міне, сондықтанда болашақ
ұрпаққа табиғат байлықтарын кемеліне келтіре көркейген қалпында табыс етуде
қорықтардың алатын орны ерекше.
Шындығында да, кең байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді
болсын ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған Ақсу-
Жабағалы (1926), Алматы (1934), Наурызым (1959), Барса-келмес
(1939), Қорғалжын (1968) және Марқакөл (1976), Үстірт (1984), Батыс
Алтай (1992), Алакөл (1992), Алакөл (1998) қорықтары бар.
Осы орайда Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат байлықтарын
қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпеске болмайды.
Ерекше қорғауғу алынған территориялар
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің
бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам
қолмен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған
өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға
мүмкіндік туады.
Кезкелген мемлекеттің ерекше қорғалатын табиғи территорияларды құрып,
дамыту стратегиясы негізі екі міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1) оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2) жүйелі топтастырылған деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты
енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және
микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді
ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға
алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, табиғат ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0%-ын құрайды. Дүние жүзіндегі ең
ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га; Ботсванадағы
Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн. га; Вуд-Баффало (Канада) – 4,5 млн.
га; Үкен Гобий қорығы (Монғолстан) – шамамен 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат
берілмейді.
Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше
объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып
табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын котигориялардың біріне табиғи
(ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты рекреакциялық
қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формаларының ішінен
қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуан түрлілікті қамтамасыз
ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ, ХХ ғасырдың екінші жартысында
қорық - өзгермеген табиғаттың эталоны деген принцип бұзылып отыр.
Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың
тасмалдануы – біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер
етеді.
Арқар - Қазақстанның таулы жерлерін (Жоңғар Алатауын, Тарбағатай,
Алтайды, Сарыарқаны, Қаратауды, Қызылқұм шөлін) мекендейді. Республикада
Арқардың 6-түрі Алтай арқары, Қызылқұм арқары, Қазақстан арқары Тянь-Шань
арқары, Қаратау арқары, Үстірт арқары кездеседі. Көбіне көгалды, шоқылардың
арасындағы далалы өңірде жайылады. Қыста салқын түсе, таудың етегіне,
көктем мен жазда таудың субальпілік белдеуіне қарай қоныс аударады. Бұл
мезгілде олар 10-15-тен топтанып жүреді. Негізінен, көде, бидайық,
қоңырбас, бетелге, қиақ, күйреуік, жусанмен қоректенеді. Жайылуға жазда
таңертенгілік пен кешкілікте, қыста күндіз шығады. Арқар табиғи жағдайда 12-
14 жыл тіршілік етеді. Арқар – биік тауларда тіршілік етуге бейімделген,
аязға өте төзімді жануар. Осы ерекшелігі ескеріліп, Қазақстанда арқар мент
меринос қойды будандастыру арқылы қойдың ет пен жүнді мол беретін жаңа
тұқымы – қазақы арқар – меринос қойы өсіріліп шығарылды. Республикамызда
қойдың жаңа тұқымдарын одан әрі жақсарту үшін будандастыру жұмысына үлкен
мән берілген. Арқар бағалы кәсіптік аң болғандықтан, оны аулауға тыйым
салынған.
ЗООЛОГИЯЛЫҚ САЯБАҚТАР
Біз табиғат жағдайлары әртүрлі аймақтардан тұратын өлкемізде
жануарлардың 630-дай түрі мекендейтінін айтып өттік. Осынау жануарлар
дүниесі өкілдерінің бәрін табиғи жағдайда кезіктіру мүмкін емес.
Қалалардың өсіп, адамдардың табиғатпен етене араласуы қиындаған
қазіргі жағдайда жер бетінде және туған өлкемізде мекендейтін түз тағыларын
қол созым жерден танысып, бақылауға зоологиялық сабақтар арқылы мүмкіндік
туып отыр. Бүгінде зоологиялық сабақ ғылыми-ағарту мекемесі бола тұрып,
ол жерде жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлері
сақталып, олардың қорын молайту, жабайы жануарлардың биологиясын, мінез-
құлқын зерттеу, табиғат қорғау ісін насихаттау сияқты сан салалы істер
атқарылады. Қазір бүкіл дүние жүзінде, шамамен, 580 зоологиялық сабақтар
бааар. Олардың, әсіресе жойылып кету қаупі бар аң-құстар түрлерін
көбейтудегі маңызы зор. Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау
одағының (ХТҚО) мәліметі бойынша, дүние жүзі сабақтарында Халықаралық
Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 286 түрінің 170-і қамқорлыққа
алынып, 80-ге жуығы ұрпақ берген көрінеді. Мәсселен, табиғатта жойылып
кеткен керқұлан зоологиялық сабақта ссақталып, өсірілген. Бұл тұяқты аң
дүние жүзінің 42 зоологиялық сабағында бар, қазір саны 250-ге жетіп отыр.
Зоологиялық сабақ сонымен қатар амур жолбарысын, тайвань теңбіл бұғысын,
зубр, қуйс мүізді ориксті жойылып кетуден сақтауда зор рөл атқарып
келеді.
Біздің республикамызда Алматы, Қарағанды және Шымкент қалаларында
зоологиялық сабақ бар.
Алматы зоологиялық сабағы 1937 жылы 8 қарашада (Ұлы Қазан
революциясының 20 жылдығын тойлау құқрметіне) ашылды. Алғашқыда шағын ғана
аймақта Қазақстан мен Орта Азия жерлерін мекендейтін елу шақты аң мен құс
түрі ұсталды. 40 га-ға жуық аймақты алып жатқан бұл саябақта қазір жер
бетінде тіршілік ететін жануарлардың 300-ден астам түрі бар. Олардың 31-і
халықаралық, ал 29-ы КСРО-ның Қызыл кітабына тіркелген жануарлар. Түз
тағыларының барлығы мұнда өздерін еркін сезініп, өсіп-өні, көбейіп келеді.
