Ислам өркениетінің европаға ықпалы
Ж о с п а р:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.тарау. Исламның Еуропаға кіруі.
1.1. Сауда және техника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мұсылмандардың ғылым мен философиядағы жеткен жетістіктері ... ... ... ... .28
ІІ.тарау . Ислам өркениетінің Европаға ықпалы.
2.1. Европадағы ғылым мен философия сапаларындағы еңбектер ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Ислам арқылы Европаның өркендеуі ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .2
І.тарау. Исламның Еуропаға кіруі.
1.1. Сауда және техника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мұсылмандардың ғылым мен философиядағы жеткен жетістіктері ... ... ... ... .28
ІІ.тарау . Ислам өркениетінің Европаға ықпалы.
2.1. Европадағы ғылым мен философия сапаларындағы еңбектер ... ... ... ... ... ... ...35
2.2. Ислам арқылы Европаның өркендеуі ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
Кіріспе
Ислам діні негізінен алғанда барша ғылым мен білімнің және өркениет пен мәдениеттің анасы деп айтсақ қателеспеген болар едік. Ислам діні өзінен алдыңғы барлық діндердің үкімдерін жойып және өзінің толық біртұтас екендігін, сонымен қатар мына жалған бес күндік өмірдегі жаратылғандар мен жаратылыс атаулының барлығының тек жаратушы бір Аллаға мұқтаж екендігін толық түсіндіреді. Бұл дін барша жер бетіндегі діндердің ішіндегі ең ұлығы. Ең алғаш Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) Рахман және Рахим болған Алла тарапынан уахи келу арқылы басталған яғни араб мемлекетінен бастау алған. Бір айта кетерлігі бұл дін тек қана арабтарға немесе белгілі бір аймақты ғана емес толық адамзатты және бір Құдайдың жаратқан он сегіз мың ғаламының барлығын толық қамтиды. Содан соң жетінші ғасырдың аяғы мен сегінші ғасырдың басынан бастап дін басқа мемлекеттер мен аймақтарға Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.) сахабалары тарапынан жайылып таратыла бастады. Әрине, Алланың қалауы және көмегімен. Европаға да осы дәуірде дәлірек айтар болсақ 710 жылғы Сицилия жорықтарынан бастап тарала бастады. Бұдан басқа Европаға бұл діннің жайылуына бірден-бір себеп болған «Крест жорықтары» десек те болады. Осы тұста Европа материгінің шынбайына шын батса да айта кететін бір жағы яғни ащы шындық Европалықтар осы ұлық болған дін арқылы ғана және Ислам өркениеті арқылы ғана өз-өздеріне келіп адам санатына қосылып көздері ашылды. Мұны еш араб та мұсылман да болмаған яғни басқа дін өкілі болған мықты ойшылдардың өзі Европалық болса да дөп басып айтқандығы әмбеге аян. Соның ішінде Гарра де Ваух атты жазушының «The legacy of Islam» атты еңбегінде мынадай жолдардың кездескені айдан анық:
«Гректердің күш қуатын сонымен қатар білім мен философиясын және өркениетін осы арабтардан яғни мұсылмандардан көре алуымыз неғайбыл ғой деп ойлағанмын ол қалай болса жоққа шықты, көріп отырғанымыздай осы күні арабтар барлық білім салаларында және сауда мен технологияда да үлкен жетістіктерге жеткенін бізге дәлелдеп көрсетті»,-деген.
Бүгінде Еуразия деп аталатын ен даланың өркениеті дегенде, алдымен сол құрлықтың көне дәуірдегі інжу-маржандарынан бастап, бүгінгі хал-ахуалын қоса бүге-шүгесіне дейін ауыз толтырып айтып жүреміз. Алайда ақиқаттан аттап өтіп жүрген олқылығымызда жоқ емес. Белинскийдің: «-Шындық Пушкиннен де биік, Лермонтовтан да жоғары, ол халықтан да ұлы, бүкіл Россиядан да ұлы. Сол үшін біз өзіміздің жиған-тергенімізден айрылатынымызға қарамастан, шындыққа ұмтылуымыз керек»-деген орамды ойы бұл еңбегіміздің мақсатын ашып беретіндей.
Европаны ауызға алғанда, керемет дүниелер мен асыл қазыналы ұлан-ғайыр алып дала көз алдымызға көлбеңдеп шыға келеді. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың әліде болса терең зерделеп, анықтап аша түсетін тарихи ақиқаттың бет-бедері мол екені саналы азаматқа дау туғызбасы белгілі. Европаның ұлы ойшылы Дрепердің: «Европаның ақыл-ойының жетілуінің тарихы» атты ғылыми еңбегінде: «-Европаның өркендеуінің философиялық жақтары өзінің пайда болу жөнінен Европаның жергілікті халықтарының ақылына қарыздар емес, олар Азиялық қайнарлардан бастау алды. Солардан шықты» –деп, ақиқаттың ауылына жөн сілтегендей болады.
«Ә» дегеннен Европаны өркениет ошақтарының бірегейі деп танып та, жүрдік. Әсілі, бүгінгі ғылымның дерлік басым көпшілігі азиялықтардан, оның ішінде, Ислам әлемінен бастау алатыны әр жерлерде айтылып қалып та жүр. Тарихты терең талғаммен зерделеп зерттеп, байқар болсақ, Ислам өркениетінің Европа құрлығына едәуір, әрі қалай ықпал еткеніне көзіміз жете түседі. Ислам дүниесінің әлемге, соның ішінде Европаға әсеріне тоқталмас бұрын, алдымен өзіміздің төл топырағымызға тамыр жайуына тоқталып өтсек олқылық болмас. Бүгінге дейін, еліміз өз егемендігін алып, тіліміз бен дініміз қайта қанат жая бастағанға дейін Ислам әлемінің, Ислам өркениетінің Орта Азияға оның ішінде Қазақстанға қалай ықпал еткені жөнінде кешегі КСРО кезінде тарихи бұрмалаушылықтар болып, өзіміздің мол қазынамыздан айрылыпта қалдық. «Ислам қылыштың жүзімен, қара күштің әсерімен тарады» деген сыңайлы жаңсақ пікірлер қоғамымызда кең етек жайып кеткені де сыр емес. Кешегі Кеңестік отарлау дәуірінде он екі ғасыр бойы қордаланған және қаланған араб әріпіндегі жазуымыздан айрылдық. Соның салдарынан бабалардың мол мұрасы, атап айтсақ, Әл-Фараби, А. Яссауи, Ж. Баласағұн, И. Сина, Әл-Харезми, Ұлықбек т.б. Шығыс, әсіресе Ислам ғұламаларының асыл қазыналарынан қара үзіп қалдық. Кеңестік идеологияның мақсаты Ислам өркениетінің Орта Азияға әсерін әлсірету болғаны, советтік мұсылман елдерін Шығыстан бір жолата қол үздіруді мақсат еткені бүгінде паш етілуде.
Жетпіс жылдық бодандықта Шығыстың әсіресе, Ислам өркениетінен нәр алмай тек Европалық ілімге бет бұруымыз біздерді «Европацентристік» деген ауруға ұшыратыпта үлгерді. Соның салдары Исламның Европаға әсерін түсініп, тануымызға да кері септігін тигізді. Бүгінде Ислам өркениетінің Еропаға ықпал еткені ауызға алынса-ақ, жетпіс жылдық «жиған-тергеніміз» яғни қате түсінік-пайымымыз қарсы шығып, сыр беріпте жатады. Европаның «Кәрі құрлық» деген тіркесі бар «Данышпан европаны» Исламнан нәр алып сусындағанын мойындағымыз да келмей жатуы, сөз жоқ, жоғарыдағы «Европацентристік» ауруымыздың қалдығы болар. Бұл еңбегімізде Ислам өркениетінің дамуы мен қалыптасуын және де Европаға қалай ықпал еткенін жан-жақты ғылыми әрі көңілге қонымды қисыны келетін дәлелдер мен зерделей түсеміз. Аббаситтер дәуірінен бастап бастау алатын «ұлы көш» қай кезге дейін қалай ықпал еткені жайлы нақты тұжырымдармен аша түсеміз. Бұл тақырыпты алуымыздың мақсаты – «ақиқат көзқараспен сәйкес келмейді, керісінше көзқарас ақиқатпен сәйкес келуі шарт» деген тезисті ұстана отырып, тарихи шындықтың бетін ашу. Бүгінде Европаланып кеткен Шығыс атау белгілерін ілгері тарта отырып, тарихи оқиғалармен сабақтастырып, оқырманның зейінін тың тақырыпқа тарта білу. Европа тарихында мол зерттелмеген сала Орта ғасыр тарихы болғанымен әліде болса Ислам өркениетінің ықпалы, асуы, шындығы паш етілмей келе жатқаны бұл еңбекті қолға алуымызға түрткі болды.
Ислам діні негізінен алғанда барша ғылым мен білімнің және өркениет пен мәдениеттің анасы деп айтсақ қателеспеген болар едік. Ислам діні өзінен алдыңғы барлық діндердің үкімдерін жойып және өзінің толық біртұтас екендігін, сонымен қатар мына жалған бес күндік өмірдегі жаратылғандар мен жаратылыс атаулының барлығының тек жаратушы бір Аллаға мұқтаж екендігін толық түсіндіреді. Бұл дін барша жер бетіндегі діндердің ішіндегі ең ұлығы. Ең алғаш Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) Рахман және Рахим болған Алла тарапынан уахи келу арқылы басталған яғни араб мемлекетінен бастау алған. Бір айта кетерлігі бұл дін тек қана арабтарға немесе белгілі бір аймақты ғана емес толық адамзатты және бір Құдайдың жаратқан он сегіз мың ғаламының барлығын толық қамтиды. Содан соң жетінші ғасырдың аяғы мен сегінші ғасырдың басынан бастап дін басқа мемлекеттер мен аймақтарға Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.) сахабалары тарапынан жайылып таратыла бастады. Әрине, Алланың қалауы және көмегімен. Европаға да осы дәуірде дәлірек айтар болсақ 710 жылғы Сицилия жорықтарынан бастап тарала бастады. Бұдан басқа Европаға бұл діннің жайылуына бірден-бір себеп болған «Крест жорықтары» десек те болады. Осы тұста Европа материгінің шынбайына шын батса да айта кететін бір жағы яғни ащы шындық Европалықтар осы ұлық болған дін арқылы ғана және Ислам өркениеті арқылы ғана өз-өздеріне келіп адам санатына қосылып көздері ашылды. Мұны еш араб та мұсылман да болмаған яғни басқа дін өкілі болған мықты ойшылдардың өзі Европалық болса да дөп басып айтқандығы әмбеге аян. Соның ішінде Гарра де Ваух атты жазушының «The legacy of Islam» атты еңбегінде мынадай жолдардың кездескені айдан анық:
«Гректердің күш қуатын сонымен қатар білім мен философиясын және өркениетін осы арабтардан яғни мұсылмандардан көре алуымыз неғайбыл ғой деп ойлағанмын ол қалай болса жоққа шықты, көріп отырғанымыздай осы күні арабтар барлық білім салаларында және сауда мен технологияда да үлкен жетістіктерге жеткенін бізге дәлелдеп көрсетті»,-деген.
Бүгінде Еуразия деп аталатын ен даланың өркениеті дегенде, алдымен сол құрлықтың көне дәуірдегі інжу-маржандарынан бастап, бүгінгі хал-ахуалын қоса бүге-шүгесіне дейін ауыз толтырып айтып жүреміз. Алайда ақиқаттан аттап өтіп жүрген олқылығымызда жоқ емес. Белинскийдің: «-Шындық Пушкиннен де биік, Лермонтовтан да жоғары, ол халықтан да ұлы, бүкіл Россиядан да ұлы. Сол үшін біз өзіміздің жиған-тергенімізден айрылатынымызға қарамастан, шындыққа ұмтылуымыз керек»-деген орамды ойы бұл еңбегіміздің мақсатын ашып беретіндей.
Европаны ауызға алғанда, керемет дүниелер мен асыл қазыналы ұлан-ғайыр алып дала көз алдымызға көлбеңдеп шыға келеді. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың әліде болса терең зерделеп, анықтап аша түсетін тарихи ақиқаттың бет-бедері мол екені саналы азаматқа дау туғызбасы белгілі. Европаның ұлы ойшылы Дрепердің: «Европаның ақыл-ойының жетілуінің тарихы» атты ғылыми еңбегінде: «-Европаның өркендеуінің философиялық жақтары өзінің пайда болу жөнінен Европаның жергілікті халықтарының ақылына қарыздар емес, олар Азиялық қайнарлардан бастау алды. Солардан шықты» –деп, ақиқаттың ауылына жөн сілтегендей болады.
«Ә» дегеннен Европаны өркениет ошақтарының бірегейі деп танып та, жүрдік. Әсілі, бүгінгі ғылымның дерлік басым көпшілігі азиялықтардан, оның ішінде, Ислам әлемінен бастау алатыны әр жерлерде айтылып қалып та жүр. Тарихты терең талғаммен зерделеп зерттеп, байқар болсақ, Ислам өркениетінің Европа құрлығына едәуір, әрі қалай ықпал еткеніне көзіміз жете түседі. Ислам дүниесінің әлемге, соның ішінде Европаға әсеріне тоқталмас бұрын, алдымен өзіміздің төл топырағымызға тамыр жайуына тоқталып өтсек олқылық болмас. Бүгінге дейін, еліміз өз егемендігін алып, тіліміз бен дініміз қайта қанат жая бастағанға дейін Ислам әлемінің, Ислам өркениетінің Орта Азияға оның ішінде Қазақстанға қалай ықпал еткені жөнінде кешегі КСРО кезінде тарихи бұрмалаушылықтар болып, өзіміздің мол қазынамыздан айрылыпта қалдық. «Ислам қылыштың жүзімен, қара күштің әсерімен тарады» деген сыңайлы жаңсақ пікірлер қоғамымызда кең етек жайып кеткені де сыр емес. Кешегі Кеңестік отарлау дәуірінде он екі ғасыр бойы қордаланған және қаланған араб әріпіндегі жазуымыздан айрылдық. Соның салдарынан бабалардың мол мұрасы, атап айтсақ, Әл-Фараби, А. Яссауи, Ж. Баласағұн, И. Сина, Әл-Харезми, Ұлықбек т.б. Шығыс, әсіресе Ислам ғұламаларының асыл қазыналарынан қара үзіп қалдық. Кеңестік идеологияның мақсаты Ислам өркениетінің Орта Азияға әсерін әлсірету болғаны, советтік мұсылман елдерін Шығыстан бір жолата қол үздіруді мақсат еткені бүгінде паш етілуде.
Жетпіс жылдық бодандықта Шығыстың әсіресе, Ислам өркениетінен нәр алмай тек Европалық ілімге бет бұруымыз біздерді «Европацентристік» деген ауруға ұшыратыпта үлгерді. Соның салдары Исламның Европаға әсерін түсініп, тануымызға да кері септігін тигізді. Бүгінде Ислам өркениетінің Еропаға ықпал еткені ауызға алынса-ақ, жетпіс жылдық «жиған-тергеніміз» яғни қате түсінік-пайымымыз қарсы шығып, сыр беріпте жатады. Европаның «Кәрі құрлық» деген тіркесі бар «Данышпан европаны» Исламнан нәр алып сусындағанын мойындағымыз да келмей жатуы, сөз жоқ, жоғарыдағы «Европацентристік» ауруымыздың қалдығы болар. Бұл еңбегімізде Ислам өркениетінің дамуы мен қалыптасуын және де Европаға қалай ықпал еткенін жан-жақты ғылыми әрі көңілге қонымды қисыны келетін дәлелдер мен зерделей түсеміз. Аббаситтер дәуірінен бастап бастау алатын «ұлы көш» қай кезге дейін қалай ықпал еткені жайлы нақты тұжырымдармен аша түсеміз. Бұл тақырыпты алуымыздың мақсаты – «ақиқат көзқараспен сәйкес келмейді, керісінше көзқарас ақиқатпен сәйкес келуі шарт» деген тезисті ұстана отырып, тарихи шындықтың бетін ашу. Бүгінде Европаланып кеткен Шығыс атау белгілерін ілгері тарта отырып, тарихи оқиғалармен сабақтастырып, оқырманның зейінін тың тақырыпқа тарта білу. Европа тарихында мол зерттелмеген сала Орта ғасыр тарихы болғанымен әліде болса Ислам өркениетінің ықпалы, асуы, шындығы паш етілмей келе жатқаны бұл еңбекті қолға алуымызға түрткі болды.
Пайдаланылатын әдебиеттер
1. Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? А. 2000
2. Hakkı Dursun Yıldız. Doğuştan günümüze Büyük İslam Tarihi. 3 cild. Zaman. İstanbul. 1990.
3. М.Орынбеков Қазақ сенімдерінің бастаулары.Оқу қүралы.А.2002
4. Мировые религиозные верования. П. Оливер. Москва,2003г.
5. Религия в истории и культуре. М.Г. Писманика. Москва,2000г.
6. Дінтану негіздері. О. Көбеева. Алматы.
7. Религии в Казахстане. В.А. Иванов, Х.Ф. Трофимов. Алматы, 2003г
8. Гараджа В.И.Религиоведение.-М.2001
9. Основы религиоведения Под.ред.И.Н.Яблокова-М.1998
10. История религий. И.А. Крывылев. Москва, 1988г.
11. Религия в истории народов мира. С.А. Токарев. Москва, 1986
12. История религий востока. Л.С. Васильев. Москва, 1988г.
13. Ранние формы религий. С.А. Токарев. Москва, 1990г.
14. Религиоведение. П.И. Костюкович. Минск, 200г.
15. Мировые религиозные верования. П. Оливер. Москва,2003г.
16. Религия в истории и культуре. М.Г. Писманика. Москва,2000г.
17. Древние религии мира. О. Дубровская. Москва,2003.
18. «Орта ғысырлар тарихы және өркениеті» Проф. Док. Сабри
Хизметли. «Яссы» баспасы, Шымкент-2002.
19. Ислам тарихы. Сәбит Жолдасов., «Нұрлы әлем», А-1998.
20. Ибн-ул Әсир, Әл-Кәміл фит-Тарих, Бейрүт, 1965, 2-том,
21. Kazancı, Ahmet Lütfi., Peygamberimize Neden inanmadılar? İzmir,
1991
22. Каlкаn. Мustаfa.. Огtа Аsуа Тüгк Devletlerinde Ordu ve Savaş, İzmir,
1995
23. Сұрапбергенов А. Ислам дінінің реакциялық мәні, Алматы, 2001.
24. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
25. Маннаъ әл-Қаттан, Фи улумил Құр’ан, Бейрут, 1980.
26. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер
жинағы, Шымкент, 2002.
27. Кутубус-Ситтә уә шурухуха, І-ХVІІІ, Истанбул, 1992.
28. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
29. Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И.
Л. Кучук Рашит), I-VIII, İstanbul, 1997-1999.
30. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
31. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi-Buhari ve tercemesi, I-XVI, İstanbul, 1987.
32. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
33. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
34. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
35. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
36. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
37. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
Қосымшалар:
Аббасилер дәуіріндегі сауда-саттық жолдарының картасы. 19-бет.
1. Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды? А. 2000
2. Hakkı Dursun Yıldız. Doğuştan günümüze Büyük İslam Tarihi. 3 cild. Zaman. İstanbul. 1990.
3. М.Орынбеков Қазақ сенімдерінің бастаулары.Оқу қүралы.А.2002
4. Мировые религиозные верования. П. Оливер. Москва,2003г.
5. Религия в истории и культуре. М.Г. Писманика. Москва,2000г.
6. Дінтану негіздері. О. Көбеева. Алматы.
7. Религии в Казахстане. В.А. Иванов, Х.Ф. Трофимов. Алматы, 2003г
8. Гараджа В.И.Религиоведение.-М.2001
9. Основы религиоведения Под.ред.И.Н.Яблокова-М.1998
10. История религий. И.А. Крывылев. Москва, 1988г.
11. Религия в истории народов мира. С.А. Токарев. Москва, 1986
12. История религий востока. Л.С. Васильев. Москва, 1988г.
13. Ранние формы религий. С.А. Токарев. Москва, 1990г.
14. Религиоведение. П.И. Костюкович. Минск, 200г.
15. Мировые религиозные верования. П. Оливер. Москва,2003г.
16. Религия в истории и культуре. М.Г. Писманика. Москва,2000г.
17. Древние религии мира. О. Дубровская. Москва,2003.
18. «Орта ғысырлар тарихы және өркениеті» Проф. Док. Сабри
Хизметли. «Яссы» баспасы, Шымкент-2002.
19. Ислам тарихы. Сәбит Жолдасов., «Нұрлы әлем», А-1998.
20. Ибн-ул Әсир, Әл-Кәміл фит-Тарих, Бейрүт, 1965, 2-том,
21. Kazancı, Ahmet Lütfi., Peygamberimize Neden inanmadılar? İzmir,
1991
22. Каlкаn. Мustаfa.. Огtа Аsуа Тüгк Devletlerinde Ordu ve Savaş, İzmir,
1995
23. Сұрапбергенов А. Ислам дінінің реакциялық мәні, Алматы, 2001.
24. Тәжікова К., Ислам дүниетанымы идеология және саясат, Алматы 2001.
25. Маннаъ әл-Қаттан, Фи улумил Құр’ан, Бейрут, 1980.
26. ХХІ ғасыр: Білім беру және руханият мәселелері. Ғылыми еңбектер
жинағы, Шымкент, 2002.
27. Кутубус-Ситтә уә шурухуха, І-ХVІІІ, Истанбул, 1992.
28. Сафвет Сених. Ғибадат ғажайыптары, Алматы, 2001.
29. Nevevi, Ebu Zekeriyya, Riyazü’s Salihin (ауд. Кандемир М. Яшар, Чакан И.
Л. Кучук Рашит), I-VIII, İstanbul, 1997-1999.
30. Языжы, Сейфеддин, Негізгі діни мағлұматтар, Алматы, 2004.
31. Sofuoğlu, Mahmud, Sahihi-Buhari ve tercemesi, I-XVI, İstanbul, 1987.
32. İslam Ansiklopedisi, DİA, 9. ve 23. cildler, İstanbul, 1994.
33. Şamil İslam Ansiklopedisi, 2.сild, İstanbul, 1999.
34. Metin, Köse, Yeni Nesil Yeni Toplum, İstanbul, 1995.
35. Taşgetiren, Ahmed, Rahmet Toplumu, İstanbul, 1995.
36. Taberi, Ebu Cafer Muhammed bin Cerir, Tefsirü’t Taberi, İstanbul, 1995.
37. С. Сейтбеков. С.Нысанбаев. Ислам әдебі, Шымкент 2001.
Қосымшалар:
Аббасилер дәуіріндегі сауда-саттық жолдарының картасы. 19-бет.
Тақырыбы: Ислам өркениетінің Европаға ықпалы
Ж о с п а р:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
І-тарау. Исламның Еуропаға кіруі.
1.1. Сауда және
техника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мұсылмандардың ғылым мен философиядағы
жеткен
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІ-тарау . Ислам өркениетінің Европаға ықпалы.
2.1. Европадағы ғылым мен философия сапаларындағы
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 35
2.2. Ислам арқылы Европаның өркендеуі ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45
Кіріспе
Ислам діні негізінен алғанда барша ғылым мен білімнің және өркениет пен
мәдениеттің анасы деп айтсақ қателеспеген болар едік. Ислам діні өзінен
алдыңғы барлық діндердің үкімдерін жойып және өзінің толық біртұтас
екендігін, сонымен қатар мына жалған бес күндік өмірдегі жаратылғандар мен
жаратылыс атаулының барлығының тек жаратушы бір Аллаға мұқтаж екендігін
толық түсіндіреді. Бұл дін барша жер бетіндегі діндердің ішіндегі ең ұлығы.
Ең алғаш Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) Рахман және Рахим болған Алла тарапынан
уахи келу арқылы басталған яғни араб мемлекетінен бастау алған. Бір айта
кетерлігі бұл дін тек қана арабтарға немесе белгілі бір аймақты ғана емес
толық адамзатты және бір Құдайдың жаратқан он сегіз мың ғаламының барлығын
толық қамтиды. Содан соң жетінші ғасырдың аяғы мен сегінші ғасырдың басынан
бастап дін басқа мемлекеттер мен аймақтарға Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.)
сахабалары тарапынан жайылып таратыла бастады. Әрине, Алланың қалауы және
көмегімен. Европаға да осы дәуірде дәлірек айтар болсақ 710 жылғы Сицилия
жорықтарынан бастап тарала бастады. Бұдан басқа Европаға бұл діннің
жайылуына бірден-бір себеп болған Крест жорықтары десек те болады. Осы
тұста Европа материгінің шынбайына шын батса да айта кететін бір жағы яғни
ащы шындық Европалықтар осы ұлық болған дін арқылы ғана және Ислам
өркениеті арқылы ғана өз-өздеріне келіп адам санатына қосылып көздері
ашылды. Мұны еш араб та мұсылман да болмаған яғни басқа дін өкілі болған
мықты ойшылдардың өзі Европалық болса да дөп басып айтқандығы әмбеге аян.
Соның ішінде Гарра де Ваух атты жазушының The legacy of Islam атты
еңбегінде мынадай жолдардың кездескені айдан анық:
Гректердің күш қуатын сонымен қатар білім мен философиясын және
өркениетін осы арабтардан яғни мұсылмандардан көре алуымыз неғайбыл ғой деп
ойлағанмын ол қалай болса жоққа шықты, көріп отырғанымыздай осы күні
арабтар барлық білім салаларында және сауда мен технологияда да үлкен
жетістіктерге жеткенін бізге дәлелдеп көрсетті,-деген.
Бүгінде Еуразия деп аталатын ен даланың өркениеті дегенде, алдымен сол
құрлықтың көне дәуірдегі інжу-маржандарынан бастап, бүгінгі хал-ахуалын
қоса бүге-шүгесіне дейін ауыз толтырып айтып жүреміз. Алайда ақиқаттан
аттап өтіп жүрген олқылығымызда жоқ емес. Белинскийдің: -Шындық
Пушкиннен де биік, Лермонтовтан да жоғары, ол халықтан да ұлы, бүкіл
Россиядан да ұлы. Сол үшін біз өзіміздің жиған-тергенімізден
айрылатынымызға қарамастан, шындыққа ұмтылуымыз керек-деген орамды ойы бұл
еңбегіміздің мақсатын ашып беретіндей.
Европаны ауызға алғанда, керемет дүниелер мен асыл қазыналы ұлан-ғайыр
алып дала көз алдымызға көлбеңдеп шыға келеді. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың
әліде болса терең зерделеп, анықтап аша түсетін тарихи ақиқаттың бет-бедері
мол екені саналы азаматқа дау туғызбасы белгілі. Европаның ұлы ойшылы
Дрепердің: Европаның ақыл-ойының жетілуінің тарихы атты ғылыми еңбегінде:
-Европаның өркендеуінің философиялық жақтары өзінің пайда болу жөнінен
Европаның жергілікті халықтарының ақылына қарыздар емес, олар Азиялық
қайнарлардан бастау алды. Солардан шықты –деп, ақиқаттың ауылына жөн
сілтегендей болады.
Ә дегеннен Европаны өркениет ошақтарының бірегейі деп танып та,
жүрдік. Әсілі, бүгінгі ғылымның дерлік басым көпшілігі азиялықтардан, оның
ішінде, Ислам әлемінен бастау алатыны әр жерлерде айтылып қалып та жүр.
Тарихты терең талғаммен зерделеп зерттеп, байқар болсақ, Ислам өркениетінің
Европа құрлығына едәуір, әрі қалай ықпал еткеніне көзіміз жете түседі.
Ислам дүниесінің әлемге, соның ішінде Европаға әсеріне тоқталмас бұрын,
алдымен өзіміздің төл топырағымызға тамыр жайуына тоқталып өтсек олқылық
болмас. Бүгінге дейін, еліміз өз егемендігін алып, тіліміз бен дініміз
қайта қанат жая бастағанға дейін Ислам әлемінің, Ислам өркениетінің Орта
Азияға оның ішінде Қазақстанға қалай ықпал еткені жөнінде кешегі КСРО
кезінде тарихи бұрмалаушылықтар болып, өзіміздің мол қазынамыздан айрылыпта
қалдық. Ислам қылыштың жүзімен, қара күштің әсерімен тарады деген сыңайлы
жаңсақ пікірлер қоғамымызда кең етек жайып кеткені де сыр емес. Кешегі
Кеңестік отарлау дәуірінде он екі ғасыр бойы қордаланған және қаланған араб
әріпіндегі жазуымыздан айрылдық. Соның салдарынан бабалардың мол мұрасы,
атап айтсақ, Әл-Фараби, А. Яссауи, Ж. Баласағұн, И. Сина, Әл-
Харезми, Ұлықбек т.б. Шығыс, әсіресе Ислам ғұламаларының асыл қазыналарынан
қара үзіп қалдық. Кеңестік идеологияның мақсаты Ислам өркениетінің Орта
Азияға әсерін әлсірету болғаны, советтік мұсылман елдерін Шығыстан бір
жолата қол үздіруді мақсат еткені бүгінде паш етілуде.
Жетпіс жылдық бодандықта Шығыстың әсіресе, Ислам өркениетінен нәр алмай
тек Европалық ілімге бет бұруымыз біздерді Европацентристік деген ауруға
ұшыратыпта үлгерді. Соның салдары Исламның Европаға әсерін түсініп,
тануымызға да кері септігін тигізді. Бүгінде Ислам өркениетінің Еропаға
ықпал еткені ауызға алынса-ақ, жетпіс жылдық жиған-тергеніміз яғни қате
түсінік-пайымымыз қарсы шығып, сыр беріпте жатады. Европаның Кәрі құрлық
деген тіркесі бар Данышпан европаны Исламнан нәр алып сусындағанын
мойындағымыз да келмей жатуы, сөз жоқ, жоғарыдағы Европацентристік
ауруымыздың қалдығы болар. Бұл еңбегімізде Ислам өркениетінің дамуы мен
қалыптасуын және де Европаға қалай ықпал еткенін жан-жақты ғылыми әрі
көңілге қонымды қисыны келетін дәлелдер мен зерделей түсеміз. Аббаситтер
дәуірінен бастап бастау алатын ұлы көш қай кезге дейін қалай ықпал еткені
жайлы нақты тұжырымдармен аша түсеміз. Бұл тақырыпты алуымыздың мақсаты –
ақиқат көзқараспен сәйкес келмейді, керісінше көзқарас ақиқатпен сәйкес
келуі шарт деген тезисті ұстана отырып, тарихи шындықтың бетін ашу.
Бүгінде Европаланып кеткен Шығыс атау белгілерін ілгері тарта отырып,
тарихи оқиғалармен сабақтастырып, оқырманның зейінін тың тақырыпқа тарта
білу. Европа тарихында мол зерттелмеген сала Орта ғасыр тарихы болғанымен
әліде болса Ислам өркениетінің ықпалы, асуы, шындығы паш етілмей келе
жатқаны бұл еңбекті қолға алуымызға түрткі болды.
І-тарау. Исламның Европаға кіруі.
1.1. Сауда және техника.
Байқап қарасақ Аббасидтердің билік құрған дәуірінде тек қана Ислам
өркениетінің ең жарқырап дамыған шағы болғаны сонымен қатар өте көп ғылыми
және мәдени дамудың да іргетасы қаланғаны тарихи шындық.
Бұл алға қарай қарыштай дамудың барлығы түрлі қарым-қатынастармен
Европалықтарға араласып және әлемдік өркениеттің даму шеңберіне қажетті
негізгі қажеттіліктерді туғызған. Әлбетте, барлық даму белгілі бір уақыт
пен географиялық белдеулерде жүзеге асқан . Ұзақ уақыт бойындағы нәтиже
мұсылмандардың білім және ғылым жөнінен өздерінің қол жеткізген
жетістіктері болып саналады.
Ислам дүниесіндегі Аббасидтер билеп тұрған дәуірдің өте маңызды
екендігін тілге тиек етуіміз керек. Және бұл тақырып Европа материгінің
шымбойына шын батса да біз осы тақырыпты қолымыздан келгенше зерттемекшіміз
. Ислам дүниесінің ортағасырлардағы Европаға қалай әсер еткендігі әр түрлі
ғалымдармен зерттеушілер тарапынан шама–шарықтарынша зерттелген. Бірақ,
бұл ретте Ислами өркениеттің әсерін қамтитын көзге ілінер ешқандай
әрекетте жақсылықтың нышаны байқалмайды. Өкінішке орай осы күнгі қолда бар
әдебиеттердің барлығы шығыстанушылар тарапынан жазылғандықтан Исламның
Европа материгіне жасаған жәрдемінің қаншалықты маңызды екендігін
білдіретін және Европа материгінің осы жәрдемге қайтарған жауабы туралы
жазылған аз ғана деректер бар.
Ислам өркениетінің Европаға әсері Испания мен Сацилияның мұсылмандар
тарапынан басып алуынан соң басым бола бастағаны әмбеге аян. Ал әскери
әсердің басталуы шамамен алғанда 710-жылы шілде айынан бастау алады. Сол
уақытта сандары төрт жүздей болған аз ғана мұсылман солтүстік Африкадан
оңтүстік Испанияға дейін барғанымен бұның барлығы тек қана әскери барлау
еді. Олардың алып қайтқан рапорттары әскерге күш-5қуат берді. Келесі жылы
яғни 711-жылы басып алу үшін шынайы әрі нәтижелі іс-әрекетке көшіп кірісті
. Әскер саны осы кезде 7000 еді, содан көп ұзамай 5000 әскермен күшейтілді.
Ислам әскері өте сақадай сай болғандықтан 711-жылы тамыз айында Визагот
патшасы Родрикті жеңіп патшалығының орталығын өздеріне тізе бүктірді. Бұл
кезде олар мүлдем қарсы келе алмады. Шамамен 715-жылы Испанияның барлық
қалаларын басып алып және кейбір басшылармен келіссөз яғни бітімгершілікке
келді. Басып алынған жерлердің арасында Францияның оңтүстігіндегі Нарбоне
де бар еді. Бұдан кейін осы өлкенің барлығы бейбіт өмір сүре бастады.
Бірақ мұсылмандардың арасында анда-санда саяси топтардың шығарған бүліктері
болды.
750-жылы Ислам мемлекетінің басшылығы Умейдтерден Аббасидтерге өтті.
Мемлекеттің орталығы яғни астанасы Шамнан шығыстағы Аббасидтердің жаңа
қаласы Бағдадқа көшірілді. Өйткені Аббасидтердің күш-қуаттары мемлекеттің
шығысына шоғырланғандықтан батыстағы аймақтарының басшылықты танытуында
біраз қайраттанды.
Мұсылман Испанияның басшысы болған ІІІ Абдуррахманның билік құрған
кезінде (912-961 ж.ж) мемлекет дамудың шарықтау шегіне жеткендігі белгілі.
ІІІ Абдуррахманның билігіндегі алғашқы жиырма жылында өлкенің бірлігін
ыдырататын барлық қауып-қатерді жойды. Өлген кезінде Иберия түбегінің басым
бөлігі оның қол астына кірген еді. Тіпті кейіннен белгілі болған кішігірім
Християн мемлекеттері де оның баласы мен немересінің уақытында да жалғасып
жатты. Бір өкініштісі немересі күш-қуаттың өз қолынан босаңсып бара
жатқандығына көз жұма қарады. Нақтырақ айтатын болсақ биліктің босаңсып
бара жатқандығы сол кездегі қазына басшысы болған Әл-Мансур тарапынан
жасалған іс-әрекеттердің себеп–салдарынан еді. 1008-жылы Мансурдың ұлы
дүние салғаннан кейін мұсылман Испанияның бірлігін сақтап қалатын ешкім
болмағандықтан Испания Умейдтер мемлекеті ыдыраудың шақ алдында ғана тұрды.
1031-жылы өлкеде шамамен 30-ға жуық кішігірім хандықтар пайда болды. Барлық
осынша себеп–салдардан соң Тайфей-руаса немесе Тайфей-Мүлік-тің дәурені
басталды. Бірте-бірте бәсекелескен әртүрлі басшылардың саясында әдебиет
және өнер өз дамуын одан әрі жалғастырды. Ақыр аяғында християндар 1085
жылы маңызды қала Толедоны басып алды.
Християндардан келетін қауіп-қатерді алдын-ала білген кейбір
мұсылмандар Мурабыттар деп аталатын солтүстік батыс африкада үстемдік
ететін Бербери мемлекетіне барып паналады. Мурабытпен (Арапша: Әл-
Мурабутатун; Испанша : Алмора-Видес) бұл әрекетке кірісудің соңында
Християн әскерін жеңіп және Испанияны 1090-жылдан 1144-жылға дейін
басқарды. Оларды сол уақытта Африкада және Испанияда өте күшті болған
Бербери әулетінен шыққан Миваххидтер басқарды. Және олардың билік жүргізу
дәурені Испанияда 1223-жылға дейін жалғасты. Бұдан соң елде дүрбелеңге толы
кезең басталып кішігірім хандықтар пайда болып мемлекет бірте-бірте ыдырай
бастады. Осы кезде Арагон және Гастила біріккен хандығы тарапынан барлығы
сахнадан шықты.
Латын християн әлемі мұсылмандардың әскери басымдығын Сицилия арқылы
сезді. Сицилияға жасалған алғашқы жорық 652-жылы Сицилия қаласының тізе
бүгуі арқылы сезді. Бұл мұсылмандардың Византияға қарсы келуінен кейін еді.
Бірақ ІХ-ғасырдың басына дейін мұсылмандардың күш-қуаттары басқа жерлерге
де жұмсалды. 800-жылы Тунис Аглеби әулетінің қол астына өтті. Аглебилер,
Бағдаттағы Аббаси, Халифасы атынан қаланы ресми түрде басқарды, бірақ
негізінен алғанда Сицилиядағы келіспеушіліктер ішінде болған топтардан
біреуінің 827-жылы өтініш білдіргенін мүмкіншілік деп қабылдаған Аглебилер
дереу яғни тез арада Сицилияны басып алды. Бірақ 831-жылы Палермо шамамен
843-жылы Мессиния басып алынғанына қарамастан Суражуса қаласы 878–жылға
дейін берілмеді. Осы себептен аралдық мұсылмандар тарапынан жеңісі 902-
жылға дейін жалғасты.
Мұсылмандар осыдан кейін тек қана басып алумен шабуылға көшті.
Италияда Ломбардиялық лидерлер арасында пайда болып бой көтере бастаған
бір-біріне қарсы түсініспеушіліктер мұсылмандардың Сицилияға басып кіруі
үшін әділетті түрде себеп болды. Осы тұста мұсылмандар 837 жылы Наполиде
еді. 841-жылы және 847 жылдары Бариды қолға түсірді. Ертеректе 30 жыл бойы
осы жер әскери база болды. 846-849 жылдары үнемі Римді үркітіп отырды,
бірақ басып алынбады. Папа сегізінші Жоһан (877-882 ж.ж) мұсылмандарға өз
еркімен мәжбүр түрде екі жыл салық төледі. Ислам әскері ІХ ғасырда орталық
Европаға қарай созылған Альпілерге ықпал еткендей болды. Осы ғасырдың
аяғына қарай оңтүстік Италиядағы Византия егемендігінің жандануы Италияның
орталығындағылардың мұсылмандар жағынан басып алынуы алыстап кетті. Және
осымен қатар Сицилияны бағындырған арабтар бұл жерге мейлінше ене берді.
Сицилияға әкім болған Фатими әулетінің қазысы 948-жылы үлкен нәтижеде
автономия жасады. Өйткені шығысқа қарай ілгерілей жылжу фатими әулетінің
саясаты еді. Енді осының нәтижесі ретінде 969 жылы Мысырдың басып алуынан
басқа да атқарған іс-әрекеттерінің ішінде үкімет орталығын Каир қаласына
көшіру де болды. Сицилияда автономия құрған Фатими әулетінің әкімі
басшылығында және оның Кәлби патшалығына қарасты мұрагерлерінің уақытында
айтарлықтай істер атқарылып, бірталай өгерістер болып Ислам өркениеті мен
мәдениетінің іргетасы берік түрде қаланды.
Сицилияның қорғалуы Испания сияқты ұзаққа бармады. Испаниядағы 711-
жылғы мұсылмандардың жеңісі күтпеген оқиға болды. Бұл нәтиже Әз. Мұхаммед
(с.а.у.) дәуірінен жалғасып келе жатқан дамудың нышандарынан еді. Әз.
Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыздың 622 жылғы Меккеден Мәдинаға жасаған
хижретінде өишеретінде (көш, қоныс) онымен бірге болған асхабы яғни
сахабаларынан бірнешеуі шындығында үлкен бір жігерлікпен қайсарлық танытып
дін үшін және сонымен қатар Ислам өркениетінің одан әрі дамып жайылуына өз
үлестерін қосқан. Осының барлығын бір сөзбен айтқанда жиһад деп атаймыз.
Жиһадтың көптеген мағынасы бар. Соның ішінде әдеп және рухани өркениеттілік
мағынасында да қолданылады. Бірақ сол уақытта кәпірлерге қарсы жасалған
соғыстарға берілген ерекше есім болғандықтан Қасиетті соғыс деп аталды.
Әрине Исламдағы жиһад әмірі мен Християндықтағы крес жорықтары арасында
үлкен айырмашылықтар бар.
Мәдинадағы арабтар бір тайпа немесе тайпалар одақтасы (федерация)
болып өмір сүретін. Әз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыз күш-қуатымен және
саны жағынан көбейе бастағанда кішігірім тайпалардың басшылары онымен
келіссөз яғни бітімге келуді қалады. Осыған орай пайғамбарымыз (с.а.у.)
оларға Исламға кіріп және өзін Алланың елшісі екендігін мойындауларын
Алладан келген әмір екендігін жеткізді. Осы әдіс тәсілмен ол Арабстанның
түкпір-түкпіріндегі тайпаларды бағындыру арқылы жан тапсырмай тұрып ең
әдемі , ең кең-байтақ, ең мықты одақтас құрып Ислам өркениетін дамытты.
Бұның барлығы көрші пұтқа табынушы тайпаларға қарсы іске асыратын еді.
Осылайша тағы да ұзақ мемлекеттерге бару жоспары құрылған. Осы тұрғыдан
алғанда жиһад, мұсылмандардың жеңіске жеткен уақыттарында Ислам одағының
әрқашан үнемі дамуына және де Ислам шекарасының кеңеюіне жәрдем етті.
Бұл соңғы айтқандарымыздың барлығы Ислам дінінің қылышпен жайылды
деген мағынаға келмейді. Арабстанда жиһад етуге себеп болған пұтқа
табынушыларға не Исламды қабылда болмаса қылышпен соғысуды таңдау
мүмкіндігі берілген. Және де Таухид сенімінде болған Яһуди, Християн және
басқаларына қарсы басқа яғни бөлек қарым-қатынас жасалды. Өйткені бұл
діндегі адамдар тура жолдан адасқан немесе діннің негізгі мақсатынан
алыстағаны болмаса Ислам дініне ең жақыны болып саналған. Олардың барлығы
да тек тәңір сенімінде болған. Сол себебі олармен үнемі одақтасып отырған.
Осылайша олар Әһли-зимма атын алды. Әрбір зымми жизия салығынан басқа
мұсылмандармен жасалған келісім шарт бойынша мұсылман әкімшілігіне де құн
төлеуге мәжбүр еді. Ислам мемлекеті үшін бұның барлығы үлкен абырой. Бірақ
кейбір айырмашылықтары болды. Мысалға қару ұстамау, мұсылман әйелмен
үйлене алмау сияқты, яғни рұқсат етілмеді. Осыдан кейін зыммилер өздерін
екінші дәрежелі азамат деп сезінетін . Алғашында барлық мұсылмандар
Бәйтулмал дан яғни халық қазынасынан жалақы алатын өйткені сол уақытта
өздерін толығымен жиһадқа және басқа да қоғам қызметтеріне жан-тәндерімен
ат салысатын. Испанияның жеңілісінен кейін де күшін жоймаған бұл үрдіс
750-жылдары біртіндеп іргесі сөгіле бастады. Осы жиһадтардың барлығы Аллаһ
үшін еді, сонымен қатар аз да болса олжа түсіру де жоқ емес еді. Мұсылман
арабтар әртүрлі ұзақ жерлерге жасаған жорықтарынан кейін оларға Арабстан,
Шам сияқты орталықтары яғни елді мекендері алыста қалғандықтан ол жерге
қайтіп кері қайту бірталай қиындықтар туғызатын болғандықтан кайрауан
сияқты әскери базалары бар қалалар тұрғызған. Кейінннен осы қалалардың
барлығы үлкен–үлкен орталықтарға айналды.
Визиготтар Испаниясының жеңілуінен бұрын кейбір мұсылман әскер
басшылары солтүстік батыс францияға Нарбон және Павлон жерлеріне шабуыл
жасай бастады, яғни гарнизондар тұрғызды. Бұл гарнизондардың бірі 732 жылы
Пуватия мен Париждың солтүстік батысындағы 200 км-дей жерде орналасқан
Туурс қалаларының бірі еді. Тек қана Шарл Мартельдің ықпалымен осындай
әрекеттерді тоқтатуға күш жұмсалды. Мұсылмандар бұған қарамастан алға
қойған мақсаттарын еш тоқтаусыз ұдайы жалғастырды. Исламның алға қарай
қарыштай дамығандығына дәлел болатын басқа бір бізге жеткен ақпаратқа
қарайтын болсақ Испаниялық мұсылмандардың қатты күйрей жеңіліс тапқандығы
туралы мәлімет жоқ. Керісінше мұсылмандар яғни Испаниялықтар біраз жүз
жылдарда кемел түрде дамып тіпті белгілі уақыттарда күш-қуаттары артқандығы
да белгілі. Алайда Пуватия соғысы мұсылмандардың жоспарлағанындай пайдалы
шабуылдардың ақталып келе жатқандығы дәлелдеді. Францияның орталарына
дейін аттандырған күштері сол аймақтарда кездесетін дұшпандардыңбіріккен
қолдарын жеңетіндей мықты емес еді. Бірақ Пуватие шайқасынан шамамен он
жылдан кейін умейд халифаты Орта Азияда көтерілулерімен дау туындай
бастады. Осы себепті мұсылман Арабтардың ұзақ жерлерге жорық жасайтын
күштері жоқ еді. Испания Умейдтердің басшылығында тәуелсіз мемлекет
болғанда яғни болған кезде басшылық барлық күш-қуаты өлкені біріктіріп
құру болды. Ол үшін барлығын шартты түрде бағынышты өту қажет еді.
Сондықтанда бұл шабуылдар мұсылмандардың Пуватие жеріне Туурс бағытындағы
әлсіреудің алғашқы бастаулары еді. Испанияның жеңілісінен кейін тез арада
Истанбулды бір жыл бойы құрлықтан да, теңізден де қоршады. (716-717ж.ж).
Византия императорлығына жасалған қысым кейіннен басқа жақтан күшейіп
бөлімдерімен жалғастырды. Бұл қысым Латын Християн әлеміне тікелей әсер
етпеді. Бірақ папалар және де басқа батыстық шенеуніктер, лидерлер оның
парқына барды. Европаға Исламның әсері ең алдымен Испания және де Сицилия
бағытымен жойылды. Немістермен Австрия, Славакия және Скандиновияның бөлек-
бөлек жасаған басқыншылыққа толы тонау әрекеттерін өз кезегінде Европалық
бір тарихшы былай деген: Кезек мұсылмандардың испанияны басып алуына
келгенде олар құдды варворларша яғни жабайылықпен жүзеге асырды,-дейді.
Бұл жалған немесе қате түсінік қалыптасқандықтан. Қазіргі Европалық
варворлық тонаушыларының саяси және экономикалық әрекеттер арқылы іске
асыруы міне осыдан пайда болып отыр. Олай болса шындығына келгенде
мұсылмандардың атқарған қыруар іс-әрекеттерін қазіргі варворлармен
салыстыру, теңеу мүлдем қате. Мұсылман арабтармен варворлардың арасы жер
мен көктей десек қателеспеспіз. Варворлардың әрекеттері тайпалық негізгіе
сүйенеді және ешқандай да мәдениеттілік, өркениеттілік дамудың нышаны жоқ.
Ал мұсылман арабтар бірінші және екінші ғасырларда мемлекетті саяси
және өркениет жөнінен дамытқаны соншалықты Атлантикадан Ауғанстанға
дейінгі ұшса құс қанаты талатын кең алқапты айтарлықтай дәрежеде дамытқан
еді.
Міне бұрынғы орта шығыс мәдениетінің Ислам мәдениетіне көшуі де
осылардың бірі. Әз. Мұхаммедтің(с.а.у.) дүниеден өтіп және орасан зор
жеңістер басталмай тұрып-ақ мұсылмандар кейбір салаларда әлде қайда ілгері
еді.
Алайда материалдық байлықтары аз еді, ал рухани байлықтары болса Әз.
Мұхаммедтің (са.у.) өздеріне жеткізген және барша мұсылмандардың Аллаһтың
сөзі ретінде қастерлеп қадірлейтін Құраннан алынатын. Мұсылмандардың сексен
жылдан кейін Испанияны басып алғаннан кейінгі уақытта да мәдениет пен
өркениет деңгейлері әжептеуір дамыған еді. Бір айта кетерлігі Ислам
әскерінің қатарында болған бірнеше жауынгердің өркениеттілігі төмен еді.
Осыған қарамастан мұсылмандар Иран, Сирия және Мысырға , Таяу Шығыста
біраз оқу орталығын өз қол астыларына алды. Ертеректегі мәдениетті
адамдардың барлығы Ислам дініне кірді. Уақытысында әлемнің осы аймақтарында
адам баласы Ферғаун дәуіріндегі Мысырға дейін құлдырап мың жылдық қала
мәдениетінің тәжірибелерін алған еді. Ол дәуірден қалған мәдениет пен
өркениеттің барлығы Исламға ауысты.
Римдіктер Греция жерлерін өз императорлығына қосқан кезде қол жеткізген
нәтижелері латын ақынының айтқанындай: Басып алынған Греция ,залым
жаулаушыларды тұтқынға алды,-мағынасында еді. Бірақ мұсылмандардың жасаған
жеңістері мұсылмандардың өз тілін, әдетін, мәдениеті мен өркениетін Ислам
мемлекетінің ішінде өмір сүретін мәдениеті әртүрлі басқа ұлттарға да
қабылдатты. Жағдайдың бұлай болуына мұсылмандардың бір-бірлеріне деген
сүйіспеншілігі, сенімделігі, намыстары мен ар-ұяттары да себеп болды. Алғаш
мұсылман болған халықтар өздерінің қабылдағаны өте тура әрі дұрыс
екендігін және бұнда өркениеттің жоғары екендігін түсінді. Алғашқы мәдениет
пен өркениет мұхатында өздерін жетілдірген адамдар сол кезде бұл
өркениеттілікті жан-жағындаларға барынша таратуға тырысты. Міне осындай
қыруар шаруалардың арқасында Ислам өркениеті сол уақытта тиісті деңгейіне
жетті.
Мұсылман арабтардың негізгі ой пікірлерімен, іргетасы шетел білім
және ғылымының арасында өз қалпын берік түрде сақтай алды. Мұсылмандар өз
дәрежесіндегі мемлекеттерінде яғни VI ғасырдың ІІ-жартысында Құран
үкімімен үкім етуді және әр түрлі жағдайда Әз-Мұхаммед(с.а.у)ның
мәселені қалай шешкенін талқылауда еді. Шындығында олар Исламдағы соңғы
пайғамбардың хадис атты сөздері мен іс-әрекеттерін және оны оқып
үйренуді жоғарғы дәрежеге шығарды. Және де өркениетке қосқан үлестері
ретінде оны сан алуан тілге аудартты. Сондай-ақ Ислам тарихы мен Ислам
өлкелерінің географиялық жағдайы жазылды. Құран-Кәрімді де шеттетпеді.
Құранның мұсылмандарға қасиеттілігі қандай болса олардан алдыңғы қауымға
Інжілде сондай еді. Мұсылмандар алғашқы күннен бері Құранды бастан аяқ
жаттаумен ғана тоқтамай, оны да басқа тілдерге тура мағынасымен
аударылмайтындығын айтуда. Осы себепті арабтардан басқа халықтар
мұсылмандықты қабыл еткеннен кейін арапша үйренуге және Құранды сол тілде
жаттауға мәжбүр болды. Ертеректегі яғни ІХ ғасырда барша білім – ғылымды
меңгерген мұсылмандар сол ғасырдың аяғында үлкен-үлкен орталықтар мен
қалаларда университет тәрізді ұйымдар құрды. Осылардың бірі Кайрдегі Әл-
Азһар университеті. Дәл қазір бұл жер жүзіндегі ең ескі университеттің
білім мен өркениеттің орталығына айналғанына мың жылдан асты.
Мұсылмандар аты аталған ғылымдарға қосымша шет ғылымдары деп
аталған грек философиясы мен медицинасы және астрономия т.б. білімдерді
дамытуға атсалысты. Иракты мұсылмандар жаулап алған уақытта осы ілімдер сол
жердегі кішігірім оқу орындарында християндарша үйретілуде болатын. Басқа
жағынан алғанда да грекше жазылған бірнеше негізгі шығармаларда үйрену тілі
болып саналатын Сирия тіліне аударылды. Бұлардың арабша аудармасы 800-ші
жылдан бұрын басталумен қатар алғашқы негізі Халифа Әл-Мемун тарапынан
реттеліп бір жүйеге түсірілді. Артынша Х ғасырда мқсылмандар өздерінің
түпнұсқа шығармаларын жаза бастады. Енді ақырын-ақырын осы шығармалар
Ислам өркениетінің түрлі бағытына айналды.
Ислам өркениеті Х-ғасырдың ортасында шарықтау шегіне жетті. Және ХVI-
ғасырға дейін еш іргесі сөгілмей жоғарғы дәрежеде болды. Ислам өркениеті
Ислам мемлекетінің қандайда бір аймағына немесе өлкесіне қатысты болмай
барлығын түгелдей дерлік қамтыды. Сонымен қатар Ислам қай жерде күшті,
қуатты болса өркениеті де дәл сондай күшті қуатты түрде дамып жоғарлады.
Мұсылмандар Испания Умейд мемлекеті, Бағдад Аббаси халифатын танумен қатар
мәдениетпен өркениет тұрғысынан шығыс пен қарым – қатынастарын да үзбей
жалғастырды. Шығыстағы маңызды кітаптар бірнеше жыл ішінде Испанияда пайда
болғанда ол жердің ғұламалары да күтпеген жерден Ислам ғылымына,
өркениетіне және әдебиетіне көмек көрсетті. VIII ғасырдың басында арабтар
мен варворлардан құралған мұсылмандар Испанияны жаулап алған кезде
Испанияның өркениеті міне осындай әлсіз өркениет еді. Испания мен
Сицилияның алынуы Исламның латын християн әлемінің дәл түбінде белгілі бір
уақыт биледі деген сөз. Бірақ бұл жағдай негізінде қатал бір жауап беруді
талап ететін асығыс мәселе болмасада, мұсылмандардың ең жақын көрші
мемлекеттері жағынан осылай қабылданды. ХІ ғасырдың аяғындағы Крест
жорықтары осы тұрғыдан Исламға берілген ең қатал шешімімен жауап болып
саналды. Осы крест әрекетінің орталығы мұсылман мемлекеттерімен тікелей
бетпе-бет кездесу мүмкіндігінен алыс солтүстік Франция еді. Олай болса
крест жорығын Исламға қарсы соғыс ашу деп ұқсақ, онда Ислам өзінен соншама
ұзақтағы бір орында қалайша қауіп ретінде сезіне алады деген сұрақты
міндетті түрде қоюымыз керек.
Франция мен Испанияның арасында белгілі бір дәрежеде түрлі алаңдарда
қарым-қатынас бар еді. Бағдатта өмір сүретін Хахифа Харун әр-Рашид
және оның қарсылас Испания әміршісі Шарлман мен дипломатиялық қарым-
қатынасы болды. Осы жолмен Европаға Ислам әлемінің күш–қуаты жөніндегі
мағлұматтардың жетуі қалыпты жағдай еді. ІХ ғасырдың алғашқы жартысында
Римдіктерге тиесілі Италияның орталығы тікелей Исламның ықпалында болды.
Жоғарыда айтылғандай тек қана Римге қауіп төнеді, және папа шамамен 880
жылғы шабуылдардан сақтану үшін жылдық салық төлеуге мәжбүр болды. Римнің
басына түскен қиыншылықтар жөнінде кейбір ақпараттар, еш күмәнсіз өзге
жерлердегі християн басшыларға да жіберіледі. Осыдардың еш бірі солтүстік
Францияда,Финляндияда және Германиядағы адамдардың мұсылмандарға қарсы
неліктен осыншама дұшпандық яғни қастандық ойлағандарын түсіндіре алмады.
Алайда бұлардың барлығы Исламның үлкен дұшпан ретінде көз алдында
бірігуіне себеп болды.
Компостелоға жасалған крест жорықтары көбейген сайын Франциямен
байланыстар кеңейді. Компостелада ІХ ғасырдың алғашқы жартысында
Римдіктерге қатысты бір себеп табылды. Көпшілікке белгілі ақпаратқа
қарағанда мұнда крест жорықшылары алдымен тек қана Галиядан келе бастады.
Тек, кезінде бұл жер үшін атақ даңққа бөленді және Пренслердің
солтүстігін бірнеше крестшілердің зияратшылары болды. Ақпаратқа қарағанда
алғашқы крест полковнигі яғни әскер басы 951-жылы үлкен бір топпен жолға
шыққан француз эпископы еді. Бұл адам Францияның Глиный қалашығындағы
поптардан тәрбие алған болатын. Осылайша крест жорықшыларын азық-түлік,
жатын орынмен қамтамасыз еткен поп қонақжай болды. Орта ғасырдағы Испания
шығармаларында осы крест жорықтары, cjmino frances, яғни француз жолы
белгіленіп, ақиқатында оның француздар сияқты Италия және Неміс крестшілері
тарапынан сөзсіз қолданылды. Мансұр 997 жылы Компостела қаласындағы
Сантааго шіркеуін жермен жексен еткенде де атақты християн мазарына
тиіспеді. Мазардың бұзылмауы оның сол дәуірдегі маңызды бір өркениеттің
бөлшегі екендігінің дәлелі. Жоғарыдағы айтып отырғандарымызға қарағанда
Испаниядағы християндардың жағдайларымен мұсылмандармен болған шайқастарды
суреттейтін хабарлар крест жолы бойында солтүстікке қарай бағыт алған болу
керек. Осы жағдайлар кейінннен қарастырылатындықтан нәтижесінде
француздардың және басқалардың Испанияны қайтарып алу әрекетіне қатысуына
айқара жол ашты. Қазір айтылуы керек нәрсе, Испания және Сицилиядағы
мұсылманшылықтың солтүстікте де өз дәрежесінде және керегінше мәдениетпен
өркениетке ықпалын тигізген болуы керек.
Мұсылмандардың VIII ғасырдан бастап Испаниямен Сицилияға қоныстануы, ал
Европалықтардың крест жорықтары кезінде Ақтеңіздің Шығыс жағалауларына
қоныстануы екі жақтың арасында өркениет қарым–қатынасына, сауда–саттығына
әсіресе Батыс Европаның Ислам өркениетінің бірнеше бағыттарына
бағытталуына мүмкіндік берді. Сонымен қатар Ислам өркениетінің жайылуы
күмәнсіз мұсылмандардың іс пен сауда–саттығы және күнделікті өмірінде
көрсеткен күш - жігерлерінің арқасында еді. Толығымен мұсылмандардың
басшылығындағы аймақтардағы сан алуан мәдениеттің болуына қарамастан
мұсылмандардың өндірген өнімдері Ислам шекараларынан сыртқа экспорт ретінде
шығарылған.
Негізі адамзат такрихында сауда –саттықтың алатын орны ерекше және
біздің Ислам өркениетінде әрқашан маңызды роль атқарады. Ислам дінімен
өркениеті әншейін бір ауылдың немесе шөл даланың ұстанатыны емес керісінше
барша әлемдікі. ХІХ ғасырда Эрнест Денан және басқа християн ойшылдары
Ислам сенімінің ұшы қиырсыз шөлде өмір сүретін адамдардың аз құнсыздықтары
турасында әңгімелерден туындағаны сияқты жаңсақ пікірлер қалыптастырды.
Олай болса бұл көз қарас барып тқрған шіріген пікірлі адамнан екені анық.
Өйткені алғашқы мұсылмандар шындығында шөлдегі бәдәуилер емес керісінше тек
қана қасиетімен шектелмеген әрі ірі сауда - саттық орталығы болған Мекке
және Мәдинә сияғты егіншіліктің қамбасы бар қалаларда өмір сүрген нағыз
өркениетті адамдар еді. Бұдан да басқа қала өмірімен үйлесетін Ислами мінез-
құлықтың шөлдегі өмірдің үлкен ерекшіліктерімен бірлік құруды ұсынады.
Венеция мен Италия саудагерлері үшін теңіздің маңыздылығы сауда да
таптырмайтын қатынас жолы болса Меккелік саудагерлердің сауда
кәсіптерінде бір бағыттан екінші бағытқа тауар тасымалдау жолдарының
маңыздысы шөл еді.
Ислам бесігі аталатын Мекке қаласы сол уақыттағы саудагерлер үшін
үлкен сауда орталығы еді. Оңтүстік Палестинадан оңтүстік батыс Арабстанға
және Африка мен оңтүстік шығыс Азия сияқты әлемнің бірқатар аймақтарына
дейінгі жерлерде жасалған сауда мен кіші өнеркәсіп салаларының түгелдей
дерлігі солардың қолында болды. Кейінгі кезеңдерде Исламға кіру әлде қайда
көбейіп әскери жеңістерден кейін пайда болған әлеуметтік ықпалдармен
пайда болды. Тек қана Батыс пен шығыс Африкамен Оңтүстік шығыс Азия сияқты
әлемнің бірнеше өлкелері бар болғандықтан осы аймақтарда мұсылмандық
өркениеті іскер адамдардың әрекеттері арқасында қарқынды түрде дамып және
де жан-жағындағы мемлекеттерге едәуір ықпал етті. Бұл мұсылман адамдарды
пұтқа табынушылардың орталығындағылар бес уақыт намаз оқудан тоқтата
алмады. Олардың бұл шынайылығымен Исламның ұлылығын, өркениеттің
дамығандығын көрсететін әрекеттер көбейе түсті. Бұның басқа бір түрі пұтқа
табынушылар Исламды түсініп қабылдаған соң екі жау бір-бірімен етене
араласып және үйлене бастады. Енді барған сайын үйленулер көбейе түсті.
Нәтижеде пұтқа табынатын аймақтардың барлығын кішігірім болса да
өркениеті жағынан өте бай мұсылман орталықтары пайда болды. Бұлар бірте-
бірте дамып, ақырында мұсылмандар Қытай қорғанынан Атлант мұхитына,
Фалиппиннен Венаға дейінгі барлық аймақтарға иелік етті. Сондықтан Ислам
әлемінің шарттары көптеген сауда-саттық кәсіптерді өркендетті. Осының
нәтижесінде бізге жеткен көптеген фактілерге көз жүгіртетін болсақ барлық
жерге яғни өздерінің иелігінде болған жерлерде Мұсылмандарға өркениетпен
дінді жою үшін саяхат жасау, жорыққа шығу үшін оңай болды. Осының
барлығынан сауда-саттықтың Ислам әлемінің әр түрлі аймақтарында материалдық
анығырақ айтар болсақ, техникалық жағдайлары да бірқалыпты дамыды. Испания
мен Сицилия мұсылмандардың қол астына өткеннен соң аймақтар мен сауда-
саттық жөніндегі байланысты бірден арттырды. Біртіндеп Испания мен Сицилия
Ислам өркениетінің жақсы жақтарына қарай еліктей бастады. Мысалға алатын
болсақ Испанияға келген мұсылман арабтар Шам қаласында үйреніп қалған
тамаша өмірін қайта сүргісі келген кезде, бұларға таңырқаған
жергілікті тұрғындарда
Испания мен Сицилия мұсылмандардың қол астына өткеннен соң аймақтар мен
сауда-саттық жөніндегі байланысты бірден арттырды. Біртіндеп Испания мен
Сицилия Ислам өркениетінің жақсы жақтарына қарай еліктей бастады. Мысалға
алатын болсақ Испанияға келген мұсылман арабтар Шам қаласында үйреніп
қалған тамаша өмірін қайта сүргісі келген кезде, бұларға таңырқаған
жергілікті тұрғындарда мүмкіндігінше бұлардың өміріне ортақтасуға тырысты.
Кейіннен ХІХ ғасырда дәл осындай жағдай Европа отарлары арасында да
байқалды. Ислам Испания мен Сицилияда тек қана әскери және саяси күш
ретінде емес, сол кезде мәдениет, сауда-саттық ең бастысы өркениет
тұрғысынанда иелік етті.
Адамдар Ислам әлемі тек Европа арасындағы сауда-саттықтың маңызын
ойлаған сайын біршама белгісіз нәрселер шығуда. Мұнымен бірге дәл қазір
маңызды ерекшіліктерді қысқаша болса да түсіндіру мақсатымызды анықтауға
тура келеді.
Генри Риреннің пайымдауынша солтүстік Африка мен Испанияның
мұсылмандар тарапынан жаулап алынуы сауда-саттықтың бұрынғы жүйесін
өзгерткен және Европаның Ақтеңізден асып солтүстікке қарай ынталануына
себеп болды. VIII –ші ғасырдың соңында Испанияның Шығыс Ақтеңізбен
байланысы болса да бірнеше Батыс Европа мемлекеттерімен болған сауда-саттық
байланыстары өте төмен дәрежеде еді. Негізі мұсылмандар мен Европалықтардың
арасында сауда-саттық байланыстары келісім шарттар арқылы ақырын-ақырын
дамыды. Шамамен 800 жылы Адриатик теңізіне Византиялықтар иелік еткенде
сол Ақтеңіздің үлкен бір бөлігіне Ислам әмір еткендігі белгілі. Тіпті араб
теңізшілерінің ХІ ші ғасырға дейін Корсика мен Сардиняда әскери базалары да
бар еді. Марсилия мен Нижа арасындағы орын тепкен Фриксинтюм да әрі теңіз,
әрі құрлық шабуылдарын ретке келтіру үшін 891 жылдан 973 жылға дейін еш
қалтқысыз базалары болды. Соңында мұсылмандар ІХ ғасырдан бастап, анда-
санда келісімді жүрген Амалфиде, Х ғасырдан кейін Лисада бой көтере
бастады. Тіпті кейбір бізге жеткен нақты емес ақпараттарға жүгінетін болсақ
VIII ші ғасырдың өзінде осындай байланыстардың болғанына қатысты мәліметтер
бар.
Ислам әлемі мен Европа арасындағы сауда-саттық Х-шы ғасырда белгілі
бір дәрежеге жетті және көлемі жағынан да кеңейді. Осы жерде баса назар
аударатынымыз тек қана Ақтеңізге тасымалданған тауарлардың мұсылмандар
жағынан емес керісінше Италияндықтар тарапынан жасалуы еді. Амалфи мен
Венеция алғаш рет олардың арқасында Тунусқа әрі Мысырға және Сиряға Ақтеңіз
арқылы жолға қойылды. Өйткені бұлар солтүстіктен әкелінген тауар үшін
әлдеқайда қажетті порттар еді.Италяндықтардан басқа Фаастық еврейлер де
Батыс Ислам әлемі деп аталатын Испания мен солтүстік Африкадан шығысқа
жасалған сауда- саттықтағы тауар айналымында әжептеуір роль ойнады .
Мұсылмандардың қолындағы сауданың кері кету себептері әлі күнге
дейін белгісіз. Клаудио Жоһенніңнің айтуындағы деректерге сүйенсек мұның
себебі, мұсылмандардың мұсылман емес басқа аймақтарда саяхат жасағысы
келмегендіктен, болмаса ол жерлерде ел басқарушылардың мұсылмандарды өз
аймақтарынан шығарып тастағысы келгендіктен болды. Барлығынан бұрын мұның
себебі мұсылмандардың Италия және Византия империясынан басқа, Европамен
сауда жасауды қалағандықтан. Оның үстіне сауда көлеміндегі шешімді қабылдау
мұсылмандардың қолында емес еді және тауар айналымының әрі жан-жаққа
тасымалының мұсылман еместердің қолдарына берілген жағдайда ғана жақсы
нәтиже беретіндігін көргендіктен. Соның бірі сол кездегі Мысыр мен Италия
арасындағы тасылатын тауарлардың өзін Италияндықтартаситын еді. Тек қана
италияндықтардың Мысырды басып өтіп Қызыл теңізге немесе Суданға дейін
баруларына рұқсат етілмеді. Бұл түрдегі тауар саясаты саудагерлерден
қарағанда үкіметтің басындағылардың жеке пайдасына шешіліп жатты.
Cондықтан да осы саясат Ислам саудасының және саудагерлерінің өте аз
саяси күшке ие болғандығын көрсетеді. Шамамен 1000-шы жылдары әртүрлі сауда
жолдарындағы сауда айналымы өзгере бастады. Өзгерістің бір бөлігі, Фатими
бөлігінің үлкеюімен байланысты. Негізінен Фатимилер Шии еді сондықтан да
Бағдаттағы билеушілердің жорамалын қабыл етпейтін. 909 жылы
Туниста үкімет құрды. 969 жылы Мысырды жаулап алып үкімет орталықтарын
осы жерге көшірді. Кейіннен Кайр қаласын салдырып өздеріне астана етті.
Фатимилермен бұрынырақта Туниста сауда жасаған саудагерлер тікелей
Мысырға баруды таңдады. Сауда орталығы болып саналатын Сувейштің шығысы
Фатимилер жағына ауыстырылды. Басра шығанағындағы теңіз жұмыстары едәуір
қиындықтарға әкеп соқтырды. Себебі Карматилер деп аталатын
көтерілісшілердің билеушісін Баһрейінде қолға түсіре алмады. Сондықтан да
Индия мен оңтүстік батыс Азия және Қытайдан келетін сауда тауарлары Баһра
шығанағының орнына Иемен және Мысырға баратын болды. Иран мен Ирактан
келетін керуендердің, тауарлары Истанбул немесе Сирия арқылы өтті. Әрине
осы кезде Трабулстың үлкен бір бөлігі Сирияға қарайтын болса да
Фатимилердің билігі жүріп тұрды.
Мұсылмандардың импортқа шығарып отырған маңызды тауарларының арасында
кемелер үшін қажетті ағаштар және темір және сондай-ақ ХІІ ғасырда Европаға
тоқыма өнеркәсібі үшін ашудас сатты. Сауда –саттық жұмыстары бір тұрғыдан
алғанда материалдық өркениеттің бөлінуіне себеп болатын. Бұл үлес біршама
сауда істерімен тікелей байланысты болғандықтан жоғарыда атап өткеніміздей
кеме жасаумен қатар теңіздегі саяхаттардың да маңызды орын алуы талассыз.
Кемелердің жасалуы мен тәртібіне келсек бұл тұрғыда мұсылмандар Үнді
мұхитынан алған негізгі мағлұматтары мен тәжірибелерінің жемістерін
Ақтеңізге әкелді. Шығыс Африкадағы Килюадан Малана бұғазы тіпті одан әріге
дейінгі шарты шеңбер ішінде жайылған қызу сауда–саттыққа илік етті. Есімі
Европадан алынған үш бұрышты латын желкені мұсылмандар тарапынан Үнді
мұхитында ойлап табылды. Бұл кемелердің артықшылығы желге қарсы тұра
алуында еді. Өйткені Ақтеңіздің төрт бұрышты соғыс кемесі үлгісіндегі
кемелері тек қана желдің итермелеуімен жүзетін еді. Кейінннен латын
желкенінің негізі Европа кеме жасаушылары тарапынан да қабыл етіліп одан
әрі дамытылды. Ақырында бұл әжептеуір деңгейге жетіп және Атлантикаға кіре
алатын кемелердің құрлысына себеп болды. Бұл салада да үлкен географиялық
жаңалықтар ашылды.
Компастың шығуында да көрсетілетін негізгі мақсат және үлес салмағы
мұсылмандар мен Европалықтарға яғни екі жаққа да бірдей бөлінеді. Бірақ
мұның егжей-тегжей әлі белгісіз. Бәлкім алғашқы бұған жасалған адым
магнитті бір темір бөлшегін немесе инені суда жүзіп бара жатқан ағаш
бөлшегіне тигізумен пайда болған. Бағзы заманда компасты б.з.д. 3000 жылы
қытайлықтар тарапынан ойлап табылғаны туралы деректерде жоқ емес. Алайда
бұл деректің аңыз болуы да ғажап емес. Өйткені қытай кемешілері компасты
алғаш рет қолданғанын дәлелдейтін дерек шамамен 1100 жылы шыққан. Бұдан
басқа компасты тек қана шетелдіктер қолданған деген деректер бар. Ал ол
шетелдіктер мұсылман арабтар деген болжамға келеді. Бұған дәлел ретінде ІХ
ғасырда Қызыл теңіз және Басра шығанағындағы қытайлықтар мен мұсылмандар
сауда-саттық жасап тауар алмасқан.
Енді бұл шындықтардың күңгірт болуына қарамастан келіп шығатын
нәтижеде мұсылмандар мен Европалықтар техника мағлұматтарында бөлісіп
отырған. Негізгі даудың мұсылмандардың еңбегі екендігі сөзсіз. Бірақ
кейінннен Европалықтарды жақтайтындар бұған түзетулер жасағаны көзге
танадай ұрып тұрады. Мұсылмандар Европа теңіз техникасының өркендеуіне өзге
тұрғыдан да көмектесті. Соның бір дәлелі кемешінің басты құралы яғни карта
мұсылмандар тарапынан жасалғандығы Европа тілдеріне сіңген арабша сөздер
мен жер-су аттары. Мысалы: admiral, cabie, shaloop, mancoonbarque сияқты.
Бірақ өзге тілдерде де осындай біршама сөздер бар.
Осы жерде мынаны айтқан жөн, Европалықтардың алған кең ауқымды және
өте дұрыс географиялық мағлұматтары мұсылмандардың арқасында болған.
Малсембари ХІІ ғасырдың басында айтқанына сүйенсек ол кездегі адамдар
Европадан басқа, әлі бүкіл әлемнің барлығы мұсылмандарға қатысты деп
ойлаған. Және де сол ғасырдың орталарына қарай Сицилиялық екі король болған
ІІ Рогер (1127-1154 ж.ж.) мен баласы І Виллам да (1154-1166 ж.ж.) аянбай
еткен еңбегінің арқасында Европалықтар Қытай мен Африканың солтүстік
жақтары туралы мәліметтерді барынша яғни дұрысын алып қалған. Куртубалық
және солтүстік Африкалық текті бір Ыдырыс есімді мұсылман (1100-1166 ж.ж.)
жоғарыда аттары аталған екі патшаның қамқорлығымен мұсылмандарша сол
уақытта белгілі әлемнің кемелденген бейнесін сомдайтын жоғары дәрежелі
шығарма жарық көрді. Ыдырыс бұрынғы мұсылман геогрофтардың шығармаларын
пайдаланумен қатар сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж о с п а р:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 2
І-тарау. Исламның Еуропаға кіруі.
1.1. Сауда және
техника ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Мұсылмандардың ғылым мен философиядағы
жеткен
жетістіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
ІІ-тарау . Ислам өркениетінің Европаға ықпалы.
2.1. Европадағы ғылым мен философия сапаларындағы
еңбектер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 35
2.2. Ислам арқылы Европаның өркендеуі ... ... ... ... ... ...39
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..45
Кіріспе
Ислам діні негізінен алғанда барша ғылым мен білімнің және өркениет пен
мәдениеттің анасы деп айтсақ қателеспеген болар едік. Ислам діні өзінен
алдыңғы барлық діндердің үкімдерін жойып және өзінің толық біртұтас
екендігін, сонымен қатар мына жалған бес күндік өмірдегі жаратылғандар мен
жаратылыс атаулының барлығының тек жаратушы бір Аллаға мұқтаж екендігін
толық түсіндіреді. Бұл дін барша жер бетіндегі діндердің ішіндегі ең ұлығы.
Ең алғаш Хз. Мұхаммедке (с.а.у.) Рахман және Рахим болған Алла тарапынан
уахи келу арқылы басталған яғни араб мемлекетінен бастау алған. Бір айта
кетерлігі бұл дін тек қана арабтарға немесе белгілі бір аймақты ғана емес
толық адамзатты және бір Құдайдың жаратқан он сегіз мың ғаламының барлығын
толық қамтиды. Содан соң жетінші ғасырдың аяғы мен сегінші ғасырдың басынан
бастап дін басқа мемлекеттер мен аймақтарға Хз. Мұхаммедтің (с.а.у.)
сахабалары тарапынан жайылып таратыла бастады. Әрине, Алланың қалауы және
көмегімен. Европаға да осы дәуірде дәлірек айтар болсақ 710 жылғы Сицилия
жорықтарынан бастап тарала бастады. Бұдан басқа Европаға бұл діннің
жайылуына бірден-бір себеп болған Крест жорықтары десек те болады. Осы
тұста Европа материгінің шынбайына шын батса да айта кететін бір жағы яғни
ащы шындық Европалықтар осы ұлық болған дін арқылы ғана және Ислам
өркениеті арқылы ғана өз-өздеріне келіп адам санатына қосылып көздері
ашылды. Мұны еш араб та мұсылман да болмаған яғни басқа дін өкілі болған
мықты ойшылдардың өзі Европалық болса да дөп басып айтқандығы әмбеге аян.
Соның ішінде Гарра де Ваух атты жазушының The legacy of Islam атты
еңбегінде мынадай жолдардың кездескені айдан анық:
Гректердің күш қуатын сонымен қатар білім мен философиясын және
өркениетін осы арабтардан яғни мұсылмандардан көре алуымыз неғайбыл ғой деп
ойлағанмын ол қалай болса жоққа шықты, көріп отырғанымыздай осы күні
арабтар барлық білім салаларында және сауда мен технологияда да үлкен
жетістіктерге жеткенін бізге дәлелдеп көрсетті,-деген.
Бүгінде Еуразия деп аталатын ен даланың өркениеті дегенде, алдымен сол
құрлықтың көне дәуірдегі інжу-маржандарынан бастап, бүгінгі хал-ахуалын
қоса бүге-шүгесіне дейін ауыз толтырып айтып жүреміз. Алайда ақиқаттан
аттап өтіп жүрген олқылығымызда жоқ емес. Белинскийдің: -Шындық
Пушкиннен де биік, Лермонтовтан да жоғары, ол халықтан да ұлы, бүкіл
Россиядан да ұлы. Сол үшін біз өзіміздің жиған-тергенімізден
айрылатынымызға қарамастан, шындыққа ұмтылуымыз керек-деген орамды ойы бұл
еңбегіміздің мақсатын ашып беретіндей.
Европаны ауызға алғанда, керемет дүниелер мен асыл қазыналы ұлан-ғайыр
алып дала көз алдымызға көлбеңдеп шыға келеді. Бірақ, тарихшы-ғалымдардың
әліде болса терең зерделеп, анықтап аша түсетін тарихи ақиқаттың бет-бедері
мол екені саналы азаматқа дау туғызбасы белгілі. Европаның ұлы ойшылы
Дрепердің: Европаның ақыл-ойының жетілуінің тарихы атты ғылыми еңбегінде:
-Европаның өркендеуінің философиялық жақтары өзінің пайда болу жөнінен
Европаның жергілікті халықтарының ақылына қарыздар емес, олар Азиялық
қайнарлардан бастау алды. Солардан шықты –деп, ақиқаттың ауылына жөн
сілтегендей болады.
Ә дегеннен Европаны өркениет ошақтарының бірегейі деп танып та,
жүрдік. Әсілі, бүгінгі ғылымның дерлік басым көпшілігі азиялықтардан, оның
ішінде, Ислам әлемінен бастау алатыны әр жерлерде айтылып қалып та жүр.
Тарихты терең талғаммен зерделеп зерттеп, байқар болсақ, Ислам өркениетінің
Европа құрлығына едәуір, әрі қалай ықпал еткеніне көзіміз жете түседі.
Ислам дүниесінің әлемге, соның ішінде Европаға әсеріне тоқталмас бұрын,
алдымен өзіміздің төл топырағымызға тамыр жайуына тоқталып өтсек олқылық
болмас. Бүгінге дейін, еліміз өз егемендігін алып, тіліміз бен дініміз
қайта қанат жая бастағанға дейін Ислам әлемінің, Ислам өркениетінің Орта
Азияға оның ішінде Қазақстанға қалай ықпал еткені жөнінде кешегі КСРО
кезінде тарихи бұрмалаушылықтар болып, өзіміздің мол қазынамыздан айрылыпта
қалдық. Ислам қылыштың жүзімен, қара күштің әсерімен тарады деген сыңайлы
жаңсақ пікірлер қоғамымызда кең етек жайып кеткені де сыр емес. Кешегі
Кеңестік отарлау дәуірінде он екі ғасыр бойы қордаланған және қаланған араб
әріпіндегі жазуымыздан айрылдық. Соның салдарынан бабалардың мол мұрасы,
атап айтсақ, Әл-Фараби, А. Яссауи, Ж. Баласағұн, И. Сина, Әл-
Харезми, Ұлықбек т.б. Шығыс, әсіресе Ислам ғұламаларының асыл қазыналарынан
қара үзіп қалдық. Кеңестік идеологияның мақсаты Ислам өркениетінің Орта
Азияға әсерін әлсірету болғаны, советтік мұсылман елдерін Шығыстан бір
жолата қол үздіруді мақсат еткені бүгінде паш етілуде.
Жетпіс жылдық бодандықта Шығыстың әсіресе, Ислам өркениетінен нәр алмай
тек Европалық ілімге бет бұруымыз біздерді Европацентристік деген ауруға
ұшыратыпта үлгерді. Соның салдары Исламның Европаға әсерін түсініп,
тануымызға да кері септігін тигізді. Бүгінде Ислам өркениетінің Еропаға
ықпал еткені ауызға алынса-ақ, жетпіс жылдық жиған-тергеніміз яғни қате
түсінік-пайымымыз қарсы шығып, сыр беріпте жатады. Европаның Кәрі құрлық
деген тіркесі бар Данышпан европаны Исламнан нәр алып сусындағанын
мойындағымыз да келмей жатуы, сөз жоқ, жоғарыдағы Европацентристік
ауруымыздың қалдығы болар. Бұл еңбегімізде Ислам өркениетінің дамуы мен
қалыптасуын және де Европаға қалай ықпал еткенін жан-жақты ғылыми әрі
көңілге қонымды қисыны келетін дәлелдер мен зерделей түсеміз. Аббаситтер
дәуірінен бастап бастау алатын ұлы көш қай кезге дейін қалай ықпал еткені
жайлы нақты тұжырымдармен аша түсеміз. Бұл тақырыпты алуымыздың мақсаты –
ақиқат көзқараспен сәйкес келмейді, керісінше көзқарас ақиқатпен сәйкес
келуі шарт деген тезисті ұстана отырып, тарихи шындықтың бетін ашу.
Бүгінде Европаланып кеткен Шығыс атау белгілерін ілгері тарта отырып,
тарихи оқиғалармен сабақтастырып, оқырманның зейінін тың тақырыпқа тарта
білу. Европа тарихында мол зерттелмеген сала Орта ғасыр тарихы болғанымен
әліде болса Ислам өркениетінің ықпалы, асуы, шындығы паш етілмей келе
жатқаны бұл еңбекті қолға алуымызға түрткі болды.
І-тарау. Исламның Европаға кіруі.
1.1. Сауда және техника.
Байқап қарасақ Аббасидтердің билік құрған дәуірінде тек қана Ислам
өркениетінің ең жарқырап дамыған шағы болғаны сонымен қатар өте көп ғылыми
және мәдени дамудың да іргетасы қаланғаны тарихи шындық.
Бұл алға қарай қарыштай дамудың барлығы түрлі қарым-қатынастармен
Европалықтарға араласып және әлемдік өркениеттің даму шеңберіне қажетті
негізгі қажеттіліктерді туғызған. Әлбетте, барлық даму белгілі бір уақыт
пен географиялық белдеулерде жүзеге асқан . Ұзақ уақыт бойындағы нәтиже
мұсылмандардың білім және ғылым жөнінен өздерінің қол жеткізген
жетістіктері болып саналады.
Ислам дүниесіндегі Аббасидтер билеп тұрған дәуірдің өте маңызды
екендігін тілге тиек етуіміз керек. Және бұл тақырып Европа материгінің
шымбойына шын батса да біз осы тақырыпты қолымыздан келгенше зерттемекшіміз
. Ислам дүниесінің ортағасырлардағы Европаға қалай әсер еткендігі әр түрлі
ғалымдармен зерттеушілер тарапынан шама–шарықтарынша зерттелген. Бірақ,
бұл ретте Ислами өркениеттің әсерін қамтитын көзге ілінер ешқандай
әрекетте жақсылықтың нышаны байқалмайды. Өкінішке орай осы күнгі қолда бар
әдебиеттердің барлығы шығыстанушылар тарапынан жазылғандықтан Исламның
Европа материгіне жасаған жәрдемінің қаншалықты маңызды екендігін
білдіретін және Европа материгінің осы жәрдемге қайтарған жауабы туралы
жазылған аз ғана деректер бар.
Ислам өркениетінің Европаға әсері Испания мен Сацилияның мұсылмандар
тарапынан басып алуынан соң басым бола бастағаны әмбеге аян. Ал әскери
әсердің басталуы шамамен алғанда 710-жылы шілде айынан бастау алады. Сол
уақытта сандары төрт жүздей болған аз ғана мұсылман солтүстік Африкадан
оңтүстік Испанияға дейін барғанымен бұның барлығы тек қана әскери барлау
еді. Олардың алып қайтқан рапорттары әскерге күш-5қуат берді. Келесі жылы
яғни 711-жылы басып алу үшін шынайы әрі нәтижелі іс-әрекетке көшіп кірісті
. Әскер саны осы кезде 7000 еді, содан көп ұзамай 5000 әскермен күшейтілді.
Ислам әскері өте сақадай сай болғандықтан 711-жылы тамыз айында Визагот
патшасы Родрикті жеңіп патшалығының орталығын өздеріне тізе бүктірді. Бұл
кезде олар мүлдем қарсы келе алмады. Шамамен 715-жылы Испанияның барлық
қалаларын басып алып және кейбір басшылармен келіссөз яғни бітімгершілікке
келді. Басып алынған жерлердің арасында Францияның оңтүстігіндегі Нарбоне
де бар еді. Бұдан кейін осы өлкенің барлығы бейбіт өмір сүре бастады.
Бірақ мұсылмандардың арасында анда-санда саяси топтардың шығарған бүліктері
болды.
750-жылы Ислам мемлекетінің басшылығы Умейдтерден Аббасидтерге өтті.
Мемлекеттің орталығы яғни астанасы Шамнан шығыстағы Аббасидтердің жаңа
қаласы Бағдадқа көшірілді. Өйткені Аббасидтердің күш-қуаттары мемлекеттің
шығысына шоғырланғандықтан батыстағы аймақтарының басшылықты танытуында
біраз қайраттанды.
Мұсылман Испанияның басшысы болған ІІІ Абдуррахманның билік құрған
кезінде (912-961 ж.ж) мемлекет дамудың шарықтау шегіне жеткендігі белгілі.
ІІІ Абдуррахманның билігіндегі алғашқы жиырма жылында өлкенің бірлігін
ыдырататын барлық қауып-қатерді жойды. Өлген кезінде Иберия түбегінің басым
бөлігі оның қол астына кірген еді. Тіпті кейіннен белгілі болған кішігірім
Християн мемлекеттері де оның баласы мен немересінің уақытында да жалғасып
жатты. Бір өкініштісі немересі күш-қуаттың өз қолынан босаңсып бара
жатқандығына көз жұма қарады. Нақтырақ айтатын болсақ биліктің босаңсып
бара жатқандығы сол кездегі қазына басшысы болған Әл-Мансур тарапынан
жасалған іс-әрекеттердің себеп–салдарынан еді. 1008-жылы Мансурдың ұлы
дүние салғаннан кейін мұсылман Испанияның бірлігін сақтап қалатын ешкім
болмағандықтан Испания Умейдтер мемлекеті ыдыраудың шақ алдында ғана тұрды.
1031-жылы өлкеде шамамен 30-ға жуық кішігірім хандықтар пайда болды. Барлық
осынша себеп–салдардан соң Тайфей-руаса немесе Тайфей-Мүлік-тің дәурені
басталды. Бірте-бірте бәсекелескен әртүрлі басшылардың саясында әдебиет
және өнер өз дамуын одан әрі жалғастырды. Ақыр аяғында християндар 1085
жылы маңызды қала Толедоны басып алды.
Християндардан келетін қауіп-қатерді алдын-ала білген кейбір
мұсылмандар Мурабыттар деп аталатын солтүстік батыс африкада үстемдік
ететін Бербери мемлекетіне барып паналады. Мурабытпен (Арапша: Әл-
Мурабутатун; Испанша : Алмора-Видес) бұл әрекетке кірісудің соңында
Християн әскерін жеңіп және Испанияны 1090-жылдан 1144-жылға дейін
басқарды. Оларды сол уақытта Африкада және Испанияда өте күшті болған
Бербери әулетінен шыққан Миваххидтер басқарды. Және олардың билік жүргізу
дәурені Испанияда 1223-жылға дейін жалғасты. Бұдан соң елде дүрбелеңге толы
кезең басталып кішігірім хандықтар пайда болып мемлекет бірте-бірте ыдырай
бастады. Осы кезде Арагон және Гастила біріккен хандығы тарапынан барлығы
сахнадан шықты.
Латын християн әлемі мұсылмандардың әскери басымдығын Сицилия арқылы
сезді. Сицилияға жасалған алғашқы жорық 652-жылы Сицилия қаласының тізе
бүгуі арқылы сезді. Бұл мұсылмандардың Византияға қарсы келуінен кейін еді.
Бірақ ІХ-ғасырдың басына дейін мұсылмандардың күш-қуаттары басқа жерлерге
де жұмсалды. 800-жылы Тунис Аглеби әулетінің қол астына өтті. Аглебилер,
Бағдаттағы Аббаси, Халифасы атынан қаланы ресми түрде басқарды, бірақ
негізінен алғанда Сицилиядағы келіспеушіліктер ішінде болған топтардан
біреуінің 827-жылы өтініш білдіргенін мүмкіншілік деп қабылдаған Аглебилер
дереу яғни тез арада Сицилияны басып алды. Бірақ 831-жылы Палермо шамамен
843-жылы Мессиния басып алынғанына қарамастан Суражуса қаласы 878–жылға
дейін берілмеді. Осы себептен аралдық мұсылмандар тарапынан жеңісі 902-
жылға дейін жалғасты.
Мұсылмандар осыдан кейін тек қана басып алумен шабуылға көшті.
Италияда Ломбардиялық лидерлер арасында пайда болып бой көтере бастаған
бір-біріне қарсы түсініспеушіліктер мұсылмандардың Сицилияға басып кіруі
үшін әділетті түрде себеп болды. Осы тұста мұсылмандар 837 жылы Наполиде
еді. 841-жылы және 847 жылдары Бариды қолға түсірді. Ертеректе 30 жыл бойы
осы жер әскери база болды. 846-849 жылдары үнемі Римді үркітіп отырды,
бірақ басып алынбады. Папа сегізінші Жоһан (877-882 ж.ж) мұсылмандарға өз
еркімен мәжбүр түрде екі жыл салық төледі. Ислам әскері ІХ ғасырда орталық
Европаға қарай созылған Альпілерге ықпал еткендей болды. Осы ғасырдың
аяғына қарай оңтүстік Италиядағы Византия егемендігінің жандануы Италияның
орталығындағылардың мұсылмандар жағынан басып алынуы алыстап кетті. Және
осымен қатар Сицилияны бағындырған арабтар бұл жерге мейлінше ене берді.
Сицилияға әкім болған Фатими әулетінің қазысы 948-жылы үлкен нәтижеде
автономия жасады. Өйткені шығысқа қарай ілгерілей жылжу фатими әулетінің
саясаты еді. Енді осының нәтижесі ретінде 969 жылы Мысырдың басып алуынан
басқа да атқарған іс-әрекеттерінің ішінде үкімет орталығын Каир қаласына
көшіру де болды. Сицилияда автономия құрған Фатими әулетінің әкімі
басшылығында және оның Кәлби патшалығына қарасты мұрагерлерінің уақытында
айтарлықтай істер атқарылып, бірталай өгерістер болып Ислам өркениеті мен
мәдениетінің іргетасы берік түрде қаланды.
Сицилияның қорғалуы Испания сияқты ұзаққа бармады. Испаниядағы 711-
жылғы мұсылмандардың жеңісі күтпеген оқиға болды. Бұл нәтиже Әз. Мұхаммед
(с.а.у.) дәуірінен жалғасып келе жатқан дамудың нышандарынан еді. Әз.
Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыздың 622 жылғы Меккеден Мәдинаға жасаған
хижретінде өишеретінде (көш, қоныс) онымен бірге болған асхабы яғни
сахабаларынан бірнешеуі шындығында үлкен бір жігерлікпен қайсарлық танытып
дін үшін және сонымен қатар Ислам өркениетінің одан әрі дамып жайылуына өз
үлестерін қосқан. Осының барлығын бір сөзбен айтқанда жиһад деп атаймыз.
Жиһадтың көптеген мағынасы бар. Соның ішінде әдеп және рухани өркениеттілік
мағынасында да қолданылады. Бірақ сол уақытта кәпірлерге қарсы жасалған
соғыстарға берілген ерекше есім болғандықтан Қасиетті соғыс деп аталды.
Әрине Исламдағы жиһад әмірі мен Християндықтағы крес жорықтары арасында
үлкен айырмашылықтар бар.
Мәдинадағы арабтар бір тайпа немесе тайпалар одақтасы (федерация)
болып өмір сүретін. Әз. Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбарымыз күш-қуатымен және
саны жағынан көбейе бастағанда кішігірім тайпалардың басшылары онымен
келіссөз яғни бітімге келуді қалады. Осыған орай пайғамбарымыз (с.а.у.)
оларға Исламға кіріп және өзін Алланың елшісі екендігін мойындауларын
Алладан келген әмір екендігін жеткізді. Осы әдіс тәсілмен ол Арабстанның
түкпір-түкпіріндегі тайпаларды бағындыру арқылы жан тапсырмай тұрып ең
әдемі , ең кең-байтақ, ең мықты одақтас құрып Ислам өркениетін дамытты.
Бұның барлығы көрші пұтқа табынушы тайпаларға қарсы іске асыратын еді.
Осылайша тағы да ұзақ мемлекеттерге бару жоспары құрылған. Осы тұрғыдан
алғанда жиһад, мұсылмандардың жеңіске жеткен уақыттарында Ислам одағының
әрқашан үнемі дамуына және де Ислам шекарасының кеңеюіне жәрдем етті.
Бұл соңғы айтқандарымыздың барлығы Ислам дінінің қылышпен жайылды
деген мағынаға келмейді. Арабстанда жиһад етуге себеп болған пұтқа
табынушыларға не Исламды қабылда болмаса қылышпен соғысуды таңдау
мүмкіндігі берілген. Және де Таухид сенімінде болған Яһуди, Християн және
басқаларына қарсы басқа яғни бөлек қарым-қатынас жасалды. Өйткені бұл
діндегі адамдар тура жолдан адасқан немесе діннің негізгі мақсатынан
алыстағаны болмаса Ислам дініне ең жақыны болып саналған. Олардың барлығы
да тек тәңір сенімінде болған. Сол себебі олармен үнемі одақтасып отырған.
Осылайша олар Әһли-зимма атын алды. Әрбір зымми жизия салығынан басқа
мұсылмандармен жасалған келісім шарт бойынша мұсылман әкімшілігіне де құн
төлеуге мәжбүр еді. Ислам мемлекеті үшін бұның барлығы үлкен абырой. Бірақ
кейбір айырмашылықтары болды. Мысалға қару ұстамау, мұсылман әйелмен
үйлене алмау сияқты, яғни рұқсат етілмеді. Осыдан кейін зыммилер өздерін
екінші дәрежелі азамат деп сезінетін . Алғашында барлық мұсылмандар
Бәйтулмал дан яғни халық қазынасынан жалақы алатын өйткені сол уақытта
өздерін толығымен жиһадқа және басқа да қоғам қызметтеріне жан-тәндерімен
ат салысатын. Испанияның жеңілісінен кейін де күшін жоймаған бұл үрдіс
750-жылдары біртіндеп іргесі сөгіле бастады. Осы жиһадтардың барлығы Аллаһ
үшін еді, сонымен қатар аз да болса олжа түсіру де жоқ емес еді. Мұсылман
арабтар әртүрлі ұзақ жерлерге жасаған жорықтарынан кейін оларға Арабстан,
Шам сияқты орталықтары яғни елді мекендері алыста қалғандықтан ол жерге
қайтіп кері қайту бірталай қиындықтар туғызатын болғандықтан кайрауан
сияқты әскери базалары бар қалалар тұрғызған. Кейінннен осы қалалардың
барлығы үлкен–үлкен орталықтарға айналды.
Визиготтар Испаниясының жеңілуінен бұрын кейбір мұсылман әскер
басшылары солтүстік батыс францияға Нарбон және Павлон жерлеріне шабуыл
жасай бастады, яғни гарнизондар тұрғызды. Бұл гарнизондардың бірі 732 жылы
Пуватия мен Париждың солтүстік батысындағы 200 км-дей жерде орналасқан
Туурс қалаларының бірі еді. Тек қана Шарл Мартельдің ықпалымен осындай
әрекеттерді тоқтатуға күш жұмсалды. Мұсылмандар бұған қарамастан алға
қойған мақсаттарын еш тоқтаусыз ұдайы жалғастырды. Исламның алға қарай
қарыштай дамығандығына дәлел болатын басқа бір бізге жеткен ақпаратқа
қарайтын болсақ Испаниялық мұсылмандардың қатты күйрей жеңіліс тапқандығы
туралы мәлімет жоқ. Керісінше мұсылмандар яғни Испаниялықтар біраз жүз
жылдарда кемел түрде дамып тіпті белгілі уақыттарда күш-қуаттары артқандығы
да белгілі. Алайда Пуватия соғысы мұсылмандардың жоспарлағанындай пайдалы
шабуылдардың ақталып келе жатқандығы дәлелдеді. Францияның орталарына
дейін аттандырған күштері сол аймақтарда кездесетін дұшпандардыңбіріккен
қолдарын жеңетіндей мықты емес еді. Бірақ Пуватие шайқасынан шамамен он
жылдан кейін умейд халифаты Орта Азияда көтерілулерімен дау туындай
бастады. Осы себепті мұсылман Арабтардың ұзақ жерлерге жорық жасайтын
күштері жоқ еді. Испания Умейдтердің басшылығында тәуелсіз мемлекет
болғанда яғни болған кезде басшылық барлық күш-қуаты өлкені біріктіріп
құру болды. Ол үшін барлығын шартты түрде бағынышты өту қажет еді.
Сондықтанда бұл шабуылдар мұсылмандардың Пуватие жеріне Туурс бағытындағы
әлсіреудің алғашқы бастаулары еді. Испанияның жеңілісінен кейін тез арада
Истанбулды бір жыл бойы құрлықтан да, теңізден де қоршады. (716-717ж.ж).
Византия императорлығына жасалған қысым кейіннен басқа жақтан күшейіп
бөлімдерімен жалғастырды. Бұл қысым Латын Християн әлеміне тікелей әсер
етпеді. Бірақ папалар және де басқа батыстық шенеуніктер, лидерлер оның
парқына барды. Европаға Исламның әсері ең алдымен Испания және де Сицилия
бағытымен жойылды. Немістермен Австрия, Славакия және Скандиновияның бөлек-
бөлек жасаған басқыншылыққа толы тонау әрекеттерін өз кезегінде Европалық
бір тарихшы былай деген: Кезек мұсылмандардың испанияны басып алуына
келгенде олар құдды варворларша яғни жабайылықпен жүзеге асырды,-дейді.
Бұл жалған немесе қате түсінік қалыптасқандықтан. Қазіргі Европалық
варворлық тонаушыларының саяси және экономикалық әрекеттер арқылы іске
асыруы міне осыдан пайда болып отыр. Олай болса шындығына келгенде
мұсылмандардың атқарған қыруар іс-әрекеттерін қазіргі варворлармен
салыстыру, теңеу мүлдем қате. Мұсылман арабтармен варворлардың арасы жер
мен көктей десек қателеспеспіз. Варворлардың әрекеттері тайпалық негізгіе
сүйенеді және ешқандай да мәдениеттілік, өркениеттілік дамудың нышаны жоқ.
Ал мұсылман арабтар бірінші және екінші ғасырларда мемлекетті саяси
және өркениет жөнінен дамытқаны соншалықты Атлантикадан Ауғанстанға
дейінгі ұшса құс қанаты талатын кең алқапты айтарлықтай дәрежеде дамытқан
еді.
Міне бұрынғы орта шығыс мәдениетінің Ислам мәдениетіне көшуі де
осылардың бірі. Әз. Мұхаммедтің(с.а.у.) дүниеден өтіп және орасан зор
жеңістер басталмай тұрып-ақ мұсылмандар кейбір салаларда әлде қайда ілгері
еді.
Алайда материалдық байлықтары аз еді, ал рухани байлықтары болса Әз.
Мұхаммедтің (са.у.) өздеріне жеткізген және барша мұсылмандардың Аллаһтың
сөзі ретінде қастерлеп қадірлейтін Құраннан алынатын. Мұсылмандардың сексен
жылдан кейін Испанияны басып алғаннан кейінгі уақытта да мәдениет пен
өркениет деңгейлері әжептеуір дамыған еді. Бір айта кетерлігі Ислам
әскерінің қатарында болған бірнеше жауынгердің өркениеттілігі төмен еді.
Осыған қарамастан мұсылмандар Иран, Сирия және Мысырға , Таяу Шығыста
біраз оқу орталығын өз қол астыларына алды. Ертеректегі мәдениетті
адамдардың барлығы Ислам дініне кірді. Уақытысында әлемнің осы аймақтарында
адам баласы Ферғаун дәуіріндегі Мысырға дейін құлдырап мың жылдық қала
мәдениетінің тәжірибелерін алған еді. Ол дәуірден қалған мәдениет пен
өркениеттің барлығы Исламға ауысты.
Римдіктер Греция жерлерін өз императорлығына қосқан кезде қол жеткізген
нәтижелері латын ақынының айтқанындай: Басып алынған Греция ,залым
жаулаушыларды тұтқынға алды,-мағынасында еді. Бірақ мұсылмандардың жасаған
жеңістері мұсылмандардың өз тілін, әдетін, мәдениеті мен өркениетін Ислам
мемлекетінің ішінде өмір сүретін мәдениеті әртүрлі басқа ұлттарға да
қабылдатты. Жағдайдың бұлай болуына мұсылмандардың бір-бірлеріне деген
сүйіспеншілігі, сенімделігі, намыстары мен ар-ұяттары да себеп болды. Алғаш
мұсылман болған халықтар өздерінің қабылдағаны өте тура әрі дұрыс
екендігін және бұнда өркениеттің жоғары екендігін түсінді. Алғашқы мәдениет
пен өркениет мұхатында өздерін жетілдірген адамдар сол кезде бұл
өркениеттілікті жан-жағындаларға барынша таратуға тырысты. Міне осындай
қыруар шаруалардың арқасында Ислам өркениеті сол уақытта тиісті деңгейіне
жетті.
Мұсылман арабтардың негізгі ой пікірлерімен, іргетасы шетел білім
және ғылымының арасында өз қалпын берік түрде сақтай алды. Мұсылмандар өз
дәрежесіндегі мемлекеттерінде яғни VI ғасырдың ІІ-жартысында Құран
үкімімен үкім етуді және әр түрлі жағдайда Әз-Мұхаммед(с.а.у)ның
мәселені қалай шешкенін талқылауда еді. Шындығында олар Исламдағы соңғы
пайғамбардың хадис атты сөздері мен іс-әрекеттерін және оны оқып
үйренуді жоғарғы дәрежеге шығарды. Және де өркениетке қосқан үлестері
ретінде оны сан алуан тілге аудартты. Сондай-ақ Ислам тарихы мен Ислам
өлкелерінің географиялық жағдайы жазылды. Құран-Кәрімді де шеттетпеді.
Құранның мұсылмандарға қасиеттілігі қандай болса олардан алдыңғы қауымға
Інжілде сондай еді. Мұсылмандар алғашқы күннен бері Құранды бастан аяқ
жаттаумен ғана тоқтамай, оны да басқа тілдерге тура мағынасымен
аударылмайтындығын айтуда. Осы себепті арабтардан басқа халықтар
мұсылмандықты қабыл еткеннен кейін арапша үйренуге және Құранды сол тілде
жаттауға мәжбүр болды. Ертеректегі яғни ІХ ғасырда барша білім – ғылымды
меңгерген мұсылмандар сол ғасырдың аяғында үлкен-үлкен орталықтар мен
қалаларда университет тәрізді ұйымдар құрды. Осылардың бірі Кайрдегі Әл-
Азһар университеті. Дәл қазір бұл жер жүзіндегі ең ескі университеттің
білім мен өркениеттің орталығына айналғанына мың жылдан асты.
Мұсылмандар аты аталған ғылымдарға қосымша шет ғылымдары деп
аталған грек философиясы мен медицинасы және астрономия т.б. білімдерді
дамытуға атсалысты. Иракты мұсылмандар жаулап алған уақытта осы ілімдер сол
жердегі кішігірім оқу орындарында християндарша үйретілуде болатын. Басқа
жағынан алғанда да грекше жазылған бірнеше негізгі шығармаларда үйрену тілі
болып саналатын Сирия тіліне аударылды. Бұлардың арабша аудармасы 800-ші
жылдан бұрын басталумен қатар алғашқы негізі Халифа Әл-Мемун тарапынан
реттеліп бір жүйеге түсірілді. Артынша Х ғасырда мқсылмандар өздерінің
түпнұсқа шығармаларын жаза бастады. Енді ақырын-ақырын осы шығармалар
Ислам өркениетінің түрлі бағытына айналды.
Ислам өркениеті Х-ғасырдың ортасында шарықтау шегіне жетті. Және ХVI-
ғасырға дейін еш іргесі сөгілмей жоғарғы дәрежеде болды. Ислам өркениеті
Ислам мемлекетінің қандайда бір аймағына немесе өлкесіне қатысты болмай
барлығын түгелдей дерлік қамтыды. Сонымен қатар Ислам қай жерде күшті,
қуатты болса өркениеті де дәл сондай күшті қуатты түрде дамып жоғарлады.
Мұсылмандар Испания Умейд мемлекеті, Бағдад Аббаси халифатын танумен қатар
мәдениетпен өркениет тұрғысынан шығыс пен қарым – қатынастарын да үзбей
жалғастырды. Шығыстағы маңызды кітаптар бірнеше жыл ішінде Испанияда пайда
болғанда ол жердің ғұламалары да күтпеген жерден Ислам ғылымына,
өркениетіне және әдебиетіне көмек көрсетті. VIII ғасырдың басында арабтар
мен варворлардан құралған мұсылмандар Испанияны жаулап алған кезде
Испанияның өркениеті міне осындай әлсіз өркениет еді. Испания мен
Сицилияның алынуы Исламның латын християн әлемінің дәл түбінде белгілі бір
уақыт биледі деген сөз. Бірақ бұл жағдай негізінде қатал бір жауап беруді
талап ететін асығыс мәселе болмасада, мұсылмандардың ең жақын көрші
мемлекеттері жағынан осылай қабылданды. ХІ ғасырдың аяғындағы Крест
жорықтары осы тұрғыдан Исламға берілген ең қатал шешімімен жауап болып
саналды. Осы крест әрекетінің орталығы мұсылман мемлекеттерімен тікелей
бетпе-бет кездесу мүмкіндігінен алыс солтүстік Франция еді. Олай болса
крест жорығын Исламға қарсы соғыс ашу деп ұқсақ, онда Ислам өзінен соншама
ұзақтағы бір орында қалайша қауіп ретінде сезіне алады деген сұрақты
міндетті түрде қоюымыз керек.
Франция мен Испанияның арасында белгілі бір дәрежеде түрлі алаңдарда
қарым-қатынас бар еді. Бағдатта өмір сүретін Хахифа Харун әр-Рашид
және оның қарсылас Испания әміршісі Шарлман мен дипломатиялық қарым-
қатынасы болды. Осы жолмен Европаға Ислам әлемінің күш–қуаты жөніндегі
мағлұматтардың жетуі қалыпты жағдай еді. ІХ ғасырдың алғашқы жартысында
Римдіктерге тиесілі Италияның орталығы тікелей Исламның ықпалында болды.
Жоғарыда айтылғандай тек қана Римге қауіп төнеді, және папа шамамен 880
жылғы шабуылдардан сақтану үшін жылдық салық төлеуге мәжбүр болды. Римнің
басына түскен қиыншылықтар жөнінде кейбір ақпараттар, еш күмәнсіз өзге
жерлердегі християн басшыларға да жіберіледі. Осыдардың еш бірі солтүстік
Францияда,Финляндияда және Германиядағы адамдардың мұсылмандарға қарсы
неліктен осыншама дұшпандық яғни қастандық ойлағандарын түсіндіре алмады.
Алайда бұлардың барлығы Исламның үлкен дұшпан ретінде көз алдында
бірігуіне себеп болды.
Компостелоға жасалған крест жорықтары көбейген сайын Франциямен
байланыстар кеңейді. Компостелада ІХ ғасырдың алғашқы жартысында
Римдіктерге қатысты бір себеп табылды. Көпшілікке белгілі ақпаратқа
қарағанда мұнда крест жорықшылары алдымен тек қана Галиядан келе бастады.
Тек, кезінде бұл жер үшін атақ даңққа бөленді және Пренслердің
солтүстігін бірнеше крестшілердің зияратшылары болды. Ақпаратқа қарағанда
алғашқы крест полковнигі яғни әскер басы 951-жылы үлкен бір топпен жолға
шыққан француз эпископы еді. Бұл адам Францияның Глиный қалашығындағы
поптардан тәрбие алған болатын. Осылайша крест жорықшыларын азық-түлік,
жатын орынмен қамтамасыз еткен поп қонақжай болды. Орта ғасырдағы Испания
шығармаларында осы крест жорықтары, cjmino frances, яғни француз жолы
белгіленіп, ақиқатында оның француздар сияқты Италия және Неміс крестшілері
тарапынан сөзсіз қолданылды. Мансұр 997 жылы Компостела қаласындағы
Сантааго шіркеуін жермен жексен еткенде де атақты християн мазарына
тиіспеді. Мазардың бұзылмауы оның сол дәуірдегі маңызды бір өркениеттің
бөлшегі екендігінің дәлелі. Жоғарыдағы айтып отырғандарымызға қарағанда
Испаниядағы християндардың жағдайларымен мұсылмандармен болған шайқастарды
суреттейтін хабарлар крест жолы бойында солтүстікке қарай бағыт алған болу
керек. Осы жағдайлар кейінннен қарастырылатындықтан нәтижесінде
француздардың және басқалардың Испанияны қайтарып алу әрекетіне қатысуына
айқара жол ашты. Қазір айтылуы керек нәрсе, Испания және Сицилиядағы
мұсылманшылықтың солтүстікте де өз дәрежесінде және керегінше мәдениетпен
өркениетке ықпалын тигізген болуы керек.
Мұсылмандардың VIII ғасырдан бастап Испаниямен Сицилияға қоныстануы, ал
Европалықтардың крест жорықтары кезінде Ақтеңіздің Шығыс жағалауларына
қоныстануы екі жақтың арасында өркениет қарым–қатынасына, сауда–саттығына
әсіресе Батыс Европаның Ислам өркениетінің бірнеше бағыттарына
бағытталуына мүмкіндік берді. Сонымен қатар Ислам өркениетінің жайылуы
күмәнсіз мұсылмандардың іс пен сауда–саттығы және күнделікті өмірінде
көрсеткен күш - жігерлерінің арқасында еді. Толығымен мұсылмандардың
басшылығындағы аймақтардағы сан алуан мәдениеттің болуына қарамастан
мұсылмандардың өндірген өнімдері Ислам шекараларынан сыртқа экспорт ретінде
шығарылған.
Негізі адамзат такрихында сауда –саттықтың алатын орны ерекше және
біздің Ислам өркениетінде әрқашан маңызды роль атқарады. Ислам дінімен
өркениеті әншейін бір ауылдың немесе шөл даланың ұстанатыны емес керісінше
барша әлемдікі. ХІХ ғасырда Эрнест Денан және басқа християн ойшылдары
Ислам сенімінің ұшы қиырсыз шөлде өмір сүретін адамдардың аз құнсыздықтары
турасында әңгімелерден туындағаны сияқты жаңсақ пікірлер қалыптастырды.
Олай болса бұл көз қарас барып тқрған шіріген пікірлі адамнан екені анық.
Өйткені алғашқы мұсылмандар шындығында шөлдегі бәдәуилер емес керісінше тек
қана қасиетімен шектелмеген әрі ірі сауда - саттық орталығы болған Мекке
және Мәдинә сияғты егіншіліктің қамбасы бар қалаларда өмір сүрген нағыз
өркениетті адамдар еді. Бұдан да басқа қала өмірімен үйлесетін Ислами мінез-
құлықтың шөлдегі өмірдің үлкен ерекшіліктерімен бірлік құруды ұсынады.
Венеция мен Италия саудагерлері үшін теңіздің маңыздылығы сауда да
таптырмайтын қатынас жолы болса Меккелік саудагерлердің сауда
кәсіптерінде бір бағыттан екінші бағытқа тауар тасымалдау жолдарының
маңыздысы шөл еді.
Ислам бесігі аталатын Мекке қаласы сол уақыттағы саудагерлер үшін
үлкен сауда орталығы еді. Оңтүстік Палестинадан оңтүстік батыс Арабстанға
және Африка мен оңтүстік шығыс Азия сияқты әлемнің бірқатар аймақтарына
дейінгі жерлерде жасалған сауда мен кіші өнеркәсіп салаларының түгелдей
дерлігі солардың қолында болды. Кейінгі кезеңдерде Исламға кіру әлде қайда
көбейіп әскери жеңістерден кейін пайда болған әлеуметтік ықпалдармен
пайда болды. Тек қана Батыс пен шығыс Африкамен Оңтүстік шығыс Азия сияқты
әлемнің бірнеше өлкелері бар болғандықтан осы аймақтарда мұсылмандық
өркениеті іскер адамдардың әрекеттері арқасында қарқынды түрде дамып және
де жан-жағындағы мемлекеттерге едәуір ықпал етті. Бұл мұсылман адамдарды
пұтқа табынушылардың орталығындағылар бес уақыт намаз оқудан тоқтата
алмады. Олардың бұл шынайылығымен Исламның ұлылығын, өркениеттің
дамығандығын көрсететін әрекеттер көбейе түсті. Бұның басқа бір түрі пұтқа
табынушылар Исламды түсініп қабылдаған соң екі жау бір-бірімен етене
араласып және үйлене бастады. Енді барған сайын үйленулер көбейе түсті.
Нәтижеде пұтқа табынатын аймақтардың барлығын кішігірім болса да
өркениеті жағынан өте бай мұсылман орталықтары пайда болды. Бұлар бірте-
бірте дамып, ақырында мұсылмандар Қытай қорғанынан Атлант мұхитына,
Фалиппиннен Венаға дейінгі барлық аймақтарға иелік етті. Сондықтан Ислам
әлемінің шарттары көптеген сауда-саттық кәсіптерді өркендетті. Осының
нәтижесінде бізге жеткен көптеген фактілерге көз жүгіртетін болсақ барлық
жерге яғни өздерінің иелігінде болған жерлерде Мұсылмандарға өркениетпен
дінді жою үшін саяхат жасау, жорыққа шығу үшін оңай болды. Осының
барлығынан сауда-саттықтың Ислам әлемінің әр түрлі аймақтарында материалдық
анығырақ айтар болсақ, техникалық жағдайлары да бірқалыпты дамыды. Испания
мен Сицилия мұсылмандардың қол астына өткеннен соң аймақтар мен сауда-
саттық жөніндегі байланысты бірден арттырды. Біртіндеп Испания мен Сицилия
Ислам өркениетінің жақсы жақтарына қарай еліктей бастады. Мысалға алатын
болсақ Испанияға келген мұсылман арабтар Шам қаласында үйреніп қалған
тамаша өмірін қайта сүргісі келген кезде, бұларға таңырқаған
жергілікті тұрғындарда
Испания мен Сицилия мұсылмандардың қол астына өткеннен соң аймақтар мен
сауда-саттық жөніндегі байланысты бірден арттырды. Біртіндеп Испания мен
Сицилия Ислам өркениетінің жақсы жақтарына қарай еліктей бастады. Мысалға
алатын болсақ Испанияға келген мұсылман арабтар Шам қаласында үйреніп
қалған тамаша өмірін қайта сүргісі келген кезде, бұларға таңырқаған
жергілікті тұрғындарда мүмкіндігінше бұлардың өміріне ортақтасуға тырысты.
Кейіннен ХІХ ғасырда дәл осындай жағдай Европа отарлары арасында да
байқалды. Ислам Испания мен Сицилияда тек қана әскери және саяси күш
ретінде емес, сол кезде мәдениет, сауда-саттық ең бастысы өркениет
тұрғысынанда иелік етті.
Адамдар Ислам әлемі тек Европа арасындағы сауда-саттықтың маңызын
ойлаған сайын біршама белгісіз нәрселер шығуда. Мұнымен бірге дәл қазір
маңызды ерекшіліктерді қысқаша болса да түсіндіру мақсатымызды анықтауға
тура келеді.
Генри Риреннің пайымдауынша солтүстік Африка мен Испанияның
мұсылмандар тарапынан жаулап алынуы сауда-саттықтың бұрынғы жүйесін
өзгерткен және Европаның Ақтеңізден асып солтүстікке қарай ынталануына
себеп болды. VIII –ші ғасырдың соңында Испанияның Шығыс Ақтеңізбен
байланысы болса да бірнеше Батыс Европа мемлекеттерімен болған сауда-саттық
байланыстары өте төмен дәрежеде еді. Негізі мұсылмандар мен Европалықтардың
арасында сауда-саттық байланыстары келісім шарттар арқылы ақырын-ақырын
дамыды. Шамамен 800 жылы Адриатик теңізіне Византиялықтар иелік еткенде
сол Ақтеңіздің үлкен бір бөлігіне Ислам әмір еткендігі белгілі. Тіпті араб
теңізшілерінің ХІ ші ғасырға дейін Корсика мен Сардиняда әскери базалары да
бар еді. Марсилия мен Нижа арасындағы орын тепкен Фриксинтюм да әрі теңіз,
әрі құрлық шабуылдарын ретке келтіру үшін 891 жылдан 973 жылға дейін еш
қалтқысыз базалары болды. Соңында мұсылмандар ІХ ғасырдан бастап, анда-
санда келісімді жүрген Амалфиде, Х ғасырдан кейін Лисада бой көтере
бастады. Тіпті кейбір бізге жеткен нақты емес ақпараттарға жүгінетін болсақ
VIII ші ғасырдың өзінде осындай байланыстардың болғанына қатысты мәліметтер
бар.
Ислам әлемі мен Европа арасындағы сауда-саттық Х-шы ғасырда белгілі
бір дәрежеге жетті және көлемі жағынан да кеңейді. Осы жерде баса назар
аударатынымыз тек қана Ақтеңізге тасымалданған тауарлардың мұсылмандар
жағынан емес керісінше Италияндықтар тарапынан жасалуы еді. Амалфи мен
Венеция алғаш рет олардың арқасында Тунусқа әрі Мысырға және Сиряға Ақтеңіз
арқылы жолға қойылды. Өйткені бұлар солтүстіктен әкелінген тауар үшін
әлдеқайда қажетті порттар еді.Италяндықтардан басқа Фаастық еврейлер де
Батыс Ислам әлемі деп аталатын Испания мен солтүстік Африкадан шығысқа
жасалған сауда- саттықтағы тауар айналымында әжептеуір роль ойнады .
Мұсылмандардың қолындағы сауданың кері кету себептері әлі күнге
дейін белгісіз. Клаудио Жоһенніңнің айтуындағы деректерге сүйенсек мұның
себебі, мұсылмандардың мұсылман емес басқа аймақтарда саяхат жасағысы
келмегендіктен, болмаса ол жерлерде ел басқарушылардың мұсылмандарды өз
аймақтарынан шығарып тастағысы келгендіктен болды. Барлығынан бұрын мұның
себебі мұсылмандардың Италия және Византия империясынан басқа, Европамен
сауда жасауды қалағандықтан. Оның үстіне сауда көлеміндегі шешімді қабылдау
мұсылмандардың қолында емес еді және тауар айналымының әрі жан-жаққа
тасымалының мұсылман еместердің қолдарына берілген жағдайда ғана жақсы
нәтиже беретіндігін көргендіктен. Соның бірі сол кездегі Мысыр мен Италия
арасындағы тасылатын тауарлардың өзін Италияндықтартаситын еді. Тек қана
италияндықтардың Мысырды басып өтіп Қызыл теңізге немесе Суданға дейін
баруларына рұқсат етілмеді. Бұл түрдегі тауар саясаты саудагерлерден
қарағанда үкіметтің басындағылардың жеке пайдасына шешіліп жатты.
Cондықтан да осы саясат Ислам саудасының және саудагерлерінің өте аз
саяси күшке ие болғандығын көрсетеді. Шамамен 1000-шы жылдары әртүрлі сауда
жолдарындағы сауда айналымы өзгере бастады. Өзгерістің бір бөлігі, Фатими
бөлігінің үлкеюімен байланысты. Негізінен Фатимилер Шии еді сондықтан да
Бағдаттағы билеушілердің жорамалын қабыл етпейтін. 909 жылы
Туниста үкімет құрды. 969 жылы Мысырды жаулап алып үкімет орталықтарын
осы жерге көшірді. Кейіннен Кайр қаласын салдырып өздеріне астана етті.
Фатимилермен бұрынырақта Туниста сауда жасаған саудагерлер тікелей
Мысырға баруды таңдады. Сауда орталығы болып саналатын Сувейштің шығысы
Фатимилер жағына ауыстырылды. Басра шығанағындағы теңіз жұмыстары едәуір
қиындықтарға әкеп соқтырды. Себебі Карматилер деп аталатын
көтерілісшілердің билеушісін Баһрейінде қолға түсіре алмады. Сондықтан да
Индия мен оңтүстік батыс Азия және Қытайдан келетін сауда тауарлары Баһра
шығанағының орнына Иемен және Мысырға баратын болды. Иран мен Ирактан
келетін керуендердің, тауарлары Истанбул немесе Сирия арқылы өтті. Әрине
осы кезде Трабулстың үлкен бір бөлігі Сирияға қарайтын болса да
Фатимилердің билігі жүріп тұрды.
Мұсылмандардың импортқа шығарып отырған маңызды тауарларының арасында
кемелер үшін қажетті ағаштар және темір және сондай-ақ ХІІ ғасырда Европаға
тоқыма өнеркәсібі үшін ашудас сатты. Сауда –саттық жұмыстары бір тұрғыдан
алғанда материалдық өркениеттің бөлінуіне себеп болатын. Бұл үлес біршама
сауда істерімен тікелей байланысты болғандықтан жоғарыда атап өткеніміздей
кеме жасаумен қатар теңіздегі саяхаттардың да маңызды орын алуы талассыз.
Кемелердің жасалуы мен тәртібіне келсек бұл тұрғыда мұсылмандар Үнді
мұхитынан алған негізгі мағлұматтары мен тәжірибелерінің жемістерін
Ақтеңізге әкелді. Шығыс Африкадағы Килюадан Малана бұғазы тіпті одан әріге
дейінгі шарты шеңбер ішінде жайылған қызу сауда–саттыққа илік етті. Есімі
Европадан алынған үш бұрышты латын желкені мұсылмандар тарапынан Үнді
мұхитында ойлап табылды. Бұл кемелердің артықшылығы желге қарсы тұра
алуында еді. Өйткені Ақтеңіздің төрт бұрышты соғыс кемесі үлгісіндегі
кемелері тек қана желдің итермелеуімен жүзетін еді. Кейінннен латын
желкенінің негізі Европа кеме жасаушылары тарапынан да қабыл етіліп одан
әрі дамытылды. Ақырында бұл әжептеуір деңгейге жетіп және Атлантикаға кіре
алатын кемелердің құрлысына себеп болды. Бұл салада да үлкен географиялық
жаңалықтар ашылды.
Компастың шығуында да көрсетілетін негізгі мақсат және үлес салмағы
мұсылмандар мен Европалықтарға яғни екі жаққа да бірдей бөлінеді. Бірақ
мұның егжей-тегжей әлі белгісіз. Бәлкім алғашқы бұған жасалған адым
магнитті бір темір бөлшегін немесе инені суда жүзіп бара жатқан ағаш
бөлшегіне тигізумен пайда болған. Бағзы заманда компасты б.з.д. 3000 жылы
қытайлықтар тарапынан ойлап табылғаны туралы деректерде жоқ емес. Алайда
бұл деректің аңыз болуы да ғажап емес. Өйткені қытай кемешілері компасты
алғаш рет қолданғанын дәлелдейтін дерек шамамен 1100 жылы шыққан. Бұдан
басқа компасты тек қана шетелдіктер қолданған деген деректер бар. Ал ол
шетелдіктер мұсылман арабтар деген болжамға келеді. Бұған дәлел ретінде ІХ
ғасырда Қызыл теңіз және Басра шығанағындағы қытайлықтар мен мұсылмандар
сауда-саттық жасап тауар алмасқан.
Енді бұл шындықтардың күңгірт болуына қарамастан келіп шығатын
нәтижеде мұсылмандар мен Европалықтар техника мағлұматтарында бөлісіп
отырған. Негізгі даудың мұсылмандардың еңбегі екендігі сөзсіз. Бірақ
кейінннен Европалықтарды жақтайтындар бұған түзетулер жасағаны көзге
танадай ұрып тұрады. Мұсылмандар Европа теңіз техникасының өркендеуіне өзге
тұрғыдан да көмектесті. Соның бір дәлелі кемешінің басты құралы яғни карта
мұсылмандар тарапынан жасалғандығы Европа тілдеріне сіңген арабша сөздер
мен жер-су аттары. Мысалы: admiral, cabie, shaloop, mancoonbarque сияқты.
Бірақ өзге тілдерде де осындай біршама сөздер бар.
Осы жерде мынаны айтқан жөн, Европалықтардың алған кең ауқымды және
өте дұрыс географиялық мағлұматтары мұсылмандардың арқасында болған.
Малсембари ХІІ ғасырдың басында айтқанына сүйенсек ол кездегі адамдар
Европадан басқа, әлі бүкіл әлемнің барлығы мұсылмандарға қатысты деп
ойлаған. Және де сол ғасырдың орталарына қарай Сицилиялық екі король болған
ІІ Рогер (1127-1154 ж.ж.) мен баласы І Виллам да (1154-1166 ж.ж.) аянбай
еткен еңбегінің арқасында Европалықтар Қытай мен Африканың солтүстік
жақтары туралы мәліметтерді барынша яғни дұрысын алып қалған. Куртубалық
және солтүстік Африкалық текті бір Ыдырыс есімді мұсылман (1100-1166 ж.ж.)
жоғарыда аттары аталған екі патшаның қамқорлығымен мұсылмандарша сол
уақытта белгілі әлемнің кемелденген бейнесін сомдайтын жоғары дәрежелі
шығарма жарық көрді. Ыдырыс бұрынғы мұсылман геогрофтардың шығармаларын
пайдаланумен қатар сол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz