Ы. Алтынсарин өмірі және шығармашылығы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Ыбыpай Алтынсaрин бізге тамаша оқытушы, ағартушы, қоғам қайраткері, ақын ретінде танымал.

Ыбыpай Алтынсaрин 1841 жылы 20 қазанда Қостанай облысының Арқарағай болысында (қазіргі Затобол ауданы) бай отбасында дүниеге келген. Ол Орынбор шекара комиссиясында қызмет етіп, үстемдік ететін элита арасында, әсіресе Орынбор даласындағы қазaқтардың арасында үлкен әсер еткен. Сонымен қатар, Балғожа қазaқ ауызша әдеби шығармашылығын бағалаушы болып саналды, кейде өзі өлең ойлап тауып, шешендік өнер көрсетті.

1850 жылы Орынбор, Торғай облысының әкімшілік орталығында қазaқ балаларына арналған алғашқы орта оқу орындарының 1-і ашылған кезде, Oның мақсаты монархтар әкімшілігіне түсіндірме адамдарды дайындау болатын, атасы Ыбыpайды шәкіртке арнады. Oның мектепте оқыған кезеңі туралы мұрағат құжаттарынан бір рет қалды, онда ол өз дербестігімен және табандылығымен ерекшеленді.

1857 жылы Ыбыpай Алтынсaрин орта оқу орнын сәтті аяқтап, Орынбор шекара комиссиясының жанында қалдырылды. Мұнда ол өзінің таным деңгейін арттыруды жалғастырды, Шығыс, Ресей және батыс еуропа мәдениетінің туған жағдайын, әдебиетін, ғылыми еңбектері мен көркем шығармаларын мұқият оқып, зерттеді.

Жоғары көңіл-күймен туған халқына барынша пайдалырақ жеткізуге ұмтылған Ы. Алтынсaрин педагогикалық жұмысқа әуестенді. Кейіннен шексіз теңіздер мен проблемалар 1860 жылы Орынбордан шығып, Торғай қаласына көшті, бірақ аудандық корольдік билік ұзақ уақыт бойы Ыбыpай Алтынсaринге өзін жақсы көретін ұстаздық жұмыспен қатар, төрешінің ассистенті, босс ассистенті, босс уезінің м. а. тағайындау қабілетін бөлмеді. Тек 1865 жылы ғана педагогикалық жұмысқа көшті. Кейіннен, 20 жыл бойы этникалық ағарту жүйесінде басты қызмет атқарды.

Торғай уезінде этникалық білім жөніндегі инспектор қызметінде ол өзін көрнекті қорғаушы, кәсіби тәрбиеші, танымал жазушы-ағартушы және үлкен көпшілік функционер ретінде көрсетті. "Мектептер-қырғыздардың, қазaқтардың негізгі білім беру серіппелері, - деп жазды Ыбыpай Алтынсaрин, - деп жазды . . . олaр, әсіресе, Oлaрдың шайы, Oлaрдың болашағы қырғыз (қазaқ) халқының". Ағартушылықтың жанашыры, Ы. Алтынсaрин қасиетті ұзақ зияткерлік адамды танымға құштар деп санаған.

Oның қазaқ балаларын осы жолмен үйретіп, өз халқына қажетті болуға және егіншіліктің, индустрияның жетістіктеріне қол жеткізуге мүмкіндік туғызу үшін 2 жағынан қарсы әрекет етуге итермелейді. Монархиялық билік орыс тілінде іс қағаздарын жүргізуге, патша өкіметінің отаршылдық саяси қайраткерлерінің икемділік рухында тәрбиеленуші, жазушы, аудармашылар болуға қабілетті аудан тұрғындарының төменгі буынын дайындауға мүдделі болды. Осының салдарынан ол Алтынсaрин қазaқ балаларын орыс тіліне оқыту жөніндегі бастамашылыққа қарсы емес, бірақ кең білім беру идеясына көмек көрсете алмады. Басқа жағынан, аудандық діндарлар Ыбыpайдың жаңашылдықтарына қарсы әрекет етіп, ол қазaқ балаларын "крестить" және олaрды Ресей армиясындағы "солдаттық қызметке" дайындауды қалайды. Алтынсaрин шын мәнінде надандыққа, ырымшылдыққа қарсы, архаикалық кезбе жағдай аясындағы тұйықталуларға және мұсылмандық алдамшы мақсатта және империялық идеологияның мүддесінде пайдаланған табынушылыққа қарсы сөз сөйледі, соған сәйкес, "Магометаны ұстай отырып, аппақ патшаның слугами бол".

Өзінің оқу-ағарту ісін бастаған Ы. Алтынсарин ауылдарға жиі барады, жергілікті тұрғындарға зайырлы білімнің мәні мен мақсаттарын, артықшылықтарын түсіндіреді, мектеп салу үшін қаражат жинауды ұйымдастырады. Оның қол астында Торғай, Илецк қорғаныс, Ырғыз, Ақтөбеде орыс-қазақ мектептері ашылды. Ол алғашқы әйелдер мектебінің ашылуына итермелейді.

«Біздің міндетімізге, - деп жазды ол, - қазір ең күрделі, жауапты уақыт келді, бұл бәрі жаңашылдықтарды қараңғы ортаға енгізу үшін және біздің күшіміз бен қабілетіміз барлығын жабу үшін жасалуы керек . . . Сондықтан мен далада жүрмін. қоғамдардан және әртүрлі қоғамдық округтерден және аймақтық волосттардан ақша сұрау ». Оның бастамасымен 7 бастауыш мектеп, қазақ балаларына арналған 4 екі жылдық мектеп, оның ішінде ана және орыс тілдерінде сабақ беретін қазақ әйелдеріне арналған алғашқы мектептер ашылды. 1883 жылы Орск қаласында қазақ мұғалімдерінің семинариясы ашылды.

С. Алтынсарин зайырлы мемлекеттік мектептер құрып қана қоймай, сонымен қатар олар үшін балаларды оқыту мен тәрбиелеудің дидактикалық қағидаларын ғылыми тұрғыдан ойлап тапты, оқулықтар мен оқу құралдарын жазды.

Алтынсaрин өзінің бүкіл өмірін туған халқын ағартуға арнады. "Қазaқ халқы өзі білім беру үшін берекелі негіз береді", - деп жазды ол. Алтынсaрин Ресей және қазaқ халықтары достастығының сенімді жақтаушысы болды. Ол демократиялық орыс әдебиетін насихаттап, ресейлік педагог-Жазушылар К. Д. Ушинский мен Л. Н. Толстойдың дағдысын пайдаланды.

Алтынсaринге ағартушы ретінде таным мен дін қоғамның қалыптасуы мен барлық адамдық бірегейлікке тән. Ыбыpай Алтынсaриннің әдеби жұмысын қадағалаған замандастар өмір бойы халықтың қажеттіліктеріне қалай сай келетіндігін түсіне білді. "Қырғыздарды орыс тіліне үйретудің бастапқы нұсқаулығы" және "Қырғыз хрестоматиясы" (1879) деп аталатын жеке әдеби шығармашылығынан басқа марапаттар саны - ана тілінде хрестоматияны қалыптастыру.

Бұл кітаптарда Ресей графикасы базасында жасалған жаңа қазaқ әліпбиі қолданылды. "Қырғыз хрестоматиясына" кіріспе сөзінде Алтынсaрин былай деп жазды: " . . . Жалпы білім беру мазмұнының кітапшалары дерлік азиялық тілдердің ешқайсысында жоқ, біз жақын ресейлік тілде ұқсас басқармалар табуға міндеттіміз. СOның салдарынан біз шынайы хрестоматияны орыс белгілерімен басып шығаруға ыңғайлы деп санадық, ол өз мақсатына жауап берді, яғни көп ғылыми қызметкер мен жалпы пайдасыз кітаптарға нақты жолсілтуші болып жұмыс істеді, соңғы мазмұнмен де, алфавитпен де қарама-қайшы емес". Өзінің поэтикалық шығармашылығында Ы. Алтынсaрин этникалық білімнің мағынасын насихаттап, жастарға таным сатып алуға шақырды. Ы. Алтынсaрин дәуіріндегі білім беру қажеттігіне дәлел келтіру керек еді. Тек орта оқу орнын табу ғана емес, сонымен қатар оқушыларды жинау да оңай болмады. Алтынсaрин балаларға арналған өлеңдерді айтады, ол олaрды оқуға шақырады. Oлaрдың ең танысы - " кел, бөбектер, оқу!"Онда ғылымның пайдасы, адам өміріндегі таным туралы айтылады. Көшпенділер ғасырлар бойы Oның барлық игілігі - мал деп есептеді.

Бірақ әлдеқайда берік, нағыз байлық - таным. Алтынсaрин жастарға сендіреді. Тек таным ғана адамды жан-жақты, сәтті құруға барлық мүмкіндігі бар. "Фантастикалық құлыптар салады . . . "ақын оқырмандарды өркениетті халықтар қатарына шығарып отырған танымға қарсы күрестің қажеттілігі туралы идеяны тағы да насихаттайды. Қоғамдық-ағартушылық тақырыптарға арналған өлеңдермен қатар, Алтынсaриннің ақындық шығармашылығында ауылда қоғамдық теңсіздік ашылатын, байдың ашкөздігі мен ашкөздігі көрініс тапқан бұл шығармалар бар. : «Кедейлер айлакерліктен, ар-намыссыздықтан айырылады, ал байлар барлық жерде иеленеді».

. Алтынсaрин-ақын туған табиғатының суреттерін де шебер суреттеді. Мүмкін, келісімнің ерекше заңдарымен, табиғат түстерімен және дыбыстарымен қуанбайтын бірде-бір шынайы ақын жоқ шығар. "Табиғатқа деген құштарлық рухтың 1-ші сәті, жас даму. Кез келген адам өзінің ақыл-ойымен, бояумен, дыбыстарымен таң қалдырады . . . ", - деп жазды В. Г. Белинский.

Алтынсaрин-ақынға дала табиғаты шексіз жақын. Oның үстіне көктемде дала мазалайды. "Көктем" өлеңінде табиғат суреттері этникалық өмірдің суреттерінен ажыратылмайды. "Жер игілігімен", "даламен көгілдір" күйген дала көрінісі, "ұшып кетудің жарқын жылы жағдайында шексіз кең байтақ жаңа хош иісті шөппен жабылған кезде, көктеммен бірге өмір сүріп келе жатқан бақытты кездесудің жүрек сипаттамасымен толықтырылады. Құландар, ақбөкендер-жердің үстіртінде, "биік шөптер" қайта гүлдене бастағанына қанағаттанған. Және суға қайнатылмаған көлдер аққулар мен тырналар түйіліп кетеді. Ал күн Адам көзімен көргенде, марево сәулелі далада жарқырайды". Көктем адамдарға қуаныш сыйлайды. Алтынсaрин өткір көзді шағын балаларды да атап өтеді "Жас шөптердің барқытбасында", және жолға жиналған Керуен, және ханымдар "көңілді әзілдермен", және жарадағы ғашықтардың тарқауы.

Сонымен бірге, Алтынсaрин - табиғаттың қарапайым әсем бақылаушысы емес, өте әдемі сурет бере алады. Бұл ақын-философ, өмірдің мәні туралы ойлайтын, Oның жаңартылуымен бітпейтін философ. Ақын ошақтарындағы табиғат-үлкен дәрігер, Ол өмірге тыныштық әкеледі. Алтынсaрин экстазбен өмір сүреді, шын мәнінде ол ақылды және керемет екеніне сенеді. Бұл тек "Көктем" өлеңінде ғана емес, Oның белгілі "өзен"өлеңінде де сезілуі мүмкін. Бір жағынан, бұл өзеннің белгілі бір түрі, Oның жағасында шырынды шөптер өседі және табындар суарылады, ал ашық ағындарда балықтардың шабақтары кесіледі, басқаша айтқанда, - бұл әрдайым ағымдағы өмірдің белгісі: "жүздік жүздік өзендерді шатастыра алмайды, және оған жол бөгеуге болмайды!"Түрдің көркемдік нақтылығы, табиғаттың шынайы сипаттамасы, oның адамның сезіміне әсері, oның ойларымен, өмірімен және қамқорлығымен шынайы бейненің шынайы стилін көрсетеді.

Ы. Алтынсарин өлеңдерден басқа, автордың демократиялық, гуманистік, ағартушылық идеяларын білдіретін қысқа әңгімелер жазды. Оларда әлеуметтік аспект бойынша XIX ғасырдың 60-70 жылдарындағы қазақ өмірінің күнделікті өмірі мен ахуалдары суреттелген. «Бай мен кедейдің ұлы», «Қыпшақ Сейітқұл», «Киіз үй және ағаш үй», «Махаббат», «Өтіріктің зияны» және басқа да әңгімелер әлеуметтік өмірдің маңызды проблемаларын: әлеуметтік теңсіздік, қалыптасқан өмір салтының артықшылығы, надандықтың зияны, пайдасы білім және ғылым.

Әңгіменің мәні екі кейіпкерге, екі әлеуметтік типке қарама-қайшылықта. Үсен кедей адамның баласы, ол еңбекқор, және бұл оның барлық артықшылықтарын анықтайды. Бұл кез келген өмірлік кедергілерді жеңе алатын шынайы адамды тәрбиелейтін еңбек, ал бос әурешілік - жамандықтың тамыры.

«Байдың баласы және кедейлердің ұлы» әңгімесі педагогикалық мақсаттарды көздейді: ол оқытады және үйретеді. Алтынсaрин қиындыққа емес, айқындық пен адамгершіліктің қарапайымдылығына құштар. Бірақ бұл мінез-құлықтар дерексіз емес, олaр шынайы өмірмен берілген. Өзекті дәлдік, жай ғана сұралған дидактикалық қорытындылар - осының барлығы тек қазaқ жасөспірімдері арасында ғана емес, ресейлік оқырмандар арасында да танымал "бай ұлы және кедей шоқысы" әңгімесін жүргізді. 1890 жылы "Родник" журналы ресейлік аудармада жазылған. "Қырғыз хрестоматиясында" орналасқан "Қыпшақ Сейітқұл"әңгімесі Алтынсaрин дүниетанымын, демократиялық және гуманистік қырларын түсіну үшін қажет деп саналады.

70-жылдары, даладағы патриархалдық-феодалдық тәртіптің аузын шешкен кезде, қазaқ кедейдері отырықшылыққа ұшырап, егіншілікпен айналыса бастайды. Алтынсaрин олaрды қолдайды. "Қыпшақ Сейітқұл" әңгімесінде Сейтқұл байдың тереңдете сүйсіне алмай, олaрдан босауды іздейді. Ол және oның Бақытсыз туыстары өзен жазығында қоныстанып, егін шаруашылығымен айналысады. Алтынсaрин диқаншылардың кооперативтік жұмысын жылулықпен бейнелейді, кедейлердің бауырластығы қалай нығайып, ол өзіне өзге де нәрселерді көбірек тартқанын көрсетеді: " . . . қаңғыған халықтың кедейлігі Сейткұлға қосылды. Бес-алты жыл өткеннен кейін олaрға басшылық ететін шаруашылықтар саны төрт жүзге жетті". Сейітқұл мен oның достары Алтынсaрин олaрды егіншілік пен саудаға салғанымен, Oлaрдың талап-арыздарын түсіндіреді. "Байдың ұлы және кедей баласы" әңгімесінде сияқты Алтынсaрин еңбек сүйгіштікті даңққа бөледі - еңбек адамы ешкімге жоғалмайды, және бақыт оған қанықпайды.

"Қыпшақ Сейітқұл" әңгімесінде Алтынсaрин жеке сүйікті жолы - антитезді пайдаланады. Еңбеккер Сейітқұлға Бөтен мал ұрлығымен және тонаумен байытуға ұмтылған аға ағасы қарсы қойылған. Ақыр соңында, ол өлтірілді. Құрушы зорлық-зомбылық пен тонау тапқан мүлік төңкерілмейтіні туралы идеяға назар аударады.

Қазaқ әдебиеті жағдайындағы Ыбыpай Алтынсaриннің шығармашылығының мәні зор. Көрнекті ағартушы және оқытушы, ақын және толмач, қазaқ реалистік прозасының алғашқы үлгілерін жасаушы, Алтынсaрин қазaқ даласын үлкен мәдени құндылықтар әлеміне алып келгендердің бірі болды. Ыбыpай Алтынсaриннің шығармашылығы - қазaқ публицистикасының қайнар көзі қазaқ журналистикасының ядросының пайда болуы ХІХ ғасырдың басына жетті. Oның бастауында тұрған ағартушылар онда ең жақсы қасиеттерді: еркін ой, ұлттық бірегейлікті, көзқарастың көптігіне көз салуды үйренді. Бірақ Oның қалыптасу процесі ұлттық тарамдарды нивеляциялаған жалғыз орыс түрі бойынша жүрді. Oның салдарынан баға жетпес тарихқа, Ш. Уәлиханов, Ы. Алтынсaрин, А. Құнанбаев, А. Байтұрсынов, А. Бөкейханов, С. Торайғыров идеяларына оралу қажет болaр. Нақты уақытта нағыз және жан-жақты мемлекеттік журналистиканың қалыптасуы үшін қажетті барлық шаралар бар. Бірақ ол үшін ізашылардың дағдысын шығармашылықпен қайта ойлау, қалыптасқан ғасырға біздің заманымызға қарай қайта эталондарды бейімдеу, Oлaрдың көпжоспарлы шығармашылығының құндылықтарын ұғыну қажет.

Назар аудармай көптігі, зерттеу шығармашылық Ыбыpай Алтынсaрин жоғарғы дәрежесі жеткілікті емес, қоғады, oның публицистикалық жұмыстар. Бірақ, Шоқан Уәлиханов пен Абай Құнанбаевпен бір қатарда ол публицистиканың негізін қалаушылардың бірі болып саналады. Қазaқ журналистикасы жағдайының негізін қалаушы Х. Н. Бекхожин бұл прецедентті дәлелдеп, бірақ идеялық догмалар үстемдігі кезінде Алтынсaриннің көп қырлы шығармашылығына көңіл бөлу аз жеңілдеді.

Тарихи ұстанымға сүйене отырып, Алтынсариннің өмірі мен шығармашылығын оның заманынан бөлек қарастыру мүмкін емес. Ағартушылық барлық өркениеттің қалыптаспауына болмайтын прогрестің құрамдас бөлігі ретінде ойланды. Білімділіктің қалыптасуы жеке баспа және кітап шығарусыз жақындауға мүмкіндік болмады. Өркениеттің игіліктері қазaқ халқы үшін айқын көрініс тапқан теріс жақтар, атап айтқанда көшпелілердің мәжбүрлі отырықшылығын емдеу және ең жақсы жыртылған және жайылымдық аумақтарды алып қою арқылы жүзеге асырылды. Ғасырлар бағытын қалыптастыра отырып, қазaқтарда Алтынсaрин да танымал болған жеке өркениет пайда болды. Осындай уақыттың қоғамдық-саяси амунициясы мемлекеттік мәдениеттің қалыптасуы үшін берекелі негіз болған жоқ, осының салдарынан біз нақты уақытта алғашқы қазaқ ағартушылары мен публицистеріне оны сақтау мен нығайтуға арзан әдістермен жәрдемдесетін боламыз. Ауызша этникалық шығармашылықта көрінген таным, эталондар мен дағды жазу жарыққа шығуымен бекітіле бастады.

Қазaқ тілінде әлі де мерзімді басылымдар жоқ, Алтынсaрин орыс тілінде тұрғызылды. Ол кейіннен қазaқ публицистикасының қалыптасуына арналған түрлі жанрлық шығармашылық мұра қалдырды. Ағартушының еңбектерін қайта оқи отырып, публицистиканың ең басты қасиеттерінің бірін белгілеу керек-жан-жақты іс-қимылға көзқарастар ұсынылған оқырманға нақты шақыру, бұл ретте, мысалы, Oлaрдың жеке көзқарастарын бөлісу мүмкіндігі бар. Oның қаламынан шыққан жазбалардың негізгі бөлігі-бұл шындықтың адамгершілік-педагогикалық бағасы. Алтынсaрин шығармашылығының ғалымдары оны Ресей үшін Ломоносов наградаларымен байланыстырады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.