Мәселен, 1979 жылдың жазда Юлька, Спутник атты бегемот балалары дүниеге
келді. Сонымен қатар ьұнда әр жылдары арыстан, амур жолбарысы, Америка
ягуары, лама және басқа да жануарлар түрлері ұрпақ берген еді.
Келешекте Алматы зоологиялық сабағының аумағы 150 га-ға дейін
ұлғаятын болады. Қазрдің өзінде осы тұрғыда жұмыстар істеліп келеді. Таяуда
балықтың 80-ге жуық түрінің еркін жүзуіне қолайлы аквариум және террариум
ашылды.
Алдағы уаытта аң-құстар мекендейтін бұл аймақта жерімізде тіршілік
ететін құлан, барыс, қарақұқйрық және басқа да сиреп кеткен жануарлар түрі
қамқорлыққа алынып, олардың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай жасау және терең
ғылыми-зерттеу жұмысын табиғат қорғау ісімен ұштастыру Алматы зоологиялық
сабағының негізгі міндеті болмақ.
ТАБИҒИ САЯБАҚТАР
Көрікті ландшафтыларды, табиғи кешендерді қорғаудың бұл формасы
біздің елімізде соңғы жылдары қолға алынып отыр. Мемлекеттік ұлттық табиғи
саябақтардың қорыұтардан біраз айырмашылықтары бар. Мұнда табиғатты қорғау
мен оның аясында ұйымдасқан түрде тынығу ісі бірдей жүргізіледі. Табиғи
саябақ аумағында адам аяғы баспайтын қорықтар аймағы мен тынығу аймағы
болады. Онда арнайы маршруттар белгіленіп, турист соқпақтары, аялдамалар
мен тынығу пункттері орналасқан.
Қазіргі кезде Қазақстанда 7 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ бар.
Олар: Баянауыл, Алтынемел, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатон Қарағай,
Шарын. Солардың кейбіреулеріне сипаттама берейік.
Алтынемел ұлттық табиғи-тарихи саябағы. Ұлттық табиғи-тарихи
саябақтар – табиғат қорғауда едәуір орны бар, республикалық санатқа ие,
экологиялық, рекреациялық, ғылыми жағдайы жағынан ерекше құнды табиғи-
тарихи объектілерді көп салалы пайдалануға және қорғауға арналған аймақ.
Алтынемел саябағы 1996 жылы 10 сәуірде Алматы облысының Кербұлақ және
Панфилов аудандарының аумағында ұйымдастырылған. Ұлттық саябақ Іле өзенінің
терістігінде орналасқан. Жер көлемі – 520 мың га. Саябақ аумағында Жетісу
Алатауының сілемдері – Шолақ, Дегерес, Матай, Алтынемел, Қоянды тау
таулары, Үлкен Қалқан, Кіші Қалқан, Қату тау, Ақтау жоталары, Әйгілі Әнші
құм кіреді. Саябақта көптеген археологиялық ескерткіштер бар. Сақ дәуірінде
сақталған Бесшатыр қорғанының маңызы зор. Әрі бұл жер Ұлы Жібек Жолы өткен
тарихи аймақ. Қоған ежелгі таңбалар мен суреттер салынған үнгірлер мен
тастарға бай. Қазақ халқының ұлы ғалымы, әрі саяхатшысы Шоқан Уәлихановтың
мұражайы да осында. Саябақта өсімдіктерден шырша, үйеңкі, тураңғыл, қызыл
тал, жиде, жыңғыл, сексеуіл, қылша т.б. өседі. Омыртқалы жануарлардың
көтеген түрлері мекендейді. Сүтқоректілерден – құлан, қарақұйрық, арқар,
тау теке, елік, ақбөкен, жабайы шошқа, қасқыр, түлкі, сусар, қоян;
құстардан – бүркіт, тасқара, ителгі, кекілік, қарғалы, бұлдырық;
балықтардан – сазан, көксерке, ақмарқа, табанбалыш т.б. тіршілік етеді.
Омырқасыз жануарлар дүниесі толық зерттелмеген. Саябақтар қазіргі кезде жан-
жақты жабдықталған 17 қорықша бекеті жұмыс істейді. Орталығы – Басши ауылы.
Саябақтың жергілікті және шетелдік туристтерге табиғат қорғау жұмыстарын
насихаттауда алатын орны зор.
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы. Павлодар облысындағы
Баянауыл орман алқабын сақтап қалу, туризмді реттеу және жаппай тынығу
жағдайын жақсарту мақсатында Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
Баянауыл орман шаруашылығының негізінде ұйымдастырылды (1985 ж). Жоба
бойынша табиғи саябақ аумағы 50 мың га алаңды қамтиды.
Орталық Қазақстанның бұл оазисінің Сабындыкел, Жасыбай мен Торайғыр
секілді көрікті көлдерін қөмкеріп жатқан жақпар тасты таулар, өсімдіктер
әлеміне өте бай. Мұндағы орманның дені – реликті қарағайлар. Сондай-ақ
қайын, көктерек, мойыл, итмұрында баршылық. Орман ішінде оқта-текте елік,
тау беткейлерінде арқар кездесіп қалады.
Қайталанбас көркі бар Баянауыл өлкесі табиғаттың тамашалаушылардың
легі жыл бойына өссе толастаған емес. Арнайы демалыс орындары жылына 2
мыңға жуық адам демалып қайтады. Ал өз бетінше келіп тынығушылар саны 100
мыңнан асып жығылады. Әрине кейбір демалушылар тарапынан бұл аймақтың
табиғатына нұқсан келіп жатады. өрт шарпыған орман алқаптары, лайланып,
ластанған көл жағалауы, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі өкілдерінің
сиреуі талайдан ой салып келеді. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
табиғатқа да, демалып тынығушыларға да қолайлы жағдай туғызатын болды.
Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы. Соңғы жылдары Қарқаралы
жерінде де мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ ұйымдастырылды. Таяу жылдары
ұйымдастырылған (1998 ж) бұл табиғи саябаққа жүктелетін негізгі міндет –
Орталық Қазақстанның табиғи еменін қалпына келтіру мен сақтау, экологиялық
зерттеу жұмыстары жүргізу, сонымен қатар халықтың тынығып, табиғат көркін
тамашалауына мүмкіндік беру және тағиғат қорғаудың маңызын көпшілікке
насихаттау. Қарқаралы табиғи саябағы 350,5 мың га аймақты қамтып жатыр.
Қарқаралы және Талды орман шаруашылықтары негізінде ұйымдастырылған бұл
табиғи саябақ аумағына Қарқаралы аумағының біраз жері енеді. Қарқаралы
табиғи саябағының аумағында адам аяғы сирек басатын Шаңкөз, Оңтүстік
Қарқаралы және Кент қорығы аймақары, Арқалық зоологиялық және Сарықұлжа
ландшафтылы қорықшалар бөлігі адамдар тынығып, демалатын арнайы жерлерге
айналды. Аталған жерлерде табиғатты тамашалау, оның аясында демалу
шараларын дұрыс ұйымдастыру көзделіп отыр.
Өлкемізде Баянауыл, Қарқаралы сияқты жер жаннаты аталған жерлер аз
емес. Олардың табиғи көркін бұзбай сақтауда табиғи саябақтардың алар орны
ерекше. Қорық сияқты саябақ үшінде де шаруашылыққа пайдаланып жүрген
құнарлы жерлерді бөлуге тура келеді. Сол себепті де табиғи саябақ
ұйымдастыру ісі жан-жақты кедергілерге тап болып отырады. Шаруашылықпен
табиғатты қорғау мүддесін сақтай отырып, мемлекеттік табиғи саябақтарды
көптеп құру – бүгінгі күннің талабы.
ТАБИҒАТ ЕСКЕРТКІШТЕР
Кең байтақ даламызда бір кездері мекендеген, бірақ бертін келе
жойылып кеткен мамонт, жүндес мүйізтұмсық, керік т.б. көптеген
хайуанаттардың қазба қалдықтары мен сонау көне дәуір куәлары реликті
өсімдіктер мен жануарлар – бұлар миллиондаған жыл бойы тіршілігін жоймай
сақталып, бізге жеткен табиғатымыздың тамаша ескерткіштері. Міне, табиғат
ескерткіштерін қорғаудың эстетикалық және ғылыми маңызы орасан зор. Өйткені
оларда жан-жақты зерттеу арқылы ғалымдарымызға жануарлар дүниесі мен
өсімдіктер әлемінің қалыптасу тарихынан, олардың эволюциялық даму жолынан
және табиғаттың басқа да небір жұмбақ сырларын ашу үшін қажетті құнды
мәліметтер алуына мүмкіндік туады.
Сондықтан табиғатымыздың мұндай баға жетпес байлығы – табиғат
ескерткіштерін қорғап, оны көркейтілген күйінде келешек ұрпаққа табыс ету
бүгінгі ұрпақ үшін асыл парыз.
Табиғат ескеркіштері саналатын алып мамонт пен қатар тіршілік еткен
ақбөкен, құлан, жұпартышқан, қарамойнақ мойнақ сияқты жануарларды қорғау,
олардың қорын молайту жұмыстарын жүргізу ісі бізде біршама дұрыс жолға
қойылған болса, екінші жағынан, реликті өсімдіктер мен ертеде тіршілік
етіп, кейінннен жойылып кеткен жануарлардың қазба қалдықтары шоғырлнаған
аумақтар ерекше қатаң қорғауды керек етеді.
Қазіргі кезде елімізде республикалық маңызы бар 26 табиғат ескерткіші
бар. Олардың екеуі – Шарын шаған тоғайы мен Шынтүрген шыршалы алқабы Алматы
облсының аумағында, ал ертедегі жануарлардың қазба қалдықтары шоғырланған
қазқонақ (гусиный перелет) атты табиғат ескерткіші Павлодар облысының
аумағында орналасқан. Осы аталған табиғат ескерткіштерінің бастапқы екеуін
қорғап, оны күтімге алу жұмыстары Қазақстан Республикасы Орман шаруашылығы
басқармасы жүргізсе, ал Қазқонақ ескерткішін сақтап қалу жауапкершілігі
Павлодар облыстың табиғат қорғау комитетіне жүктелген.
Жетісу маржаны аталып кеткен Шарын шаған тоғайы Алматы облысы,
Ұйғыр ауданы аумағындағы Сарытоғай сайы арқылы ағып өтетін Шарын өзені
жағалауын бойлап орналасқан. Бұл табиғат ескеркішінің қазіргі уақытта алып
жатқан жалпы жер көлемі – 3150 га, оның 4855 га 25 км-ге созылып жатқан
орман-тоғай үлесіне тиеді. Мұнда шаған ағашының бірге жиде, Қарағаш және
басқада өсімдік түрлері күтімге алынған. Биіктігі 25-30 метрге жетіп, 300
жылға дейін тірілігін жоймайтын саялы шаған ағашы еліміздің оңтүстік
өзендері жағалауында едәуір көп кездеседі. Шарын шаған тоғайы ғалымдардың
пікірінше осыдан 5 миллион жыл бұрын пайда болғаны көрінеді. Сондықтан
реликті шаған ағашының ең көп шоғырланған осы бір көрікті жерін сақтап
қалудың ғылым үшін орасан зор маңызы бар екендігі ескеріліп, 1964 жылы
Табиғат ескерткіші болып жарияланып, қорғауға алынды.
Көптеген жылдар ішінде небір сұрапыл геологиялық кезеңді басынан
өткізген бұл тоғайдын жойылып кетпеуіне осы өзен жағалауының өзіндік ауа
райы бірден бір себепші болған көрінеді.
Шындығын да бұл жердің ауа райы тоғай өсімдіктеріне, онда тіршілік
ететін жануарлардың өсіп өнуіне қолайлы. Өйткені Шарын өзенінің 20-100 м-ге
дейін жететін биік аңғары айналасындағы шөл даланың құрғақшылығынан сол
маңайды қорғап тұрады. Өзеннен алыстау жатқан жерлерде ылғал сүйгіш шаған
ағашының нағыз шөл өсімдігі – сексеуіл мен қатар өсіп тұрғандығының куәсі
боласыз. Мұның өзі шаған ағашының табиғаттың қолайсыз жағдайларына
қаншалықты төзімді екендігін байқатады.
Ескерткіш болып жарияланып, қорғауға алынғанға дейін Шарын тоғайы
іргелес жатқан елді мекендерді көптеген жылдар бойы қыстық отынмен
қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
2.Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы
сипаттамасы ... 5
3.Ерекше қорғалатын аймақтағы табиғи мен зоологиялық саябақтар,
табиғат ескерткіштері мен ботаникалық бақтардың бір-бірінен
ерекшкліктері және қазіргі жағдайы мен болашағы
... ... ... ... ... ... ... ... .6
4.Қазақстандағы қорықтардың қазіргі жағдайы, олардың табиғат қорғау
ролі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..25
Қолданалған әдебиттер тізімі
\
Кіріспе
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің
бөліктері бастапқы түрде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам қолымен
өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған өзгерістерінің
нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға мүмкіндік туады.
Кез келген мемлекеттің ерекше қорғалатын территорияларды құрып,
дамыту стратегиясы негізгі екі міндетті орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1. оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2. жүйелі топтастырылғын деңгейдегі биологиялық ресурстарды,
топырақты енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және
микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді
ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға
алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, мабиғи ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар жер шарының шамамен 1,6 – 2,0 % -тын құрайды. Дүние жүзіндегі
ең ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га;
Ботсванадағы Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн, га; Вуд-Баффало (Канада)
– 4,5 млн. га; Үлкен Гоби қорығы (Монғолстан) – 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылыққа пайдалануға рұқсат
берілмейді. Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың
ерекше объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі– қорғалымдар
болып табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын категориалардың біріне табиғи
(ұлттық) саябақтар жатады.Олардың негізгі міндеті- халықты реакциалық
қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формалардың ішінен
қорықтардың орны ерекше.Себебі, қорықтар алуантүрлілікті қамтамасыз ететін
маңызды звено болып табылады. Бірақ ХХ ғасырдын екінші жартысында қорық-
өзгермеген табиғаттың эталоны деген принцип бұзылып отыр. Атмосфераның
өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың тасымалдануы,
біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер етеді.
Табиғат – адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы. Адам
табиғаттың туындысы ретінде біте қайнасып, өміріне қажетті азық қорын
алады. Алғащқы адамдар табиғат ресурстарын тұрпайы күйінде пайдаланып
келді. Бертін келе, саналы түрде шаруашылықпен айналысып, өсімдіктерді
баптап өсіріп, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретті.
Адам баласының саны артқан сайын табиғат байлықтарын пайдалану еселеп
өсті. Енді бос жатқан жердің, судың иесі табалып, одан әрі жермен оның
байлығы үшін талас-тартыс өрбіді. Осының бәрі табиғатқа бұрын соңды
болмаған шығын әкелді. Алғашында табиғат қорлары сарқылмайтын сияқты
көрінгенімен, бірте бірте оның қоры таусыла бастағаны адам баласы сезіне
бастайды. Мысалы, дүние жүзіндегі орман қоры 40 млн. км.2 деп есептесек,
оның соңғы 150 жыл ішінде 35%-ті кесілген екен. Кейін адамзат қауымдастығы
табиғатты қорғау қажет екенін түсіне бастады. Ол үшін табиғат қорларын
есепке алып, оларды тиімді пайдалану керектігін ұғынды. Табиғат қорғау
туралы маңызды құжаттар қабылданып, оның ғылыми негіздері қаланды.
Табиғат қорғау дегеніміз – тірі (өсімдіктер әлемі мен жануарлар
дүниесі) және өлі (топырақ, су, атмосфера, жер қойнауы, климат т.б.)
табиғатты қорғау, тиімді пайдалану және қалпына келтіру жөніндегі шаралар
кешені. Табиғат қорғауға ғылыми тұрғыдан бағытталған халықаралық,
мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс-шаралар жатады.
Табиғат қорғаудағы негізгі мақсат – оның байлығын тиімді пайдалана
отырып, болашақ ұрпаққа қаз қалпында жеткізу. Ол үшін, біз табиғи қорларын
жете білуіміз қажет.
Соңғы жылдары елімізде табиғат қорғау мәселеіне үлкен мән берілуде.
1997 жылы 15 шілде де Қоршаған ортаны қорғау туралы, ал 1997 жылы 6
тамызда Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы заң қабылданып, оларды
жүзеге асыру жөнінде игі істер атқарылуда. Елімізде ерекше қорғалатын
аумақтарға: мемлекеттік қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар,
республикалық мәні бар табиғат ескерткіштер, табиғи қорықшалар (заказник),
халықаралық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар, зоологиялық, ботаникалық,
дендрологиялық бақтар, экологиялық тұрғыдан ғылыми, мәдени және тарихи
құнды табиғат нысандары жатады.
Қазақстанның ерекше қорғалатын аймағының жалпы сипаттамасы
Қорықтар – бұл табиғат объектірлерін қорғаудың ең жоғарғы формасы. Қорық
аймағы аймағы шаруашылық аймағынан босатылып, онда кен өндіру мен құрылыс
жұмыстарын жүргізу, аң-құс атып, балық аулау, шөп шабу мен мал жаю және
ағаш дайындау сияқты табиғат байлықтарына нұқсан келтіретін әрекеттерге
тыйым салады. Сонымен қатар, қорық жеріне улы химикаттар шашуға және басқа
жерлердің өсімдіктері мен хайуанаттарын жерсіндіруге болмайды. Бір сөзбен
айтқанда, қорық ұйымдастырылған жердің табиғаты, сол аймақтың ландшафтылы-
географиялық белдеуінің үлгісі, ретінде қорғалуы қажет. Бұл жердегі
экологиялық процестердің барлығы адам араласуысыз табиғи жағдайда өтеді.
Адам оның бақылаушысы, зерттеушісі ғана. Сол себепті де қорықтарды соңғы
кездегі ашық аспан астындағы нағыз табиғат лабараториясы деп те атап жүр.
Өйткені, мұнда ұзақ жылдар бойына Табиғат комплекстерін табиғи жағдайда
ғылыми терең зерттеу, табиғат жылнамаларын жүргізу сияқты алуан түрлі
жұмыстар жүзеге асырылады. Қорықтар тек саны азайып, жойылып кетуге жақын
тұрған хайуанаттар мен аса бағалы өсімдіктер ғана қамқорлыққа алынып
қоймай, сонымен қатар, өлкеміздің көрікті табиғат ландшафтылары, жалпы
табиғат комплекстері сол қалпында сақталады. Міне, сондықтанда болашақ
ұрпаққа табиғат байлықтарын кемеліне келтіре көркейген қалпында табыс етуде
қорықтардың алатын орны ерекше.
Шындығында да, кең байтақ республикамызда қорықтардың жетіспеуі кімді
болсын ойландырмай қоймайды. Қазақстанда әр жылдары ұйымдастырылған Ақсу-
Жабағалы (1926), Алматы (1934), Наурызым (1959), Барса-келмес
(1939), Қорғалжын (1968) және Марқакөл (1976), Үстірт (1984), Батыс
Алтай (1992), Алакөл (1992), Алакөл (1998) қорықтары бар.
Осы орайда Қазақстан қорықтары республикамыздың табиғат байлықтарын
қорғау ісіне орасан зор үлес қосып отырғандығын айта кетпеске болмайды.
Ерекше қорғауғу алынған территориялар
Халық санының өсуіне байланысты барлық негізгі табиғи бірлестіктердің
бөліктерін бастапқы түрінде сақтап қалудың маңызы артып отыр. Тек адам
қолмен өзгертілмеген бірлестіктер болғанда ғана адамның жасаған
өзгерістерінің нәтижелері туралы қорытынды жасап, оларды болдырмауға
мүмкіндік туады.
Кезкелген мемлекеттің ерекше қорғалатын табиғи территорияларды құрып,
дамыту стратегиясы негізі екі міндеттің орындалуын қамтамасыз етуі тиіс:
1) оның территориясындағы барлық негізгі географиялық аймақтар мен
өңірлердің табиғи эталондарының барынша толық көрсетілуі;
2) жүйелі топтастырылған деңгейдегі биологиялық ресурстарды, топырақты
енгізе отырып, өсімдіктер мен жануарлар дүниесін және
микроорганизмдерді сақтау.
Мұны арттыру үшін ең дұрыс шара қорықтар мен ұлттық парктерді
ұйымдастыру болып табылады.
Табиғатты қорғаудың маңызды формаларының бірі – ерекше қорғауға
алынған территориялар. Осындай территориялардың түрлері көп: қорықтар,
қорғалымдар, табиғат ескерткіштері, ұлттық және табиғат саябақтары,
ботаникалық бақтар, биосфералық резерваттар.
Қорықтар – табиғатты қорғаудың бір түрі. Қазіргі кезде қорықтық
территориялар Жер шарының шамамен 1,6-2,0%-ын құрайды. Дүние жүзіндегі ең
ірі ұлттық саябақ Гренландияда. Оның ауданы шамамен 7 млн. га; Ботсванадағы
Орталық Калахари резерваты: 5,3 млн. га; Вуд-Баффало (Канада) – 4,5 млн.
га; Үкен Гобий қорығы (Монғолстан) – шамамен 4 млн. га.
Қазақстанда екі ұлттық бақ құрылған: Баянауыл және Алтынемел.
Қорықтар – толық қорғаудың жетілдірілген түрі, себебі, оған табиғи
комплекс кіреді де, табиғат ресурстарын шаруашылықта пайдалануға рұқсат
берілмейді.
Белгілі бір шаруашылық жұмыстарын жүргізе отырып, табиғаттың ерекше
объектілерін қорғауға алынған жүйені ұйымдастыру түрі – қорғалымдар болып
табылады.
Табиғи тіршілік ортасын қорғайтын котигориялардың біріне табиғи
(ұлттық) саябақтар жатады. Олардың негізгі міндеті – халықты рекреакциялық
қамтамасыз ету.
Табиғи тіршілік орталарын қорғаудың әр түрлі формаларының ішінен
қорықтардың орны ерекше. Себебі, қорықтар алуан түрлілікті қамтамасыз
ететін маңызды звено болып табылады. Бірақ, ХХ ғасырдың екінші жартысында
қорық - өзгермеген табиғаттың эталоны деген принцип бұзылып отыр.
Атмосфераның өндірістік улы қосылыстармен, радиациялық ластану, олардың
тасмалдануы – біздің планетамыздың кез келген бөлігіне міндетті түрде әсер
етеді.
Арқар - Қазақстанның таулы жерлерін (Жоңғар Алатауын, Тарбағатай,
Алтайды, Сарыарқаны, Қаратауды, Қызылқұм шөлін) мекендейді. Республикада
Арқардың 6-түрі Алтай арқары, Қызылқұм арқары, Қазақстан арқары Тянь-Шань
арқары, Қаратау арқары, Үстірт арқары кездеседі. Көбіне көгалды, шоқылардың
арасындағы далалы өңірде жайылады. Қыста салқын түсе, таудың етегіне,
көктем мен жазда таудың субальпілік белдеуіне қарай қоныс аударады. Бұл
мезгілде олар 10-15-тен топтанып жүреді. Негізінен, көде, бидайық,
қоңырбас, бетелге, қиақ, күйреуік, жусанмен қоректенеді. Жайылуға жазда
таңертенгілік пен кешкілікте, қыста күндіз шығады. Арқар табиғи жағдайда 12-
14 жыл тіршілік етеді. Арқар – биік тауларда тіршілік етуге бейімделген,
аязға өте төзімді жануар. Осы ерекшелігі ескеріліп, Қазақстанда арқар мент
меринос қойды будандастыру арқылы қойдың ет пен жүнді мол беретін жаңа
тұқымы – қазақы арқар – меринос қойы өсіріліп шығарылды. Республикамызда
қойдың жаңа тұқымдарын одан әрі жақсарту үшін будандастыру жұмысына үлкен
мән берілген. Арқар бағалы кәсіптік аң болғандықтан, оны аулауға тыйым
салынған.
ЗООЛОГИЯЛЫҚ САЯБАҚТАР
Біз табиғат жағдайлары әртүрлі аймақтардан тұратын өлкемізде
жануарлардың 630-дай түрі мекендейтінін айтып өттік. Осынау жануарлар
дүниесі өкілдерінің бәрін табиғи жағдайда кезіктіру мүмкін емес.
Қалалардың өсіп, адамдардың табиғатпен етене араласуы қиындаған
қазіргі жағдайда жер бетінде және туған өлкемізде мекендейтін түз тағыларын
қол созым жерден танысып, бақылауға зоологиялық сабақтар арқылы мүмкіндік
туып отыр. Бүгінде зоологиялық сабақ ғылыми-ағарту мекемесі бола тұрып,
ол жерде жануарлардың сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлері
сақталып, олардың қорын молайту, жабайы жануарлардың биологиясын, мінез-
құлқын зерттеу, табиғат қорғау ісін насихаттау сияқты сан салалы істер
атқарылады. Қазір бүкіл дүние жүзінде, шамамен, 580 зоологиялық сабақтар
бааар. Олардың, әсіресе жойылып кету қаупі бар аң-құстар түрлерін
көбейтудегі маңызы зор. Халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау
одағының (ХТҚО) мәліметі бойынша, дүние жүзі сабақтарында Халықаралық
Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 286 түрінің 170-і қамқорлыққа
алынып, 80-ге жуығы ұрпақ берген көрінеді. Мәсселен, табиғатта жойылып
кеткен керқұлан зоологиялық сабақта ссақталып, өсірілген. Бұл тұяқты аң
дүние жүзінің 42 зоологиялық сабағында бар, қазір саны 250-ге жетіп отыр.
Зоологиялық сабақ сонымен қатар амур жолбарысын, тайвань теңбіл бұғысын,
зубр, қуйс мүізді ориксті жойылып кетуден сақтауда зор рөл атқарып
келеді.
Біздің республикамызда Алматы, Қарағанды және Шымкент қалаларында
зоологиялық сабақ бар.
Алматы зоологиялық сабағы 1937 жылы 8 қарашада (Ұлы Қазан
революциясының 20 жылдығын тойлау құқрметіне) ашылды. Алғашқыда шағын ғана
аймақта Қазақстан мен Орта Азия жерлерін мекендейтін елу шақты аң мен құс
түрі ұсталды. 40 га-ға жуық аймақты алып жатқан бұл саябақта қазір жер
бетінде тіршілік ететін жануарлардың 300-ден астам түрі бар. Олардың 31-і
халықаралық, ал 29-ы КСРО-ның Қызыл кітабына тіркелген жануарлар. Түз
тағыларының барлығы мұнда өздерін еркін сезініп, өсіп-өні, көбейіп келеді.
Мәселен, 1979 жылдың жазда Юлька, Спутник атты бегемот балалары дүниеге
келді. Сонымен қатар ьұнда әр жылдары арыстан, амур жолбарысы, Америка
ягуары, лама және басқа да жануарлар түрлері ұрпақ берген еді.
Келешекте Алматы зоологиялық сабағының аумағы 150 га-ға дейін
ұлғаятын болады. Қазрдің өзінде осы тұрғыда жұмыстар істеліп келеді. Таяуда
балықтың 80-ге жуық түрінің еркін жүзуіне қолайлы аквариум және террариум
ашылды.
Алдағы уаытта аң-құстар мекендейтін бұл аймақта жерімізде тіршілік
ететін құлан, барыс, қарақұқйрық және басқа да сиреп кеткен жануарлар түрі
қамқорлыққа алынып, олардың өсіп-өнуіне қолайлы жағдай жасау және терең
ғылыми-зерттеу жұмысын табиғат қорғау ісімен ұштастыру Алматы зоологиялық
сабағының негізгі міндеті болмақ.
ТАБИҒИ САЯБАҚТАР
Көрікті ландшафтыларды, табиғи кешендерді қорғаудың бұл формасы
біздің елімізде соңғы жылдары қолға алынып отыр. Мемлекеттік ұлттық табиғи
саябақтардың қорыұтардан біраз айырмашылықтары бар. Мұнда табиғатты қорғау
мен оның аясында ұйымдасқан түрде тынығу ісі бірдей жүргізіледі. Табиғи
саябақ аумағында адам аяғы баспайтын қорықтар аймағы мен тынығу аймағы
болады. Онда арнайы маршруттар белгіленіп, турист соқпақтары, аялдамалар
мен тынығу пункттері орналасқан.
Қазіргі кезде Қазақстанда 7 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ бар.
Олар: Баянауыл, Алтынемел, Көкшетау, Іле Алатауы, Қарқаралы, Қатон Қарағай,
Шарын. Солардың кейбіреулеріне сипаттама берейік.
Алтынемел ұлттық табиғи-тарихи саябағы. Ұлттық табиғи-тарихи
саябақтар – табиғат қорғауда едәуір орны бар, республикалық санатқа ие,
экологиялық, рекреациялық, ғылыми жағдайы жағынан ерекше құнды табиғи-
тарихи объектілерді көп салалы пайдалануға және қорғауға арналған аймақ.
Алтынемел саябағы 1996 жылы 10 сәуірде Алматы облысының Кербұлақ және
Панфилов аудандарының аумағында ұйымдастырылған. Ұлттық саябақ Іле өзенінің
терістігінде орналасқан. Жер көлемі – 520 мың га. Саябақ аумағында Жетісу
Алатауының сілемдері – Шолақ, Дегерес, Матай, Алтынемел, Қоянды тау
таулары, Үлкен Қалқан, Кіші Қалқан, Қату тау, Ақтау жоталары, Әйгілі Әнші
құм кіреді. Саябақта көптеген археологиялық ескерткіштер бар. Сақ дәуірінде
сақталған Бесшатыр қорғанының маңызы зор. Әрі бұл жер Ұлы Жібек Жолы өткен
тарихи аймақ. Қоған ежелгі таңбалар мен суреттер салынған үнгірлер мен
тастарға бай. Қазақ халқының ұлы ғалымы, әрі саяхатшысы Шоқан Уәлихановтың
мұражайы да осында. Саябақта өсімдіктерден шырша, үйеңкі, тураңғыл, қызыл
тал, жиде, жыңғыл, сексеуіл, қылша т.б. өседі. Омыртқалы жануарлардың
көтеген түрлері мекендейді. Сүтқоректілерден – құлан, қарақұйрық, арқар,
тау теке, елік, ақбөкен, жабайы шошқа, қасқыр, түлкі, сусар, қоян;
құстардан – бүркіт, тасқара, ителгі, кекілік, қарғалы, бұлдырық;
балықтардан – сазан, көксерке, ақмарқа, табанбалыш т.б. тіршілік етеді.
Омырқасыз жануарлар дүниесі толық зерттелмеген. Саябақтар қазіргі кезде жан-
жақты жабдықталған 17 қорықша бекеті жұмыс істейді. Орталығы – Басши ауылы.
Саябақтың жергілікті және шетелдік туристтерге табиғат қорғау жұмыстарын
насихаттауда алатын орны зор.
Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы. Павлодар облысындағы
Баянауыл орман алқабын сақтап қалу, туризмді реттеу және жаппай тынығу
жағдайын жақсарту мақсатында Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
Баянауыл орман шаруашылығының негізінде ұйымдастырылды (1985 ж). Жоба
бойынша табиғи саябақ аумағы 50 мың га алаңды қамтиды.
Орталық Қазақстанның бұл оазисінің Сабындыкел, Жасыбай мен Торайғыр
секілді көрікті көлдерін қөмкеріп жатқан жақпар тасты таулар, өсімдіктер
әлеміне өте бай. Мұндағы орманның дені – реликті қарағайлар. Сондай-ақ
қайын, көктерек, мойыл, итмұрында баршылық. Орман ішінде оқта-текте елік,
тау беткейлерінде арқар кездесіп қалады.
Қайталанбас көркі бар Баянауыл өлкесі табиғаттың тамашалаушылардың
легі жыл бойына өссе толастаған емес. Арнайы демалыс орындары жылына 2
мыңға жуық адам демалып қайтады. Ал өз бетінше келіп тынығушылар саны 100
мыңнан асып жығылады. Әрине кейбір демалушылар тарапынан бұл аймақтың
табиғатына нұқсан келіп жатады. өрт шарпыған орман алқаптары, лайланып,
ластанған көл жағалауы, өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі өкілдерінің
сиреуі талайдан ой салып келеді. Баянауыл мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
табиғатқа да, демалып тынығушыларға да қолайлы жағдай туғызатын болды.
Қарқаралы мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы. Соңғы жылдары Қарқаралы
жерінде де мемлекеттік ұлттық табиғи саябақ ұйымдастырылды. Таяу жылдары
ұйымдастырылған (1998 ж) бұл табиғи саябаққа жүктелетін негізгі міндет –
Орталық Қазақстанның табиғи еменін қалпына келтіру мен сақтау, экологиялық
зерттеу жұмыстары жүргізу, сонымен қатар халықтың тынығып, табиғат көркін
тамашалауына мүмкіндік беру және тағиғат қорғаудың маңызын көпшілікке
насихаттау. Қарқаралы табиғи саябағы 350,5 мың га аймақты қамтып жатыр.
Қарқаралы және Талды орман шаруашылықтары негізінде ұйымдастырылған бұл
табиғи саябақ аумағына Қарқаралы аумағының біраз жері енеді. Қарқаралы
табиғи саябағының аумағында адам аяғы сирек басатын Шаңкөз, Оңтүстік
Қарқаралы және Кент қорығы аймақары, Арқалық зоологиялық және Сарықұлжа
ландшафтылы қорықшалар бөлігі адамдар тынығып, демалатын арнайы жерлерге
айналды. Аталған жерлерде табиғатты тамашалау, оның аясында демалу
шараларын дұрыс ұйымдастыру көзделіп отыр.
Өлкемізде Баянауыл, Қарқаралы сияқты жер жаннаты аталған жерлер аз
емес. Олардың табиғи көркін бұзбай сақтауда табиғи саябақтардың алар орны
ерекше. Қорық сияқты саябақ үшінде де шаруашылыққа пайдаланып жүрген
құнарлы жерлерді бөлуге тура келеді. Сол себепті де табиғи саябақ
ұйымдастыру ісі жан-жақты кедергілерге тап болып отырады. Шаруашылықпен
табиғатты қорғау мүддесін сақтай отырып, мемлекеттік табиғи саябақтарды
көптеп құру – бүгінгі күннің талабы.
ТАБИҒАТ ЕСКЕРТКІШТЕР
Кең байтақ даламызда бір кездері мекендеген, бірақ бертін келе
жойылып кеткен мамонт, жүндес мүйізтұмсық, керік т.б. көптеген
хайуанаттардың қазба қалдықтары мен сонау көне дәуір куәлары реликті
өсімдіктер мен жануарлар – бұлар миллиондаған жыл бойы тіршілігін жоймай
сақталып, бізге жеткен табиғатымыздың тамаша ескерткіштері. Міне, табиғат
ескерткіштерін қорғаудың эстетикалық және ғылыми маңызы орасан зор. Өйткені
оларда жан-жақты зерттеу арқылы ғалымдарымызға жануарлар дүниесі мен
өсімдіктер әлемінің қалыптасу тарихынан, олардың эволюциялық даму жолынан
және табиғаттың басқа да небір жұмбақ сырларын ашу үшін қажетті құнды
мәліметтер алуына мүмкіндік туады.
Сондықтан табиғатымыздың мұндай баға жетпес байлығы – табиғат
ескерткіштерін қорғап, оны көркейтілген күйінде келешек ұрпаққа табыс ету
бүгінгі ұрпақ үшін асыл парыз.
Табиғат ескеркіштері саналатын алып мамонт пен қатар тіршілік еткен
ақбөкен, құлан, жұпартышқан, қарамойнақ мойнақ сияқты жануарларды қорғау,
олардың қорын молайту жұмыстарын жүргізу ісі бізде біршама дұрыс жолға
қойылған болса, екінші жағынан, реликті өсімдіктер мен ертеде тіршілік
етіп, кейінннен жойылып кеткен жануарлардың қазба қалдықтары шоғырлнаған
аумақтар ерекше қатаң қорғауды керек етеді.
Қазіргі кезде елімізде республикалық маңызы бар 26 табиғат ескерткіші
бар. Олардың екеуі – Шарын шаған тоғайы мен Шынтүрген шыршалы алқабы Алматы
облсының аумағында, ал ертедегі жануарлардың қазба қалдықтары шоғырланған
қазқонақ (гусиный перелет) атты табиғат ескерткіші Павлодар облысының
аумағында орналасқан. Осы аталған табиғат ескерткіштерінің бастапқы екеуін
қорғап, оны күтімге алу жұмыстары Қазақстан Республикасы Орман шаруашылығы
басқармасы жүргізсе, ал Қазқонақ ескерткішін сақтап қалу жауапкершілігі
Павлодар облыстың табиғат қорғау комитетіне жүктелген.
Жетісу маржаны аталып кеткен Шарын шаған тоғайы Алматы облысы,
Ұйғыр ауданы аумағындағы Сарытоғай сайы арқылы ағып өтетін Шарын өзені
жағалауын бойлап орналасқан. Бұл табиғат ескеркішінің қазіргі уақытта алып
жатқан жалпы жер көлемі – 3150 га, оның 4855 га 25 км-ге созылып жатқан
орман-тоғай үлесіне тиеді. Мұнда шаған ағашының бірге жиде, Қарағаш және
басқада өсімдік түрлері күтімге алынған. Биіктігі 25-30 метрге жетіп, 300
жылға дейін тірілігін жоймайтын саялы шаған ағашы еліміздің оңтүстік
өзендері жағалауында едәуір көп кездеседі. Шарын шаған тоғайы ғалымдардың
пікірінше осыдан 5 миллион жыл бұрын пайда болғаны көрінеді. Сондықтан
реликті шаған ағашының ең көп шоғырланған осы бір көрікті жерін сақтап
қалудың ғылым үшін орасан зор маңызы бар екендігі ескеріліп, 1964 жылы
Табиғат ескерткіші болып жарияланып, қорғауға алынды.
Көптеген жылдар ішінде небір сұрапыл геологиялық кезеңді басынан
өткізген бұл тоғайдын жойылып кетпеуіне осы өзен жағалауының өзіндік ауа
райы бірден бір себепші болған көрінеді.
Шындығын да бұл жердің ауа райы тоғай өсімдіктеріне, онда тіршілік
ететін жануарлардың өсіп өнуіне қолайлы. Өйткені Шарын өзенінің 20-100 м-ге
дейін жететін биік аңғары айналасындағы шөл даланың құрғақшылығынан сол
маңайды қорғап тұрады. Өзеннен алыстау жатқан жерлерде ылғал сүйгіш шаған
ағашының нағыз шөл өсімдігі – сексеуіл мен қатар өсіп тұрғандығының куәсі
боласыз. Мұның өзі шаған ағашының табиғаттың қолайсыз жағдайларына
қаншалықты төзімді екендігін байқатады.
Ескерткіш болып жарияланып, қорғауға алынғанға дейін Шарын тоғайы
іргелес жатқан елді мекендерді көптеген жылдар бойы қыстық отынмен
қамтамасыз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz