Палеографияның қазақ жазбаларындағы (хан- би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың хаттары, т. б. əр тұрлі құжаттар) таңбалардың қолданылу ерекшелігін анықтау
Кіріспе
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жазу-сызудың жалпы адамзат тарихындағы калыптасуы, филогенездік дамуы өте көне замандардан бүгінгі күндерге дейін ұзақ ғасырларды басынан өткеріп, талай өзгерістерге ұшырап, түрленіп жеткені мəлім. Ал кез келген жазу өз қызметін белгілі бір ұйымдасқан жүйе арқылы жүзеге асыратыны даусыз. Олай болса, байырғы қазақ қоғамында араб жазуының қазақ сөздерін таңбалауда өзіндік жүйесі болды, сондықтан ол ұзақ ғасыр қолданыста болып, белгілі бір жұртшылықтың рухани, мəдени, саяси қажетін өтеді. Мəдени құндылыктарды, рухани байлықтарды осы дə-уірге жеткізген жазба жəдігерлердің біркатары XVIIІ-XІX ғ.ғ. араб жазулы жазбалары (құжаттар, хан-би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың бір-бірімен жазысқан хаттары) болып табылады. XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы үлгілер өз заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде өтеп, қоғамға қызмет еткені даусыз. Сондай-ақ алғашкы мерзімді басылымдар, атап айтқанда, Дала уалаяты мен Түркістан уалаяты газеттері жəне 1905 жылғы төңкерістен кейінгі қазақ даласында шыққан баспа өнімдері де араб жазуымен халыққа тарап отырғаны мəлім. Ал бұдан кейінгі XX ғ. бас кезеңінде араб жазуын қолдану я болмаса өзгерту, ұлттық əліпбидің төл дыбыстарға сəйкес болуы тəрізді аса маңызды мəселелер зиялы қауым назарынан тыс қалған емес.Бүгінгі таңда тарихи ғылым бірқатар ортақ тарихтарды, сондай-ақ арнайы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды. Жалпы тарихи пәндерге қоғамның дамуы мен жекелеген елдер мен халықтардың тарихын зерттейді. Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, дипло-матика тарихына және ақтылықтарды зерттейтін әдеби шығармалардың мәтініне назар аударатын текстология жатады. 1970-1971 ж.ж. педагогикалық институттардың оқу жоспарына Қосалқы тарихи пәндер курсы енгізілді. Олардың ішінде тарих мұғалімдері практикалық жұмысқа ерекше мән береді: палеография, хронология, метрология, нумизматика және тарихи география. Егер арнайы пәндер болса, онда қоғамдық өмірдің жекелеген жақтары-экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдени және құқықтық, қоғамдық ойдың тарихы қарастырылады. Бірқатар тарихи пәндердің тарихы зерттеудің әдіснамасы мен техникасының жалпы және жеке мәселелерін тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер көмекші пәндер деп аталады. Қосалқы тарихи пәндер арасында тарихи дереккөздерді анықтау, оларды ғылыми жүйелеу, сыни талдау, зерттеу және пайдалану әдістерін түсіндіру және ақырында адамзат тарихын, өткенді баяндау үшін нақты деректер бере алатын барлығын анықтау міндеті болып табылатын шынайы дереккөздерді тану ерекше орын беріледі.Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына тар мақсаттар қояды. Көтерілісшілердің бірі тарихи бастауларды, жекелеген түрлерді зерттеумен айналысады. Мысалы, эпиграфика тас плиталарды, металл сүйектердегі, ағаштағы, сазды бұйымдардағы жазуларды, үстіңгі бетіндегі жазуларды, папирологиядағы - папирустағы жазуларды,ал нумизматика басқа міндеттермен қатар стильдегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер жазбаша көздерді, сыртқы белгілерді зерттеуге назар аударады. Палеография, мысалы, жазбаша және сызба материалдарын және оның құрамын, жазу және өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистиканы-пресстерді, оның қосымша құжаттарын, ал геральдика - герб, орта ғасырларда неғұрлым кең таралған ерекше ерекшелік белгілерін зерттейді. Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, актілерді зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалар мәтінінің тарихына назар аударатын текстология жатады.Тарихи бастауларды зерттеу үшін деректерді тұжырымдау міндетін қойған бірқатар тарихи пәндерді атап өткен жөн. Оларға ең алдымен, тарихи хронология, өлшеу және ақшалай есеп жүйесін зерттейтін, белгілі бір тарихи оқиғаларды, уақытты анықтаумен айналысатын метрология жатады. Шынайы дереккөздерді ғылыми сынау үшін тарихи топонимиканың көптеген көздері бар, ол тарихи өткеннің географиялық географиясын және этимологиялық құрылымын, онымен тығыз байланысты жекелеген географиялық атаулардың қандай да бір тіліне қатыстылығын зерттейді. Тарихи деректерді зерттеу үшін босану, босану және жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән де маңызды.Палеография-бұл жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Ол ғылыми ұғым ретінде XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды.Палеография-жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы су белгілерін, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқуға, оның пайда болған уақыты мен орнын, автордың атын, оның дұрыстығын немесе бұрмалығын, мәтін тарихын анықтауға көмектеседі, грек нысаны "жазу"; s - "ежелгі"; және т.б. палеография сөзінен шыққан. Сондықтан бұл ғылым көне қолжазбаларды зерттеумен айналысты.[1]
Курыстық жұмыс бойынша деректер. Палеография ғылыми пән ретінде Францияда XVIII ғасырдың бірінші жартысында пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау әдістері практикалық мақсатта қолданылды. XIX ғасырдың бірінші жарты-сында ғалымдар қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөле бастады, ал ғасырдың ортасында ежелгі славян қолжазбаларын құнды палеографиялық бақылаулары бар А. В. Горский, К. Невоструевтың еңбектері пайда болды.1885 жылы И. И. Срезневский палеографиясы бойын-ша алғашқы оқу құралы басылып шығарылды, содан кейін сода оқулықтары, соның ішінде Е. Ф. Карский, Н. П. Лихачев, И. С. Беляев және А. И. Собо-левскийдің еңбектері шығарылды. Кеңес ғалымдары әрдайым палеография-ға көп көңіл бөлді. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы бойын-ша оқулық жарық көрді, ал 1928 жылы Е. Ф. Карский курсы қайта басылып шықты. Ұлы Отан соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепниннің (1947) оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды. 1966 жылы М. Ғ. Тихомиров және А. В. Жоғары оқу орындарының студент-тері үшін Муравьевтің "Русская палеография" арнайы құралы дайындалды.Тарихи зерттеулер процесінде палеографияны пайдалану. Графиканың даму заңдылықтарын анықтай отырып, палеография ең алдымен, қолжазбаны дұрыс оқу және оқу үшін күрделі болып көрінетін жерлерді ажыратуға мүмкіндік береді. Ол үшін қолжазбаны оқыған кезде кесте туралы жоғарыда келтірілген материалға сүйену керек. Сонымен қатар, жеке палеографиялық белгілер мен олардың жиынтығы филологиялық жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да аса маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Олардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып табылады.Көздің пайда болу уақыты оның графигін әрдайым дәл көрсетпейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын шепті анықтай алады.Қазіргі заманғы техникалық құралдардың көмегімен пергаментті дайындау уақытын анықтау қиын емес, себебі ол әдетте жатқан жоқ және шығарылуына қарай пайдаланылды, сондықтан оның шығу уақытын білуге болады. Қағазға жазылған мәтін су белгісі бойынша дәлірек көрсетіледі. Ол үшін уақыт дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың су белгілері бар даталы емес қолжазбалардың су таңбасын салыстыру қажет.Қол қоюға байланысты қолжазбаларға кім тиесілі екенін анықтаумен өте сақ болу керек. Құжатты басқа тұлға тіркелмеген түпнұсқадан көшіруі немесе жазып беруі мүмкін. Мұндай жағдайларда авторды анықтау үшін қолды жазу тұрудың қажеті жоқ. Бірақ, шынайы опция сақталғанына қарамастан, қолды жазу әртүрлі болады. Бұл жерде мәтіннің мазмұны мен тарихына сүйене отырып, авторға кеңсе ке-рек-жарақтарының көшірмелеріне не тиесілі екенін анықтау керек. Палеографиялық деректер тарихи материалдар арасында жиі кездесетін жалған деректерді табуға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттар, ең алдымен, қандай материалға және құжаттың не жазылғанын зерттеуге тиіс. Егер қолжазба Отан деп есептелсе, бірақ ол әлі пайдаланылмаған материалдарда немесе филиграньдарда кейін пайда болған қағазда жазылған болса, қолжазба мерзімі көрсетілген түрде жазылған.Алайда жалған құжат үшін оны жасау уақытына сәйкес келетін материал табылуы мүмкін. Құсбелгіні табу үшін құжат графигі көмектеседі. Қандай да бір фальсификатордың жұмысында, ең алдымен, оның графика туралы түсінігі өзі тұратын уақытқа сәйкес келетін қателіктер бар. Оның палеография саласындағы танымы, әдетте, шектеулі. Көбінесе фальсификаторлар өзінің жалған еместеріне қатысты уақытты жазу сипаты туралы жалпы түсінік болуы жеткілікті деп санайды. Тіпті олардың арасында ең мамандануы жалпы түрде XI-XIV ғасырлардағы жоғарыда келтірілген қолжазбаларды жарғы жазушысы пайдаланғанын білді. Бірақ оған палеографтар XIX ғасырдың екінші жартысында ғана анықталатын жазу кезеңіне байланысты ерекшеленеді. Ол сондай-ақ XIV ғасырдың соңында жартылай стационарлық жарғылардың пайда болғанын білмеген. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан бастап және ежелгі қолжазбада ол кейіннен жедел хат үшін ғана тән сызықтарды пайдаланды. Жалпы Палеографияның көмегімен ескерткішті құру мерзімі, шеберханалар жасалған және басқа да маңызды сұрақтарға жауап беруге болады.Бүгінгі таңда тарихи ғылым бірқатар ортақ тарихтарды, сондай-ақ арнайы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды. Жалпы тарихи пәндерге қоғамның дамуы мен жекелеген елдер мен халықтардың тарихын зерттейді.Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, дипломатика және актілерді зерттейтін әдеби шығармалардың мәтіндік тарихы жатады - бұл тарихқа өз назарын аударатын теология. 1970-1971 ж. ж. педагогикалық институттардың оқу жоспарына қосымша Тарихи курс енгізілді. Олардың ішінде тарих мұғалімдері практикалық жұмысқа: палеография, хронология, метрология, нумизматика және тарихи географияны енгізілді.
Зерттеудің нысаны. Палеографияның қазақ жазбаларындағы (хан- би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың хаттары, т.б. əр тұрлі құжаттар) таңбалардың қолданылу ерекшелігін анықтау. Қазақ қоғамында қолданылған жазу түрлерін зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ескі қазақ жазба тілі пайдаланған жазуыдың құрылымдық жүйесін талдау елегінен өткізіп, теориялық тұрғыдан тиянақтау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады. Осымен байланысты қазақ жазбалары пайдаланған əліпбиінің қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне сəйкес келетін-келмейтінін, халық тілінің дыбыстық жүйесін əліпбиі қаншалықты дəрежеде бейнелей алатынын, атап айтқанда, вокализм жүйесінің қандай тəсіл арқылы берілетінін, консонанттар жүйесінің таңбалану ерекшеліктерін айқындау зерттеу жұмысымыздың негізгі міндеті болып табылады.
Зерттеу əдістері. Зерттеу барысында сипаттау, компонентті талдау, кұрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-тарихи, статистикалық, лексико-графиялық сипаттау, синхрондық сипаттау əдістері қолданылды. Жаңадан жасалган терминдерді анықтауда ғылыми зерттеулер, оқулықтар, баспасөз құралдарына шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, тараудан, қорытынды жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Палеография ғылымының дамуы
1.1 Палеография ғылымының дамуы
Егер арнайы пәндер болса, онда қоғамдық өмірдің жекелеген жақтары-экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдени және құқықтық, қоғамдық ойдың тарихы қарастырылады. Бірқатар тарихи пәндердің тарихы зерттеудің әдіснамасы мен техникасының жалпы және жеке мәселелерін тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер көмекші пәндер деп аталады. Қосалқы тарихи пәндер арасында тарихи дереккөздерді анықтау, оларды ғылыми жүйелеу, сыни талдау, зерттеу және пайдалану әдістерін қалыптастыру және ақырында адамзат тарихын, өткенді баяндау үшін нақты деректер бере алатын барлық деректерді анықтау міндеті болып табылатын шынайы дереккөздерді тану ерекше орын беріледі. Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына тар мақсаттар қояды. Көтерілісшілердің бірі тарихи бастауларды, жекелеген түрлерді зерттеумен айналысады. Мысалы, эпиграфика тас плиталарды, металл сүйектердегі,ағаштағы, сазды бұйымдардағы жазуларды, үстіңгі бетіндегі жазуларды, папирологиядағы - папирустағы жазуларды,ал нумизматика басқа міндеттермен қатар стильдегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер жазбаша көздерді, сыртқы белгілерді зерттеуге назар аударады. Палеография, мысалы, жазбаша және сызба материалдарын және оның құрамын, жазу және өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистиканы-пресстерді, оның қосымша құжаттарын, ал геральдика - герб, орта ғасырларда неғұрлым кең таралған ерекше ерекшелік белгілерін зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, мысалы, дипломатика тарихына және актілерді зерттейтін әдеби шығармаларға назар аударатын текстология жатады.Тарихи бастауларды зерттеу үшін деректерді тұжырымдау міндетін қойған бірқатар тарихи пәндерді атап өткен жөн. Оларға ең алдымен, тарихи хронология, өлшеу және ақшалай есеп жүйесін зерттейтін, белгілі бір тарихи оқиғаларды, уақытты анықтаумен айналысатын метрология жатады. Шынайы дереккөздерді ғылыми сынау үшін тарихи топонимиканың көптеген көздері бар, ол тарихи өткеннің географиялық географиясын және этимологиялық құрылымын, онымен тығыз байланысты жекелеген географиялық атаулардың қандай да бір тіліне қатыстылығын зерттейді. Тарихи деректерді зерттеу үшін босану, босану және жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән де маңызды.Палеография-бұл жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Ол ғылыми ұғым ретінде XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды.Палеография-жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы су белгілерін, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқуға, оның пайда болған уақыты мен орнын, автордың атын, оның дұрыстығын немесе бұрмалығын, мәтін тарихын анықтауға көмектеседі.
Палеография - palaios-грек сөзінен шыққан "Ежелгі"; және grajw - "жазу". Сондықтан бұл ғылым көне қолжазбаларды зерттеумен айналысты.Палеография ғылыми пән ретінде Францияда XVIII ғасырдың бірінші жартысында пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау әдістері практикалық мақсатта қолданылды. XIX ғасырдың бірінші жартысында ғалымдар қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөле бастады, ал ғасырдың ортасында К. А. Горскийдің ең көне славян қолжазбаларын құнды палеографиялық бақылаулары бар. Невоструевтің еңбектері пайда болды. 1885 жылы И. И. Срезневскийдің палеографиясы бойынша бірінші оқу құралы жарияланды, содан кейін сода оқулықтары мен еңбектері, соның ішінде Е. Ф. Карский, Н. П. Лихачев, И. С. Беляев және А. И. Соболевскийдің еңбектері шығарылды.Кеңес ғалымдары әрдайым палео-графияға көп көңіл бөлді. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы бойынша оқулық жарық көрді, ал 1928 жылы Е. Ф. Карский курсы қайта басылып шықты. Ұлы Отан соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепнин-нің (1947) оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды. 1966 жылы жоғары оқу орындарының студенттері үшін М. Н. Тихомиров пен А. В. Муравьевтің "Русская палеография" арнайы құралы дайындалды. Тарихи зерттеулер процесінде палеографияны пайдалану. Граф-иканың даму заңдылықтарын анықтай отырып, палеография ең алдымен, қолжазбаны дұрыс оқу және оқу үшін күрделі болып көрінетін жерлерді ажыратуға мүмкіндік береді. Ол үшін қолжазбаны оқыған кезде кесте туралы жоғарыда келтірілген материалға сүйену керек.Сонымен қатар, жеке палео-графиялық белгілер мен олардың жиынтығы филологиялық жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да аса маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Олардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып таб-ылады.Көздің пайда болу уақыты оның графигін әрдайым дәл көрсетпейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын шепті анықтай алады. Қазіргі зам-анғы техникалық құралдардың көмегімен пергаментті дайындау уақытын анықтау қиын емес, себебі ол әдетте жатқан жоқ және шығарылуына қарай пайдаланылды, сондықтан оның шығу уақытын білуге болады. Қағазға жазылған мәтіндер су таңбасы бойынша дәлірек көрсетіледі. Ол үшін уақыт дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың су белгілері бар даталы емес қолжазбалардың су таңбасын салыстыру қажет. Қол қоюға байланысты қолжазбаларға кім тиесілі екенін анықтаумен өте сақ болу керек. Құжатты басқа тұлға тіркелмеген түпнұсқадан көшіруі немесе жазып беруі мүмкін. Мұндай жағдайларда авторды анықтау үшін қолды жазу тұрудың қажеті жоқ. Бірақ, шынайы опция сақталғанына қарамастан, қолды жазу әртүрлі болады. Бұл жерде мәтіннің мазмұны мен тарихына сүйене отырып, авторға кеңсе керек-жарақтарының көшірмелеріне не тиесілі екенін анықтау керек.Палео-графиялық деректер тарихи материалдар арасында жиі кездесетін жалған деректерді табуға мүмкіндік береді. Осы мақсатта зерттеуші ең алдымен құжаттың қандай материалға және не жазылғанын зерттеуі тиіс. Егер қолжазба Отан деп есептелсе, бірақ ол әлі пайдаланылмаған материалдарда немесе филиграньдарда кейін пайда болған қағазда жазылған болса, қолжазба мерзімі көрсетілген түрде жазылған. Алайда жалған құжат үшін оны жасау уақытына сәйкес келетін материал табылуы мүмкін. Құсбелгіні табу үшін құжат графигі көмектеседі. Қандай да бір фальсификатордың жұмысында, ең алдымен, оның графика туралы түсінігі өзі тұратын уақытқа сәйкес келетін қателіктер бар. Оның палеография саласындағы танымы, әдетте, шектеулі. Көбінесе фальсификаторлар өзінің жалған еместеріне қатысты уақытты жазу сипаты туралы жалпы түсінік болуы жеткілікті деп санайды. Тіпті олардың арасында ең мамандануы жалпы түрде XI-XIV ғасырлардағы жоғарыда келтірілген қолжазбаларды жарғы жазушысы пайдаланғанын білді. Бірақ оған палеографтар XIX ғасырдың екінші жартысында ғана анықталатын жазу кезеңіне байланысты ерекшеленеді. Ол сондай-ақ XIV ғасырдың соңында жа-ртылай стационарлық жарғылардың пайда болғанын білмеген. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан бастап және ежелгі қолжазбада ол кейіннен жедел хат үшін ғана тән сызықтарды пайдаланды.Жалпы Палеографияның көмегі-мен ескерткішті құру мерзімі, шеберханалар жасалған және басқа да маңыз-ды сұрақтарға жауап беруге болады.
1.2.Қазақстан мемлекетіндег палеографиянын дамуы.
Көне түркі жазулары көне түркі жазуымен басталады. Ежелгі түркі жазуы (әйтпесе Орхон-Енесей жазуы) - түркі тайпаларының жазуы б.з. д. V ғ. - түркі тайпаларының жазуы б.з.д. X ғ. бірінші олжа Орхон (Екінші Түрік қағанаты)өзенінде және Енисей (Қырғыз қағанаты) өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Кейде руникалық жазбалар айтады, алман рундарына жанасуды табамын (кейбір таңбалардың бейнесі айқын, дауысты мағынаға сәйкес келеді). Еуропалық түріктер соғданың хатының негізінде VIII ғ. бұрын жасалған деп санайды. Ежелгі түрік рунигінің ерекшелігі-онда негізгі веляр-лық және палаталық дауыстар үшін бірнеше жұп дербес әріптер бар. Ежелгі түрік руникасының жұмбағы 1893 жылы В.Томсен шешті. Орхон ескерткіш-терінің алғашқы аудармалары 1894 жылы В. В. Радлов жасаған. Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан аумағында ежелгі түркі жазбаларының ескерткіштері бар. Талас шатқалында (Жамбыл облысы) үш жерден тікбұрышты тас мөр мен дөңгелек тастың жартысына жазылған руникалық қиыршықтас жазулары, іле (Алматы облысы) бойындағы жартастардағы руникалық жазулар табылды. Бұл өңірден сақинадағы руникалық хат табылды. Сыртта (Оңтүстік Қазақстан облысы) Ежелгі кенттердің орнында табылған, саздан жасалған сақиналармен күйдірілген құмыра түріндегі руникалық жазулар белгілі болды. 1948 жылы С. Н. Бернштам руникалық ойпаттың екі қола айнасының бірін жариялады олар Шығыс Қазақстан облысынан табылды.Сондай-ақ, 1985 жылы Шығыс Қазақстаннан руникалық жазу, ал 1987 жылы Оралдан (Ақтөбе облысы) табылған бауға басылған руникалық жазба 1986 жылы жарияланған қола айнадағы руникалық жазба табылды. Т.ғ.к. зерттеу-шілер В.Томсен, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, В. Банг, Г. И. Рамстед, А. Габэн, С. Е. Малов, В. М. Насилов, И. А. Батманов, А. Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин және т.б. 1807-1917 жылдары қазақ тілінде шығарыл-ған қазақ кітаптары. Олар Қазақстан тарихын, оның әдеби, мәдени өмірін зерделеуде маңызды мәнге ие. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін елдер арасында араб, парсы және шағатай тілдерінде шығарылған кітаптар таратылды. Қазақ тіліндегі кітап шығару Ресейге қосылғаннан кейін 19 ғасырдан басталды. Алғашқылар Санкт-Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкентте басылып шықты. Олар көбінесе Қазанда Кәрімовтер мен Хусаиновтар университетінің баспаларынан шыққан. Қазақ кітаптарының тарихы 1807 жылы қазан гимназиясының баспаханасында шығарылған "Сейфілмәлік" кітабынан басталады. Бұл революцияға дейін ең басылған Шығыс сюжеттен алынған кітап. 1831 жылы"Игланнама"1840 жылы қазан айында," Кисса-и-Шакир-шәкірт", падишах иашим1848 жылы" Хатымтай жомарт", 1857 жылы" Мансур - ул хал-лаж"кітаптары жарық көрді.19 ғасырдың 2-ші жартысынан бастап орыс ғалымдары қазақ халқының ауызша әдебиетін, тілін, мәдениетін жүйелендірді, зерттеумен қатар қазақтарға арналған оқулықтар жазып, ауызша әдебиет үлгілерін жинады.
Солардың бірі Н.И. Ильминский (1822-1892)болды. 1861 жылыҚазанда-ғы университетбаспаханасында "Материалы кизучению киргизского наречия Н.И. Ильминского", "Самоучитель русскойграмоты для киргизов Н.И. Ильминского" атты мәтін орыс әрпімен қазақ және орыс тілдерінде жазылған кітаптар жарық көрді.Ильминский-дің 1862 жылы Марабай ақыннан жазып алған "Ер Тарғын" жыры кітап болып шыққан қазақ халқының тұңғыш ұлттық эпосы. Кейін осы нұсқа 1861 - 83 жылдары 5 рет басылып шықты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинап бастыруға үлкен үлес қосқандардың бірі көрнекті орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918). Оның орыс әрпімен қазақ тілінде жазылған "Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в юж- ной Сибири и Джунгарской степи, собранные В.В.Радловым" атты кітабы Санкт-Петербургтен 1870 жылы жарық корген. Ғалымның 712 беттік бұл жинағында бата сөзден бастап халық поэзиясының көптеген үлгілері, ақындар айтысы, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, ертегілер, аңыз әңгімелер, қиссаларға кеңінен орын берілген.1871жылы Орынборда басылған Ы.Алтынсариннің (1841 - 1889) "Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку И.Алтынсарина" атты кітабы жарық көрді. Алтынсариннің осы кітабы мен 1897 жылы Орынборда шықкан орыс әрпімен қазақша жазылған "Киргизская хрестоматиясы" қазақ халқының мәдени, рухани өміріндегі маңызы зор оқиға болды. Хрестоматияның алғы сөзінен бастап, аудармасы, өзі жинап өңдеген халық нұсқалары - бәрі де Алтынсариннің қолтума туындылары. Олардың ішінде И.А. Крылов, Л.Н. Толстой, К.Д. Ушинский, М.И. Паульсон шығармалары еркін аудармалармен берілді. 1906 жылы А.Васильев хрестоматияны толықтырып, Орынбордағы Б.А. Бреслин баспаханасынан қайта басып шығарды. Алтынсарин хрестоматиясындағы әдеби шығармалар біраз қысқартылып, араб әрпімен "Мактубат" деген атпен 1889, 1896, 1899, 1911 жылдары басылып шықты. 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап қазақ халқы ауыз әдебиетінің төл ту- ындылары жарияланабастады. 1876, 1894 жылдары Қазанда "Қисса-и Қыз Жібек" деген атпен Қыз Жібек жыры басылды. Жырдың "Қыз Жібек хикаясы" атты нұсқасы 1902 - 13 жылдары 4 рет Қазанда басылды. "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу" дастанын алғаш рет Ш.Хұсайынов "Қисса-и Көрпеш" деген атпен 1879 жылы Қазанда Л. Домбровский баспаханасынан шығарған. Халық арасында кең тараған.
2. Қазақстанда полеграфия ғылымының зерттелу дәрежесі.
2.1 Қазақстанда полеграфия ғылымының зерттелу дәрежесі
Адам тілінің пайда болу теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен Ф.Энгельс жасады.К.Маркс пен Ф.Энгельс Неміс идеологиясыатты еңбегінде былай деп жазды:Тіл де,сана сияқты,ертеден келе жатқан нәрсе,тіл дәл айтқанда,басқалар үшін,осының арқасында өзім үшін де өмір сүріп отырған шын практикалық сана болып табылады,сөйтіп,тіл де,сана сияқты,басқа адамдармен қатынас жасау мұқтаждығынан және қажеттілігінен туадыБұл қағида да біріншіден,тіл мен сананың бір-бірімен тығыз байланыстылығы және бұлардың бір мезетте шыққанды-ғы,екіншіден,тілдің шын практикалық сана болып есептелетін-дігі,үшіншіден,тілдің адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажетттілігінен келіп пайда болғандығы көрсетілген. Тілдің шығуы туралы Мәселе Ф.Энгельстің Маймылдың адамға айналу процесінде еңбектің ролі,Семьяның,жеке,меншіктің және мемлекеттің шығуы деген еңбектерінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты талданып,бұл мәселе жайында марксистік теория әрі қарай дамытыла түседі.Ф.Энгельстің аталған еңбектерінде тілдің шығуы туралы жалпы адам баласының пайда болу мәселесімен тығыз байланыста қарастырылады.Ф.Энгельс адамның маймылдан бөлініп шығуында алдыңғы екі аяқтың жүріп-тұру қызметінен босап,қолдың қызметін атқарудың арғы тегінің тік жүруге мүмкіндік алуының үлкен мәнін болғандығын атап көрсетеді.Қорыта келгенде,алдыңғы екі қолдың жүру қызметін атқарудан босап,дененің тік тұруға мүмкіндік алуы,еңбек пен қоғам,тіл мен ойлаудың пайда болуы-алғашқы адамдардың адам тәрізді маймылдардан пайда болуының алғы шарттары,міне осылар.Бұларсыз маймылдың адамға айналуы мүмкін болмаған болар еді.Сонымен,тіл мен ойлаудың шығуын алғашқы адамның пайда болуынан бөліп қарауға болмайды.Тіл адамның маймылдан бөлініп шыққан дәуірінде,еңбектің арқасында және еңбекпен бірге коллективте туды.Қалыптаса бастаған алғашқы адамдарда еңбек процессінде біріне-бірі бірдеңе айту қажеттілігі туды.Ал бұл қажеттілік өзіне дыбыстау мүшелерін жасады.Осыдан барып тіл пайда болды.Адамды адам еткен-еңбек.Сол еңбек процесінде және еңбекпен бірге қоғамда тіл де шықты.Тілдің пайда болуы ойлаудың пайда болуымен,тілдің дамуы ойлаудың дамуымен тығыз байланыста болады.Тіл мен ойлаудың шығуы және бұл екеуінің байланысы туралы мәселені дәлдеп айқындауда академик И.П.Павловтың екі сигнал жүйесі туралы ілімнің үлкен мәні бар.Бірінші сигнал және олардың бір-бірінен айырмашылығы туралы И.П.Павлов былай деп жазды:Егер де айналадағы дүниеден алатын біздің түйсіктеріміз бен елестеулеріміз біз үшін шындық өмірдің бірінші сигналдары,нақтылы сигналдар болып табылатын болса,онда тілдің өзі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын ең алдымен кинэстикалық тітіркенулер,екінші сигналдар,сигналдардың сигналы болып табылады және жалпылауға мүмкіндік береді:ал бұл соңғы бізге ғана тән ең жоғары ойлауды құрайды.Тіл-қоғамдық құбылыс. Сондықтан оның тарихы мен дамуы қоғамның тарихымен және дамуымен байланысты болады. Осы жерден тіл және оның даму заңдарын сол тіл меңгерушілерінің тарихымен тығыз байланыста қарастыру міндеті туындайды. Адам қоғамы құрылған сәттен бастап тіл қоғамға қарым-қатынас құралы бола алмайды және оның дамуына әсер етпейді. Бірақ әр түрлі қоғамдық құрылымдардың тілдің дамуына әсері бірдей емес. Қоғамның дамуына ықпал етеді,бірақ тілді дамыту қоғамның даму заңдары бойынша емес,өзінің дамуының ішкі заңдары бойынша жүзеге асырылады. Тіл дамыту заңдары қоғамның даму заңдарына сәйкес келмейді.Тілді дамыту мәселесінде "сатылы даму теориясын"ұсынды. Н. Я. Марр тіл құбылыстарының санына қарай тіл дамуының әртүрлі сатысы бар деп есептеді және осы кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір қоғамдық формацияға сәйкес келеді.
2.2 Түрік жазуының түп төркіні.
Түркі халықтарының Отаны жер шарының екі материгі - Азия мен Европа. Дегенмен басым көпшілігі Азия болып саналады. Оған себеп - көпшілік түркілер осы жерлерді мекендейді, екіншіден, тарихи тамыры да осы құрлықта. Ал Еуропадағы түркілер, негізінен, оның оңтүстігінде орналасқан да, Еділ мен Кавказ тауларының етегін мекендеген.Жеке түркі тілдерінің қалыптасу дәуірлері әр түрлі. Олардың кейбіреулері ерте қалыптасып, өз іргесін басқалардан бұрынырақ алыстатқан болса, енді біреулері ортақ тіл қауымына соңғы дәуірлерде (ХІҮ-ХҮІ ғғ.) ғана бөлініп шыққан.Түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің даму кезеңдерін белгілі кезеңдерге бөліп, әрқайсысының өзіндік ерекшелігін анықтауға әрекет етіп келеді. Мысалы, Н.А. Баскаков түркі тілдерін дамуы мен қалыптасуына қарай 6 кезеңге бөлген:
1) Алтай дәуірі;
2) Хун дәуірі (Ү ғасырға дейін);
3) Көне түркі дәуірі (Ү-Х ғасырлар);
4) Орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасуы мен даму дәуірі (Х-ХҮ ғасырлар);
5) Жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (ХҮ-ХХ ғасырлар);
6) Ең жаңа дәуір немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерілісінен кейінгі даму дәуірі.
Н.А. Баскаковтың бұл пікірін ғалымдардың көбісі-ақ қолдайды, бірақ онымен келіспеушілер де жоқ емес. Мәселен, біраз ғалымдар түркі тілдерінің Алтай дәуірін мойындамайды. Алайда біз түркі тілдерінің қалыптасуын Н.А.Баскаковтың дәуірлерге бөлуіне сүйене қарастырамыз.Түркі тілінің дамуындағы Алтай дәуірі - мерзімі жағынан әлі анықталмаған, ғалымдардың арасында дау туғызып келе жатқан мәселелердің бірі. Тілдерді салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеп, туыстық жақындығын анықтағанда олардың ортақ белгілеріне сүйену қажет. Осындай туыстық белгілер түркі-монғол тілдерінің арасында да бар және олар фонетика жүйесінде де, лексика мен грамматикалық құрамында да кездесетіндігін ескере келіп, бір топ ғалымдар түркі тілдері өз алдына бөлініп шыққанға дейін алтай дәуірі тобында болған деген топшылау айтады. Олар алтай тілдері тобындағы тілдерден: 1) түркі-монғол тілдері; 2) тунгус-маньчжур тілдері; 3) жапон-корей тілдері бөлініп шықты деген болжамды ортаға салады. Ал Х. Винклер, С.М. Широкогоров, Б. Колиндер, М. Рясянен, Д. Шинор, А. Дильачар сияқты ғалымдар тіпті алтай тіл бірлестігінен де арыға барып, орал-алтай тіл бірлестігі теориясын ұсынады.Бұл жоба бойынша: бір кездерде, уақыт кезеңі анықталмаған дәуірде орал тілдері мен алтай тілдері генеологиялық жағынан туыстас болған. Тайпалар одағының ыдырауы негізінде Орал тілдері Алтай тілінен бөлінген. Өз кезегінде, уақыт өткеннен кейін Орал тілдері екі топқа бөлінді(угро-фин және қолдан жасалған). Алтай тілі жоғарыда аталған үш пунктке бөлінген. Салыстырмалы-тарихи зерттеу Алтай тілдерінің көздерінде ұқсас көптеген тілдік материалдардың болуын анықтады. Жалпы алтай тілдері бірлестігінің құрамына енген тілдерде дыбыстың үйлесімі, екпіннің тұрақтылығы, буындардың болуы, сылтаулардың (сылтаулардың) болмауы, жыныстар(босану) санатының болмауы және т. б. Тілшілердің көпшілігі Алтай тілдік бірлестігін анықтау кезінде дыбыстық ұқсастыққа көп көңіл бөледі. Мысалы, Баскаков Н. А., осындай белгілердің бірі ретінде, Тунгус тілінде т және маньчжур тілінде С дыбыстары мен дыбыстарының алдында түркі тілдерінде ч, ш дыбыстарымен сәйкес келетінін көрсетеді.
2.3 Махмуд Қашқари еңбегінің маңызы.
Махмұт Қашқари - орта ғасырдағы түрік халықтарының ұлы ғалымы тіл зерттеушісі тарихшы әрі ақыны. (1029-1101жж). Түрік елдерінің көрнекті тұлғасы Махмұт Қашқаридің өмірі туралы нақты деректер көп емес. Ол туралы негізгі мәліметтер оның басты шығармасы "Диуани лугат ат- түрік" (түркі халықтар сөздігі) атты еңбегңнен белгілі.Махмұт Қашқаридің толық аты МАхмұт ибн аль Хусаин ибн Мұхаммед аль Қашқари. Ол 1029ж шамасында сол кездегі түрік әлемінің мәдени орталығы Баласағұн қаласында дүниеге келген. Ол Қарахан мемлекетінің екінші үлкен мемлекеті Қашқар қаласына көшіп сол жерде білім алады, сонда Махмұт Қашқари деген атқа ие болады.Алайда оның ғалым және философ болып қалыптасуы Баласағұн және Қашқар мен шектелмейді. Махмұт білім қуып одан әрі білімін мұсылман мәдени орталықтарыСамарқанд , Бұхара , Нишапур, Мерв және Бағдат қалаларында толықтырды.Бұл қалаларда ол араб философиясымен әдебиетті, тарихты, араб және парсы тілдерін, Шығыс лирикасы мен эпикалық поэзиясын зерттейді. Ол қасиетті Селжұққа тиесілі болған кезде Бағдатта Махмут Қашқари түркі халықтарының өмірінен оның психологиясы, әдет-ғұрып географиясы және оның басты тілі туралы түсінік беретін кітапты қалай жазу керектігі туралы ойланады. Бұл" Диуани лугат ат түрк" атты атақты туындысы. Бұл жұмыс-халық даналығының қазынасы. Ежелгі түрік әлемінің энцеклапедиясы. Мұнда көптеген халық әндері, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыздар мен ертегілер, сондай-ақ Тарихи деректер бар. "Диуани луга ат түрк" - бұл оқырмандарға ежелгі және орта ғасырлық түркі халықтарының рухани және матарийлік мәдениеті, математика, география, астрономия туралы әңгімелейтін шығарма.Махмут Қашқари түркі халықтарының поэзиясының ғылыми түрінде ежелгі түрік тілін жинайтын философ-саяхатшы болып табылады.Ол түркология деп аталатын ғылыми бағытты қалыптастырып, олардың барлық мәдениетін жинады . Бұл тарих көзі және түркі тайпалары туралы көп ақпарат беретін ойдың ұлы естеліктері.Мысалы: ай аттуркасындағы Диуани-осындай топономикалық ономастикалық және этнологиялық деректер.
2.4 Қазақ тілінің дамуының негізгі дәуірлері.
Тілдің шығуымен туралы мәселені сөз еткенде,ең алдымен,екі түрлі проблеманы бір-бірінен ажыратып алу қажет:оның бірі-жалпы адам баласы тілінің (реч) шығуы, яғни алғашында адамның сөйлеуді, ойын қайтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәсел.Тілдің шығуы туралы мәселе тіл білімінің ең күрделіә және өте мөте прицпті мәселелерінің бірі болып саналады.Бұл мәселе туралы әр түрлі жорамалдар мен пікірлер ертеден бері айтылып келеді мұның өзі түсінікті. Адамның тілсіз өмірі жоқ тіл адамдардың өмірінің барлық саласында олардың түрлі іс әрекетінде қолданылады. Ол-адам баласы қоғамымен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық құрылыс. Тіл- адамдардың ертеден бері қолданып келген және күнделікті өмірінде қолданып жүрген ең маңызды қатынас құралы тіл жоқ жерде қоғамдасып, бірлесіп еңбек ету, қоғамдық өндірісті ұйымдастыру прогреске жету де мүмкін емес. Міне, сондықтан да адамдар тілдің қалай туып пайда болу керек үлкен құштарлықпен білгісі келеді. Бұл мәселе жайында әңгіме болса, оны зор ынтамен қызыға тыңдайды.Тіл білімі ғылым ретінде пайда болудан көп заманда бұрын тілдің және ойлаудың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың назарын аударған болатын. Ғасырлар бойында бұл мәселе туралы философтармен социологтар психологтар мен лингвистер түрлі түрлі пікірлермен жорамалдар айтып, сан қилы байымдаулар жасап келді.Адам баласы тілінің пайда болуы туралы мәселе ерте замандардан бері қарастырылып келеді. Орхон Енесей ескерткіштері туған дәуір, ондағы тарихи шындық.Скиф сақтар, үйсін,Қанғи (қаңлы),Дулат,оғыз,қыпшақ-барлығы Сібірде, Қазақстанда,Орта Азияда, орта-Төменгі Еділ,Каспий жағалауы,руда-Ұлыс, түркі-моңғол руларының әртүрлі бірлестіктері болған.V ғасырдан бастап бұл аймақтар Түркі қағанаты орнатылған осы бірлестікке мүше мемлекеттердің негізінде ортақ түркі халықтары болды.Бүгінде түркі халқы қарым-қатынаста болды, оның негізінде Түрік қағанаты орнады. Бүгінде әзірбайжан, қырғыз, қазақ өзбек, қарақалпақ, башқұрт, татар, алтай, хакас, Ұйғыр, Чуваш, ойрат, Тува халқы түркі қағанатына біріккен рулық тайпалар негізінде қалыптасты. Қазіргі заманның іргелі мемлекеті болған Түркі қағанатының тарихы vгаста хунновтан қашқан және Алтай тауына көшкен аштықтан басталады. VI-VII-VIIII ғғ. кең далада бүкіл Сібірді,Қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны толық қоныстаған ерекше ағындар,жойқын соғыстар бастан кешкен. Тарихшылар түркі халықтарының бірігуіне 545 жылдан бастап Бумын қаған басым болып келеді деп санайды.
2.5Тастар сөйлейді.
Жеті сөз отыз бірінші жылдың жазында шексіз даланы армансыз билеген Бумын,Қапаған,Естеми,Құттық қағандардың ұрпағы; ұзын найзалы,жарау атты түркі руларының ырысы әрі бақыты-Боз айғырлы айбынды ер Күлтегін дүние салады.Бетіне дұшпан қаратпаған айбынды ердің қазасы қасірет пен қайғы болып бүкіл түркі қауымының арасын лезде-ақ шарлап шыққан.Оның басына тізе қосқан досы да кескілескен қасы да тегіс жиылған.Ұшы - қиырсыз, дамалсыз ағылған халықтың қаралы шеруі даңқты батырға деген ықылас-пейілдің куәсіндей еді.Заманның атақты ақын-жырауы,Күлтегінің немере інісі Иоллығ тегін жан-жақтан шеберлер алдырып, келесі жылдың Күлтегіннің басына оның батырлығының белгісіндей мәңгілік есерткіш-зәулім құлпытас орнаттырады.Әдемі әшекеймен оймышталып,өзгеше нақышпен өрнектелген заңғар құлпытаста ел сүйген ерге халық жоқтауын көне түркі тілінде мәңгілікке өшпестей қашатып тұратын жаздырады.Содан бері мың екі жүз жыл өтті.Тарихтың беті сан өзгерске ұшырады.Жылдар жылжып,ғасырлар алмасып жатты.Жер жаңарып,қоныс өзгеріп жатты.Бірақ Орхон өзенінің бойындағы қас батырдың ерлігіндей тәкәппар,сұсты,маңғаз тас ескерткіш он екі ғасырдан аттап,өз заманның шындығын,қайғы қасіретін,амал әрекетін арқалап,сол күйінде бұзылмай бүлінбей бүгінгі күнге аман жетті.Ол ескерткіштер кімдікі,қалай табылды,кім ашты,кім аударды, кім зерттеді:жазбалардың мазмұны,жанры қандай-міне, ендігі әңгіме сол туралы.
2.6 Орхон ескерткіштерінің табылуы және ашылуы.
XVIII ғасырдың басы еді.Орыс армиясының қолына түскен тұтқын швед офицері Филипп Иоганн Страленберг Сібірді түгел аралап,Орхон өзенінің бойын жағалай жоғары өрлеп келе жатты.Ұзақ жүрді, бірақ бұл өңірден пәлендей тіршіліктің белгісін көре алмады.Әбден шаршап - шалдыққан саяхатшы алдағы жолдың қызығынан біржолата күдер үзгендей еді, бір кезде сонау көз ұшынан бұлдырап сағымға малтыққан кереметті көзі шалғандай болды.Қызыл көрген бүркіттей шаршағанын ұмытып, Иоганн жүрісті жылдамдата түсті. Жақындаған сайын оны әрі үрей, әрі өзгеше бір жұмбақ сезім билей бастағант тәрізденді. "Енесей жазбалары" деген атпен 32 таблицалы,8 фотосуретті атлас жариялады.Ескерте кететін бір жай, жазбалардың әліппесі табылғанша бұл мұраларды фин ғалымдары өз халқының ескерткіші деп танып келген. Алайда бұл пікірдің негізгісіз екендігн олар кейін мойындайды.1989 жылы орыс зерттеушісі Н. М. Ядринцев Орхон өзені бойындағы Енесей өзенінің сағасында табылған ескерткішке қарағанда белгісіз белгімен жазылған төрт қабатты биік тасты көреді. Н. Ядринцев тастың келесі сипаттамасын береді; биіктігі-3,5 метр, төменгі-1,32 метр, жоғарғы-1,22 метр. Биіктігі бойынша әр кезде жұқа, жоғарғы бөрік өрнектелген.Тастың төрт жағының ені-1,22 метр. Әр жолы ою-өрнек, жоғарғы жағында ою-өрнек болды.Тастың бүйір жағы бірдей жазылады.Бет жағында батысқа қытай жазуы толтырылған, қалған қабырғасы бірдей руникалық жазумен толтырылған. 1890 жылдың көктемінде н.м. Ядринцев іздері бойынша А. гейкель финских басшылығымен Орхон өзенінің археологиялық экспедициясы және 1891 жылы-ұлы орыс ғалымы В. Радловтың басшылығымен ғылым Академиясының экспедициясы біздің елімізде түркологияның негізін қалаушы. Мұндай зерттеуші-дат ғалымы, Копенгаген университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вильгельм Томсен. Вилгельм Людвиг Петер Томсен (1842-1927) - теология ретінде замандастар. Көптеген жылдар бойы ол филология, ботаника, физика оқулықтарымен әуестеніп, өмір бойы туған ғалым-өзеннің тіл біліміне арнады. В. Томсен-көптеген тілдерді меңгерген талантты ғалым болған.
2.7 Орхон ескерткіштерінің аударылуы
Орхон ескерткіштерінің бүгінгі таңда орыс тілінде жарияланған аудармасының екі түрлі үлгісін атай аламыз.Біріншісі-қара сөз үлгісіндегі мағыналық аударма.Бұған В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е.Маловтар-дың аудармасы жатады.Екіншісі-И.Стеблеваның өлең аудармасы.Акаде-мик С.Е. Маловтың аудармасы дәлдігі тұрғысынан да өзіне дейінгі еңбектерден әлдеқайда жетік,биік дәрежеде жасалған еді.Дегенмен,түркі тілдерінің білгірі С.Маловтың аудармасының да әлә жетілдіре,жеткізе түсетін жерлері бар. Бұл айтып отырғандарымыз негізіне мынадай мәселелерге әкеп саяды:
Біріншіден,Малов, біздіңше,ескерткіштің мазмұнын, мағынасын беруді басты мақсат етіп қойған.Сондықтан да ондағы жыр шумақтары бүтіндей ескерілмей қалған.Екіншіден,кейбір жеке сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кейбір сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кейбір сөздер түсіп қалған.Мәселен,Күлтегінге арналған кіші жазудың алғашқы шумағындағы білге сөзі түсіп қалған.Оның керісінше Күлтегінге арналған үлкен жазуды кездеспейтін іті сөзін қосқан. Немесе мындай жолдарды алып қарайық:
Кісі оғлынта үзе ечүм-апам
Бумын қаған,Істемі қаған олурмыш
Осындағы курсивпен берілген тіркесті ғалым ағам деп теріс аударған.
1965 жылы Москвадағы Азия және Африка институтының ғылыми қызметкері И.В.Стеблеваның Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударған бағалы еңбегі жарық көрді.Бұл кітабында автор Орхон ескерткіштерін бүтіндей әдеби шығарма деп қарап,түгелдей өлең деп тапты.Аталмыш мұраны поэзия үлгісіне жатқызған еңбектерді бұдан да бұрын кездестірген болатынбыз.Алайда дәл Стеблевадай үзілді-еесілді кесімді пікір айтқан,сол тұжырымын жан-жақты дәлелдеген зерттеу жазылған жоқты.Бұрынғы аудармашылардың бәрі де ескерткіштің қара сөз үлгісіндегі мағыналық аудармасын ғана жасаған болса,И.Стеблева оны өлең жолдарына түсіріп, тұңғыш рет орыс тіліндегі өлең-аудармасын жасады.Осы себептен ескерт-кіштің стилі біраз дәрежеде сақталған деп айтуға болады. Одан соң, ғалым өзіне дейінгі нұсқалардың кемшіліктерін ескеріп,көптеген жеке сөздердің де баламасын дәл тапқан.Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударудың жәйі әз-ірге осындай.Сонымен қорыта айтқанда,екі түрлі аудармамен таныс болып отырмыз. Бірі - қара сөз үлгісіндегі мағыналық аударма.Бұған Радлов, Мелиоронскиий,Маловтардың аудармасы жатады. Екіншісі-Стеблева жаса-ған өлең аударма.Енді ескерткіштерді қалай аудардық және нендей принцип-терге сүйендік дегенге келетін болсақ, бұл ретте біз алдымызға екі түрлі мақсат қойғандығымызды айтуымыз керек.Біріншіден, сол бір көне әдебиет үлгісін бүгінгі оқушыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Жазу-сызудың жалпы адамзат тарихындағы калыптасуы, филогенездік дамуы өте көне замандардан бүгінгі күндерге дейін ұзақ ғасырларды басынан өткеріп, талай өзгерістерге ұшырап, түрленіп жеткені мəлім. Ал кез келген жазу өз қызметін белгілі бір ұйымдасқан жүйе арқылы жүзеге асыратыны даусыз. Олай болса, байырғы қазақ қоғамында араб жазуының қазақ сөздерін таңбалауда өзіндік жүйесі болды, сондықтан ол ұзақ ғасыр қолданыста болып, белгілі бір жұртшылықтың рухани, мəдени, саяси қажетін өтеді. Мəдени құндылыктарды, рухани байлықтарды осы дə-уірге жеткізген жазба жəдігерлердің біркатары XVIIІ-XІX ғ.ғ. араб жазулы жазбалары (құжаттар, хан-би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың бір-бірімен жазысқан хаттары) болып табылады. XVIII-XIX ғ.ғ. араб жазулы үлгілер өз заманының сұранысы мен қажетін іс жүзінде өтеп, қоғамға қызмет еткені даусыз. Сондай-ақ алғашкы мерзімді басылымдар, атап айтқанда, Дала уалаяты мен Түркістан уалаяты газеттері жəне 1905 жылғы төңкерістен кейінгі қазақ даласында шыққан баспа өнімдері де араб жазуымен халыққа тарап отырғаны мəлім. Ал бұдан кейінгі XX ғ. бас кезеңінде араб жазуын қолдану я болмаса өзгерту, ұлттық əліпбидің төл дыбыстарға сəйкес болуы тəрізді аса маңызды мəселелер зиялы қауым назарынан тыс қалған емес.Бүгінгі таңда тарихи ғылым бірқатар ортақ тарихтарды, сондай-ақ арнайы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды. Жалпы тарихи пәндерге қоғамның дамуы мен жекелеген елдер мен халықтардың тарихын зерттейді. Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, дипло-матика тарихына және ақтылықтарды зерттейтін әдеби шығармалардың мәтініне назар аударатын текстология жатады. 1970-1971 ж.ж. педагогикалық институттардың оқу жоспарына Қосалқы тарихи пәндер курсы енгізілді. Олардың ішінде тарих мұғалімдері практикалық жұмысқа ерекше мән береді: палеография, хронология, метрология, нумизматика және тарихи география. Егер арнайы пәндер болса, онда қоғамдық өмірдің жекелеген жақтары-экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдени және құқықтық, қоғамдық ойдың тарихы қарастырылады. Бірқатар тарихи пәндердің тарихы зерттеудің әдіснамасы мен техникасының жалпы және жеке мәселелерін тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер көмекші пәндер деп аталады. Қосалқы тарихи пәндер арасында тарихи дереккөздерді анықтау, оларды ғылыми жүйелеу, сыни талдау, зерттеу және пайдалану әдістерін түсіндіру және ақырында адамзат тарихын, өткенді баяндау үшін нақты деректер бере алатын барлығын анықтау міндеті болып табылатын шынайы дереккөздерді тану ерекше орын беріледі.Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына тар мақсаттар қояды. Көтерілісшілердің бірі тарихи бастауларды, жекелеген түрлерді зерттеумен айналысады. Мысалы, эпиграфика тас плиталарды, металл сүйектердегі, ағаштағы, сазды бұйымдардағы жазуларды, үстіңгі бетіндегі жазуларды, папирологиядағы - папирустағы жазуларды,ал нумизматика басқа міндеттермен қатар стильдегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер жазбаша көздерді, сыртқы белгілерді зерттеуге назар аударады. Палеография, мысалы, жазбаша және сызба материалдарын және оның құрамын, жазу және өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистиканы-пресстерді, оның қосымша құжаттарын, ал геральдика - герб, орта ғасырларда неғұрлым кең таралған ерекше ерекшелік белгілерін зерттейді. Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, актілерді зерттейтін дипломатика және әдеби шығармалар мәтінінің тарихына назар аударатын текстология жатады.Тарихи бастауларды зерттеу үшін деректерді тұжырымдау міндетін қойған бірқатар тарихи пәндерді атап өткен жөн. Оларға ең алдымен, тарихи хронология, өлшеу және ақшалай есеп жүйесін зерттейтін, белгілі бір тарихи оқиғаларды, уақытты анықтаумен айналысатын метрология жатады. Шынайы дереккөздерді ғылыми сынау үшін тарихи топонимиканың көптеген көздері бар, ол тарихи өткеннің географиялық географиясын және этимологиялық құрылымын, онымен тығыз байланысты жекелеген географиялық атаулардың қандай да бір тіліне қатыстылығын зерттейді. Тарихи деректерді зерттеу үшін босану, босану және жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән де маңызды.Палеография-бұл жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Ол ғылыми ұғым ретінде XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды.Палеография-жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы су белгілерін, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқуға, оның пайда болған уақыты мен орнын, автордың атын, оның дұрыстығын немесе бұрмалығын, мәтін тарихын анықтауға көмектеседі, грек нысаны "жазу"; s - "ежелгі"; және т.б. палеография сөзінен шыққан. Сондықтан бұл ғылым көне қолжазбаларды зерттеумен айналысты.[1]
Курыстық жұмыс бойынша деректер. Палеография ғылыми пән ретінде Францияда XVIII ғасырдың бірінші жартысында пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау әдістері практикалық мақсатта қолданылды. XIX ғасырдың бірінші жарты-сында ғалымдар қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөле бастады, ал ғасырдың ортасында ежелгі славян қолжазбаларын құнды палеографиялық бақылаулары бар А. В. Горский, К. Невоструевтың еңбектері пайда болды.1885 жылы И. И. Срезневский палеографиясы бойын-ша алғашқы оқу құралы басылып шығарылды, содан кейін сода оқулықтары, соның ішінде Е. Ф. Карский, Н. П. Лихачев, И. С. Беляев және А. И. Собо-левскийдің еңбектері шығарылды. Кеңес ғалымдары әрдайым палеография-ға көп көңіл бөлді. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы бойын-ша оқулық жарық көрді, ал 1928 жылы Е. Ф. Карский курсы қайта басылып шықты. Ұлы Отан соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепниннің (1947) оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды. 1966 жылы М. Ғ. Тихомиров және А. В. Жоғары оқу орындарының студент-тері үшін Муравьевтің "Русская палеография" арнайы құралы дайындалды.Тарихи зерттеулер процесінде палеографияны пайдалану. Графиканың даму заңдылықтарын анықтай отырып, палеография ең алдымен, қолжазбаны дұрыс оқу және оқу үшін күрделі болып көрінетін жерлерді ажыратуға мүмкіндік береді. Ол үшін қолжазбаны оқыған кезде кесте туралы жоғарыда келтірілген материалға сүйену керек. Сонымен қатар, жеке палеографиялық белгілер мен олардың жиынтығы филологиялық жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да аса маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Олардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып табылады.Көздің пайда болу уақыты оның графигін әрдайым дәл көрсетпейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын шепті анықтай алады.Қазіргі заманғы техникалық құралдардың көмегімен пергаментті дайындау уақытын анықтау қиын емес, себебі ол әдетте жатқан жоқ және шығарылуына қарай пайдаланылды, сондықтан оның шығу уақытын білуге болады. Қағазға жазылған мәтін су белгісі бойынша дәлірек көрсетіледі. Ол үшін уақыт дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың су белгілері бар даталы емес қолжазбалардың су таңбасын салыстыру қажет.Қол қоюға байланысты қолжазбаларға кім тиесілі екенін анықтаумен өте сақ болу керек. Құжатты басқа тұлға тіркелмеген түпнұсқадан көшіруі немесе жазып беруі мүмкін. Мұндай жағдайларда авторды анықтау үшін қолды жазу тұрудың қажеті жоқ. Бірақ, шынайы опция сақталғанына қарамастан, қолды жазу әртүрлі болады. Бұл жерде мәтіннің мазмұны мен тарихына сүйене отырып, авторға кеңсе ке-рек-жарақтарының көшірмелеріне не тиесілі екенін анықтау керек. Палеографиялық деректер тарихи материалдар арасында жиі кездесетін жалған деректерді табуға мүмкіндік береді. Бұл мақсаттар, ең алдымен, қандай материалға және құжаттың не жазылғанын зерттеуге тиіс. Егер қолжазба Отан деп есептелсе, бірақ ол әлі пайдаланылмаған материалдарда немесе филиграньдарда кейін пайда болған қағазда жазылған болса, қолжазба мерзімі көрсетілген түрде жазылған.Алайда жалған құжат үшін оны жасау уақытына сәйкес келетін материал табылуы мүмкін. Құсбелгіні табу үшін құжат графигі көмектеседі. Қандай да бір фальсификатордың жұмысында, ең алдымен, оның графика туралы түсінігі өзі тұратын уақытқа сәйкес келетін қателіктер бар. Оның палеография саласындағы танымы, әдетте, шектеулі. Көбінесе фальсификаторлар өзінің жалған еместеріне қатысты уақытты жазу сипаты туралы жалпы түсінік болуы жеткілікті деп санайды. Тіпті олардың арасында ең мамандануы жалпы түрде XI-XIV ғасырлардағы жоғарыда келтірілген қолжазбаларды жарғы жазушысы пайдаланғанын білді. Бірақ оған палеографтар XIX ғасырдың екінші жартысында ғана анықталатын жазу кезеңіне байланысты ерекшеленеді. Ол сондай-ақ XIV ғасырдың соңында жартылай стационарлық жарғылардың пайда болғанын білмеген. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан бастап және ежелгі қолжазбада ол кейіннен жедел хат үшін ғана тән сызықтарды пайдаланды. Жалпы Палеографияның көмегімен ескерткішті құру мерзімі, шеберханалар жасалған және басқа да маңызды сұрақтарға жауап беруге болады.Бүгінгі таңда тарихи ғылым бірқатар ортақ тарихтарды, сондай-ақ арнайы және қосалқы тарихи пәндерді қамтиды. Жалпы тарихи пәндерге қоғамның дамуы мен жекелеген елдер мен халықтардың тарихын зерттейді.Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, дипломатика және актілерді зерттейтін әдеби шығармалардың мәтіндік тарихы жатады - бұл тарихқа өз назарын аударатын теология. 1970-1971 ж. ж. педагогикалық институттардың оқу жоспарына қосымша Тарихи курс енгізілді. Олардың ішінде тарих мұғалімдері практикалық жұмысқа: палеография, хронология, метрология, нумизматика және тарихи географияны енгізілді.
Зерттеудің нысаны. Палеографияның қазақ жазбаларындағы (хан- би жарлықтары, ресми қатынас кағаздары, жеке тұлғалардың хаттары, т.б. əр тұрлі құжаттар) таңбалардың қолданылу ерекшелігін анықтау. Қазақ қоғамында қолданылған жазу түрлерін зерттеу.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Ескі қазақ жазба тілі пайдаланған жазуыдың құрылымдық жүйесін талдау елегінен өткізіп, теориялық тұрғыдан тиянақтау зерттеу жұмысымыздың негізгі мақсаты болып табылады. Осымен байланысты қазақ жазбалары пайдаланған əліпбиінің қазақ тілінің дыбыстық ерекшеліктеріне сəйкес келетін-келмейтінін, халық тілінің дыбыстық жүйесін əліпбиі қаншалықты дəрежеде бейнелей алатынын, атап айтқанда, вокализм жүйесінің қандай тəсіл арқылы берілетінін, консонанттар жүйесінің таңбалану ерекшеліктерін айқындау зерттеу жұмысымыздың негізгі міндеті болып табылады.
Зерттеу əдістері. Зерттеу барысында сипаттау, компонентті талдау, кұрылымдық-семантикалық, салыстырмалы-тарихи, статистикалық, лексико-графиялық сипаттау, синхрондық сипаттау əдістері қолданылды. Жаңадан жасалган терминдерді анықтауда ғылыми зерттеулер, оқулықтар, баспасөз құралдарына шолу жасалды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, тараудан, қорытынды жəне пайдаланылған əдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Палеография ғылымының дамуы
1.1 Палеография ғылымының дамуы
Егер арнайы пәндер болса, онда қоғамдық өмірдің жекелеген жақтары-экономикалық, саяси, әскери, материалдық, мәдени және құқықтық, қоғамдық ойдың тарихы қарастырылады. Бірқатар тарихи пәндердің тарихы зерттеудің әдіснамасы мен техникасының жалпы және жеке мәселелерін тұжырымдайды. Мұндай ғылыми пәндер көмекші пәндер деп аталады. Қосалқы тарихи пәндер арасында тарихи дереккөздерді анықтау, оларды ғылыми жүйелеу, сыни талдау, зерттеу және пайдалану әдістерін қалыптастыру және ақырында адамзат тарихын, өткенді баяндау үшін нақты деректер бере алатын барлық деректерді анықтау міндеті болып табылатын шынайы дереккөздерді тану ерекше орын беріледі. Кейбір қосалқы тарихи пәндер өз алдына тар мақсаттар қояды. Көтерілісшілердің бірі тарихи бастауларды, жекелеген түрлерді зерттеумен айналысады. Мысалы, эпиграфика тас плиталарды, металл сүйектердегі,ағаштағы, сазды бұйымдардағы жазуларды, үстіңгі бетіндегі жазуларды, папирологиядағы - папирустағы жазуларды,ал нумизматика басқа міндеттермен қатар стильдегі мәтіндерді зерттейді. Жекелеген қосалқы тарихи пәндер жазбаша көздерді, сыртқы белгілерді зерттеуге назар аударады. Палеография, мысалы, жазбаша және сызба материалдарын және оның құрамын, жазу және өрнектеу ерекшеліктерін, сфрагистиканы-пресстерді, оның қосымша құжаттарын, ал геральдика - герб, орта ғасырларда неғұрлым кең таралған ерекше ерекшелік белгілерін зерттейді.
Қосалқы тарихи пәндердің ерекше тобы жазбаша Тарихи дереккөздердің жекелеген түрлерінің ғылыми сыни тәсілдерін тұжырымдайды. Бұған, мысалы, мысалы, дипломатика тарихына және актілерді зерттейтін әдеби шығармаларға назар аударатын текстология жатады.Тарихи бастауларды зерттеу үшін деректерді тұжырымдау міндетін қойған бірқатар тарихи пәндерді атап өткен жөн. Оларға ең алдымен, тарихи хронология, өлшеу және ақшалай есеп жүйесін зерттейтін, белгілі бір тарихи оқиғаларды, уақытты анықтаумен айналысатын метрология жатады. Шынайы дереккөздерді ғылыми сынау үшін тарихи топонимиканың көптеген көздері бар, ол тарихи өткеннің географиялық географиясын және этимологиялық құрылымын, онымен тығыз байланысты жекелеген географиялық атаулардың қандай да бір тіліне қатыстылығын зерттейді. Тарихи деректерді зерттеу үшін босану, босану және жеке адамдардың шығу тегі мен тарихын зерттейтін көмекші тарихи пән де маңызды.Палеография-бұл жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы белгілерді, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Ол ғылыми ұғым ретінде XVIII ғасырдың бірінші жартысында Францияда пайда болды.Палеография-жазбаша дереккөздердің сыртқы жағын, оның ішінде графиктерді, олар жазылған материалды, қағаздағы су белгілерін, қолжазбалардың форматы мен безендірілуін зерттейтін көмекші тарихи пән. Палеографияны білу қолжазбаны дұрыс оқуға, оның пайда болған уақыты мен орнын, автордың атын, оның дұрыстығын немесе бұрмалығын, мәтін тарихын анықтауға көмектеседі.
Палеография - palaios-грек сөзінен шыққан "Ежелгі"; және grajw - "жазу". Сондықтан бұл ғылым көне қолжазбаларды зерттеумен айналысты.Палеография ғылыми пән ретінде Францияда XVIII ғасырдың бірінші жартысында пайда болды, бірақ бұған дейін палеографиялық талдау әдістері практикалық мақсатта қолданылды. XIX ғасырдың бірінші жартысында ғалымдар қолжазбалардың палеографиялық ерекшеліктеріне ерекше көңіл бөле бастады, ал ғасырдың ортасында К. А. Горскийдің ең көне славян қолжазбаларын құнды палеографиялық бақылаулары бар. Невоструевтің еңбектері пайда болды. 1885 жылы И. И. Срезневскийдің палеографиясы бойынша бірінші оқу құралы жарияланды, содан кейін сода оқулықтары мен еңбектері, соның ішінде Е. Ф. Карский, Н. П. Лихачев, И. С. Беляев және А. И. Соболевскийдің еңбектері шығарылды.Кеңес ғалымдары әрдайым палео-графияға көп көңіл бөлді. 1918 жылы В. Н. Щепкиннің орыс палеографиясы бойынша оқулық жарық көрді, ал 1928 жылы Е. Ф. Карский курсы қайта басылып шықты. Ұлы Отан соғысынан кейін Н. С. Чаев пен Л. В. Черепнин-нің (1947) оқулықтары, сондай-ақ бірнеше палеографиялық альбомдар жарияланды. 1966 жылы жоғары оқу орындарының студенттері үшін М. Н. Тихомиров пен А. В. Муравьевтің "Русская палеография" арнайы құралы дайындалды. Тарихи зерттеулер процесінде палеографияны пайдалану. Граф-иканың даму заңдылықтарын анықтай отырып, палеография ең алдымен, қолжазбаны дұрыс оқу және оқу үшін күрделі болып көрінетін жерлерді ажыратуға мүмкіндік береді. Ол үшін қолжазбаны оқыған кезде кесте туралы жоғарыда келтірілген материалға сүйену керек.Сонымен қатар, жеке палео-графиялық белгілер мен олардың жиынтығы филологиялық жағынан ғана емес, тарихи тұрғыдан да аса маңызды мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Олардың бірі құжаттардың шығу уақыты туралы мәселе болып таб-ылады.Көздің пайда болу уақыты оның графигін әрдайым дәл көрсетпейді. Бұл бұрын қолжазба пайда бола алмайтын шепті анықтай алады. Қазіргі зам-анғы техникалық құралдардың көмегімен пергаментті дайындау уақытын анықтау қиын емес, себебі ол әдетте жатқан жоқ және шығарылуына қарай пайдаланылды, сондықтан оның шығу уақытын білуге болады. Қағазға жазылған мәтіндер су таңбасы бойынша дәлірек көрсетіледі. Ол үшін уақыт дәл көрсетілген жоғарыда аталған альбомдардың су белгілері бар даталы емес қолжазбалардың су таңбасын салыстыру қажет. Қол қоюға байланысты қолжазбаларға кім тиесілі екенін анықтаумен өте сақ болу керек. Құжатты басқа тұлға тіркелмеген түпнұсқадан көшіруі немесе жазып беруі мүмкін. Мұндай жағдайларда авторды анықтау үшін қолды жазу тұрудың қажеті жоқ. Бірақ, шынайы опция сақталғанына қарамастан, қолды жазу әртүрлі болады. Бұл жерде мәтіннің мазмұны мен тарихына сүйене отырып, авторға кеңсе керек-жарақтарының көшірмелеріне не тиесілі екенін анықтау керек.Палео-графиялық деректер тарихи материалдар арасында жиі кездесетін жалған деректерді табуға мүмкіндік береді. Осы мақсатта зерттеуші ең алдымен құжаттың қандай материалға және не жазылғанын зерттеуі тиіс. Егер қолжазба Отан деп есептелсе, бірақ ол әлі пайдаланылмаған материалдарда немесе филиграньдарда кейін пайда болған қағазда жазылған болса, қолжазба мерзімі көрсетілген түрде жазылған. Алайда жалған құжат үшін оны жасау уақытына сәйкес келетін материал табылуы мүмкін. Құсбелгіні табу үшін құжат графигі көмектеседі. Қандай да бір фальсификатордың жұмысында, ең алдымен, оның графика туралы түсінігі өзі тұратын уақытқа сәйкес келетін қателіктер бар. Оның палеография саласындағы танымы, әдетте, шектеулі. Көбінесе фальсификаторлар өзінің жалған еместеріне қатысты уақытты жазу сипаты туралы жалпы түсінік болуы жеткілікті деп санайды. Тіпті олардың арасында ең мамандануы жалпы түрде XI-XIV ғасырлардағы жоғарыда келтірілген қолжазбаларды жарғы жазушысы пайдаланғанын білді. Бірақ оған палеографтар XIX ғасырдың екінші жартысында ғана анықталатын жазу кезеңіне байланысты ерекшеленеді. Ол сондай-ақ XIV ғасырдың соңында жа-ртылай стационарлық жарғылардың пайда болғанын білмеген. Ал кейбір жағдайларда XIV ғасырдан бастап және ежелгі қолжазбада ол кейіннен жедел хат үшін ғана тән сызықтарды пайдаланды.Жалпы Палеографияның көмегі-мен ескерткішті құру мерзімі, шеберханалар жасалған және басқа да маңыз-ды сұрақтарға жауап беруге болады.
1.2.Қазақстан мемлекетіндег палеографиянын дамуы.
Көне түркі жазулары көне түркі жазуымен басталады. Ежелгі түркі жазуы (әйтпесе Орхон-Енесей жазуы) - түркі тайпаларының жазуы б.з. д. V ғ. - түркі тайпаларының жазуы б.з.д. X ғ. бірінші олжа Орхон (Екінші Түрік қағанаты)өзенінде және Енисей (Қырғыз қағанаты) өзенінің жоғарғы ағысында орналасқан. Кейде руникалық жазбалар айтады, алман рундарына жанасуды табамын (кейбір таңбалардың бейнесі айқын, дауысты мағынаға сәйкес келеді). Еуропалық түріктер соғданың хатының негізінде VIII ғ. бұрын жасалған деп санайды. Ежелгі түрік рунигінің ерекшелігі-онда негізгі веляр-лық және палаталық дауыстар үшін бірнеше жұп дербес әріптер бар. Ежелгі түрік руникасының жұмбағы 1893 жылы В.Томсен шешті. Орхон ескерткіш-терінің алғашқы аудармалары 1894 жылы В. В. Радлов жасаған. Соңғы отыз жыл ішінде Қазақстан аумағында ежелгі түркі жазбаларының ескерткіштері бар. Талас шатқалында (Жамбыл облысы) үш жерден тікбұрышты тас мөр мен дөңгелек тастың жартысына жазылған руникалық қиыршықтас жазулары, іле (Алматы облысы) бойындағы жартастардағы руникалық жазулар табылды. Бұл өңірден сақинадағы руникалық хат табылды. Сыртта (Оңтүстік Қазақстан облысы) Ежелгі кенттердің орнында табылған, саздан жасалған сақиналармен күйдірілген құмыра түріндегі руникалық жазулар белгілі болды. 1948 жылы С. Н. Бернштам руникалық ойпаттың екі қола айнасының бірін жариялады олар Шығыс Қазақстан облысынан табылды.Сондай-ақ, 1985 жылы Шығыс Қазақстаннан руникалық жазу, ал 1987 жылы Оралдан (Ақтөбе облысы) табылған бауға басылған руникалық жазба 1986 жылы жарияланған қола айнадағы руникалық жазба табылды. Т.ғ.к. зерттеу-шілер В.Томсен, В. В. Радлов, П. М. Мелиоранский, В. Банг, Г. И. Рамстед, А. Габэн, С. Е. Малов, В. М. Насилов, И. А. Батманов, А. Н.Кононов, Дж.Клоусон, Т.Текин және т.б. 1807-1917 жылдары қазақ тілінде шығарыл-ған қазақ кітаптары. Олар Қазақстан тарихын, оның әдеби, мәдени өмірін зерделеуде маңызды мәнге ие. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін елдер арасында араб, парсы және шағатай тілдерінде шығарылған кітаптар таратылды. Қазақ тіліндегі кітап шығару Ресейге қосылғаннан кейін 19 ғасырдан басталды. Алғашқылар Санкт-Петербург, Қазан, Орынбор, Омбы, Ташкентте басылып шықты. Олар көбінесе Қазанда Кәрімовтер мен Хусаиновтар университетінің баспаларынан шыққан. Қазақ кітаптарының тарихы 1807 жылы қазан гимназиясының баспаханасында шығарылған "Сейфілмәлік" кітабынан басталады. Бұл революцияға дейін ең басылған Шығыс сюжеттен алынған кітап. 1831 жылы"Игланнама"1840 жылы қазан айында," Кисса-и-Шакир-шәкірт", падишах иашим1848 жылы" Хатымтай жомарт", 1857 жылы" Мансур - ул хал-лаж"кітаптары жарық көрді.19 ғасырдың 2-ші жартысынан бастап орыс ғалымдары қазақ халқының ауызша әдебиетін, тілін, мәдениетін жүйелендірді, зерттеумен қатар қазақтарға арналған оқулықтар жазып, ауызша әдебиет үлгілерін жинады.
Солардың бірі Н.И. Ильминский (1822-1892)болды. 1861 жылыҚазанда-ғы университетбаспаханасында "Материалы кизучению киргизского наречия Н.И. Ильминского", "Самоучитель русскойграмоты для киргизов Н.И. Ильминского" атты мәтін орыс әрпімен қазақ және орыс тілдерінде жазылған кітаптар жарық көрді.Ильминский-дің 1862 жылы Марабай ақыннан жазып алған "Ер Тарғын" жыры кітап болып шыққан қазақ халқының тұңғыш ұлттық эпосы. Кейін осы нұсқа 1861 - 83 жылдары 5 рет басылып шықты. Қазақ халқының ауыз әдебиеті мұраларын жинап бастыруға үлкен үлес қосқандардың бірі көрнекті орыс ғалымы В.В. Радлов (1837 - 1918). Оның орыс әрпімен қазақ тілінде жазылған "Образцы народной литературы тюркских племен, живущих в юж- ной Сибири и Джунгарской степи, собранные В.В.Радловым" атты кітабы Санкт-Петербургтен 1870 жылы жарық корген. Ғалымның 712 беттік бұл жинағында бата сөзден бастап халық поэзиясының көптеген үлгілері, ақындар айтысы, батырлар жыры, лиро-эпостық жырлар, ертегілер, аңыз әңгімелер, қиссаларға кеңінен орын берілген.1871жылы Орынборда басылған Ы.Алтынсариннің (1841 - 1889) "Начальное руководство к обучению киргизов русскому языку И.Алтынсарина" атты кітабы жарық көрді. Алтынсариннің осы кітабы мен 1897 жылы Орынборда шықкан орыс әрпімен қазақша жазылған "Киргизская хрестоматиясы" қазақ халқының мәдени, рухани өміріндегі маңызы зор оқиға болды. Хрестоматияның алғы сөзінен бастап, аудармасы, өзі жинап өңдеген халық нұсқалары - бәрі де Алтынсариннің қолтума туындылары. Олардың ішінде И.А. Крылов, Л.Н. Толстой, К.Д. Ушинский, М.И. Паульсон шығармалары еркін аудармалармен берілді. 1906 жылы А.Васильев хрестоматияны толықтырып, Орынбордағы Б.А. Бреслин баспаханасынан қайта басып шығарды. Алтынсарин хрестоматиясындағы әдеби шығармалар біраз қысқартылып, араб әрпімен "Мактубат" деген атпен 1889, 1896, 1899, 1911 жылдары басылып шықты. 19 ғасырдың 2-жартысынан бастап қазақ халқы ауыз әдебиетінің төл ту- ындылары жарияланабастады. 1876, 1894 жылдары Қазанда "Қисса-и Қыз Жібек" деген атпен Қыз Жібек жыры басылды. Жырдың "Қыз Жібек хикаясы" атты нұсқасы 1902 - 13 жылдары 4 рет Қазанда басылды. "Қозы Көрпеш - Баян Сұлу" дастанын алғаш рет Ш.Хұсайынов "Қисса-и Көрпеш" деген атпен 1879 жылы Қазанда Л. Домбровский баспаханасынан шығарған. Халық арасында кең тараған.
2. Қазақстанда полеграфия ғылымының зерттелу дәрежесі.
2.1 Қазақстанда полеграфия ғылымының зерттелу дәрежесі
Адам тілінің пайда болу теориясының ғылыми негізін К.Маркс пен Ф.Энгельс жасады.К.Маркс пен Ф.Энгельс Неміс идеологиясыатты еңбегінде былай деп жазды:Тіл де,сана сияқты,ертеден келе жатқан нәрсе,тіл дәл айтқанда,басқалар үшін,осының арқасында өзім үшін де өмір сүріп отырған шын практикалық сана болып табылады,сөйтіп,тіл де,сана сияқты,басқа адамдармен қатынас жасау мұқтаждығынан және қажеттілігінен туадыБұл қағида да біріншіден,тіл мен сананың бір-бірімен тығыз байланыстылығы және бұлардың бір мезетте шыққанды-ғы,екіншіден,тілдің шын практикалық сана болып есептелетін-дігі,үшіншіден,тілдің адамдардың бір-бірімен қатынас жасау қажетттілігінен келіп пайда болғандығы көрсетілген. Тілдің шығуы туралы Мәселе Ф.Энгельстің Маймылдың адамға айналу процесінде еңбектің ролі,Семьяның,жеке,меншіктің және мемлекеттің шығуы деген еңбектерінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты талданып,бұл мәселе жайында марксистік теория әрі қарай дамытыла түседі.Ф.Энгельстің аталған еңбектерінде тілдің шығуы туралы жалпы адам баласының пайда болу мәселесімен тығыз байланыста қарастырылады.Ф.Энгельс адамның маймылдан бөлініп шығуында алдыңғы екі аяқтың жүріп-тұру қызметінен босап,қолдың қызметін атқарудың арғы тегінің тік жүруге мүмкіндік алуының үлкен мәнін болғандығын атап көрсетеді.Қорыта келгенде,алдыңғы екі қолдың жүру қызметін атқарудан босап,дененің тік тұруға мүмкіндік алуы,еңбек пен қоғам,тіл мен ойлаудың пайда болуы-алғашқы адамдардың адам тәрізді маймылдардан пайда болуының алғы шарттары,міне осылар.Бұларсыз маймылдың адамға айналуы мүмкін болмаған болар еді.Сонымен,тіл мен ойлаудың шығуын алғашқы адамның пайда болуынан бөліп қарауға болмайды.Тіл адамның маймылдан бөлініп шыққан дәуірінде,еңбектің арқасында және еңбекпен бірге коллективте туды.Қалыптаса бастаған алғашқы адамдарда еңбек процессінде біріне-бірі бірдеңе айту қажеттілігі туды.Ал бұл қажеттілік өзіне дыбыстау мүшелерін жасады.Осыдан барып тіл пайда болды.Адамды адам еткен-еңбек.Сол еңбек процесінде және еңбекпен бірге қоғамда тіл де шықты.Тілдің пайда болуы ойлаудың пайда болуымен,тілдің дамуы ойлаудың дамуымен тығыз байланыста болады.Тіл мен ойлаудың шығуы және бұл екеуінің байланысы туралы мәселені дәлдеп айқындауда академик И.П.Павловтың екі сигнал жүйесі туралы ілімнің үлкен мәні бар.Бірінші сигнал және олардың бір-бірінен айырмашылығы туралы И.П.Павлов былай деп жазды:Егер де айналадағы дүниеден алатын біздің түйсіктеріміз бен елестеулеріміз біз үшін шындық өмірдің бірінші сигналдары,нақтылы сигналдар болып табылатын болса,онда тілдің өзі сөйлеу органдарынан ми қабығына баратын ең алдымен кинэстикалық тітіркенулер,екінші сигналдар,сигналдардың сигналы болып табылады және жалпылауға мүмкіндік береді:ал бұл соңғы бізге ғана тән ең жоғары ойлауды құрайды.Тіл-қоғамдық құбылыс. Сондықтан оның тарихы мен дамуы қоғамның тарихымен және дамуымен байланысты болады. Осы жерден тіл және оның даму заңдарын сол тіл меңгерушілерінің тарихымен тығыз байланыста қарастыру міндеті туындайды. Адам қоғамы құрылған сәттен бастап тіл қоғамға қарым-қатынас құралы бола алмайды және оның дамуына әсер етпейді. Бірақ әр түрлі қоғамдық құрылымдардың тілдің дамуына әсері бірдей емес. Қоғамның дамуына ықпал етеді,бірақ тілді дамыту қоғамның даму заңдары бойынша емес,өзінің дамуының ішкі заңдары бойынша жүзеге асырылады. Тіл дамыту заңдары қоғамның даму заңдарына сәйкес келмейді.Тілді дамыту мәселесінде "сатылы даму теориясын"ұсынды. Н. Я. Марр тіл құбылыстарының санына қарай тіл дамуының әртүрлі сатысы бар деп есептеді және осы кезеңдердің әрқайсысы белгілі бір қоғамдық формацияға сәйкес келеді.
2.2 Түрік жазуының түп төркіні.
Түркі халықтарының Отаны жер шарының екі материгі - Азия мен Европа. Дегенмен басым көпшілігі Азия болып саналады. Оған себеп - көпшілік түркілер осы жерлерді мекендейді, екіншіден, тарихи тамыры да осы құрлықта. Ал Еуропадағы түркілер, негізінен, оның оңтүстігінде орналасқан да, Еділ мен Кавказ тауларының етегін мекендеген.Жеке түркі тілдерінің қалыптасу дәуірлері әр түрлі. Олардың кейбіреулері ерте қалыптасып, өз іргесін басқалардан бұрынырақ алыстатқан болса, енді біреулері ортақ тіл қауымына соңғы дәуірлерде (ХІҮ-ХҮІ ғғ.) ғана бөлініп шыққан.Түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің даму кезеңдерін белгілі кезеңдерге бөліп, әрқайсысының өзіндік ерекшелігін анықтауға әрекет етіп келеді. Мысалы, Н.А. Баскаков түркі тілдерін дамуы мен қалыптасуына қарай 6 кезеңге бөлген:
1) Алтай дәуірі;
2) Хун дәуірі (Ү ғасырға дейін);
3) Көне түркі дәуірі (Ү-Х ғасырлар);
4) Орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпаларының қалыптасуы мен даму дәуірі (Х-ХҮ ғасырлар);
5) Жаңа түркі дәуірі немесе түркі халықтарының қалыптасуы мен даму дәуірі (ХҮ-ХХ ғасырлар);
6) Ең жаңа дәуір немесе түркі тілдерінің Қазан төңкерілісінен кейінгі даму дәуірі.
Н.А. Баскаковтың бұл пікірін ғалымдардың көбісі-ақ қолдайды, бірақ онымен келіспеушілер де жоқ емес. Мәселен, біраз ғалымдар түркі тілдерінің Алтай дәуірін мойындамайды. Алайда біз түркі тілдерінің қалыптасуын Н.А.Баскаковтың дәуірлерге бөлуіне сүйене қарастырамыз.Түркі тілінің дамуындағы Алтай дәуірі - мерзімі жағынан әлі анықталмаған, ғалымдардың арасында дау туғызып келе жатқан мәселелердің бірі. Тілдерді салыстырмалы-тарихи тәсілмен зерттеп, туыстық жақындығын анықтағанда олардың ортақ белгілеріне сүйену қажет. Осындай туыстық белгілер түркі-монғол тілдерінің арасында да бар және олар фонетика жүйесінде де, лексика мен грамматикалық құрамында да кездесетіндігін ескере келіп, бір топ ғалымдар түркі тілдері өз алдына бөлініп шыққанға дейін алтай дәуірі тобында болған деген топшылау айтады. Олар алтай тілдері тобындағы тілдерден: 1) түркі-монғол тілдері; 2) тунгус-маньчжур тілдері; 3) жапон-корей тілдері бөлініп шықты деген болжамды ортаға салады. Ал Х. Винклер, С.М. Широкогоров, Б. Колиндер, М. Рясянен, Д. Шинор, А. Дильачар сияқты ғалымдар тіпті алтай тіл бірлестігінен де арыға барып, орал-алтай тіл бірлестігі теориясын ұсынады.Бұл жоба бойынша: бір кездерде, уақыт кезеңі анықталмаған дәуірде орал тілдері мен алтай тілдері генеологиялық жағынан туыстас болған. Тайпалар одағының ыдырауы негізінде Орал тілдері Алтай тілінен бөлінген. Өз кезегінде, уақыт өткеннен кейін Орал тілдері екі топқа бөлінді(угро-фин және қолдан жасалған). Алтай тілі жоғарыда аталған үш пунктке бөлінген. Салыстырмалы-тарихи зерттеу Алтай тілдерінің көздерінде ұқсас көптеген тілдік материалдардың болуын анықтады. Жалпы алтай тілдері бірлестігінің құрамына енген тілдерде дыбыстың үйлесімі, екпіннің тұрақтылығы, буындардың болуы, сылтаулардың (сылтаулардың) болмауы, жыныстар(босану) санатының болмауы және т. б. Тілшілердің көпшілігі Алтай тілдік бірлестігін анықтау кезінде дыбыстық ұқсастыққа көп көңіл бөледі. Мысалы, Баскаков Н. А., осындай белгілердің бірі ретінде, Тунгус тілінде т және маньчжур тілінде С дыбыстары мен дыбыстарының алдында түркі тілдерінде ч, ш дыбыстарымен сәйкес келетінін көрсетеді.
2.3 Махмуд Қашқари еңбегінің маңызы.
Махмұт Қашқари - орта ғасырдағы түрік халықтарының ұлы ғалымы тіл зерттеушісі тарихшы әрі ақыны. (1029-1101жж). Түрік елдерінің көрнекті тұлғасы Махмұт Қашқаридің өмірі туралы нақты деректер көп емес. Ол туралы негізгі мәліметтер оның басты шығармасы "Диуани лугат ат- түрік" (түркі халықтар сөздігі) атты еңбегңнен белгілі.Махмұт Қашқаридің толық аты МАхмұт ибн аль Хусаин ибн Мұхаммед аль Қашқари. Ол 1029ж шамасында сол кездегі түрік әлемінің мәдени орталығы Баласағұн қаласында дүниеге келген. Ол Қарахан мемлекетінің екінші үлкен мемлекеті Қашқар қаласына көшіп сол жерде білім алады, сонда Махмұт Қашқари деген атқа ие болады.Алайда оның ғалым және философ болып қалыптасуы Баласағұн және Қашқар мен шектелмейді. Махмұт білім қуып одан әрі білімін мұсылман мәдени орталықтарыСамарқанд , Бұхара , Нишапур, Мерв және Бағдат қалаларында толықтырды.Бұл қалаларда ол араб философиясымен әдебиетті, тарихты, араб және парсы тілдерін, Шығыс лирикасы мен эпикалық поэзиясын зерттейді. Ол қасиетті Селжұққа тиесілі болған кезде Бағдатта Махмут Қашқари түркі халықтарының өмірінен оның психологиясы, әдет-ғұрып географиясы және оның басты тілі туралы түсінік беретін кітапты қалай жазу керектігі туралы ойланады. Бұл" Диуани лугат ат түрк" атты атақты туындысы. Бұл жұмыс-халық даналығының қазынасы. Ежелгі түрік әлемінің энцеклапедиясы. Мұнда көптеген халық әндері, мақал-мәтелдер, жұмбақтар, аңыздар мен ертегілер, сондай-ақ Тарихи деректер бар. "Диуани луга ат түрк" - бұл оқырмандарға ежелгі және орта ғасырлық түркі халықтарының рухани және матарийлік мәдениеті, математика, география, астрономия туралы әңгімелейтін шығарма.Махмут Қашқари түркі халықтарының поэзиясының ғылыми түрінде ежелгі түрік тілін жинайтын философ-саяхатшы болып табылады.Ол түркология деп аталатын ғылыми бағытты қалыптастырып, олардың барлық мәдениетін жинады . Бұл тарих көзі және түркі тайпалары туралы көп ақпарат беретін ойдың ұлы естеліктері.Мысалы: ай аттуркасындағы Диуани-осындай топономикалық ономастикалық және этнологиялық деректер.
2.4 Қазақ тілінің дамуының негізгі дәуірлері.
Тілдің шығуымен туралы мәселені сөз еткенде,ең алдымен,екі түрлі проблеманы бір-бірінен ажыратып алу қажет:оның бірі-жалпы адам баласы тілінің (реч) шығуы, яғни алғашында адамның сөйлеуді, ойын қайтып жеткізуді қалай үйренгендігі туралы мәсел.Тілдің шығуы туралы мәселе тіл білімінің ең күрделіә және өте мөте прицпті мәселелерінің бірі болып саналады.Бұл мәселе туралы әр түрлі жорамалдар мен пікірлер ертеден бері айтылып келеді мұның өзі түсінікті. Адамның тілсіз өмірі жоқ тіл адамдардың өмірінің барлық саласында олардың түрлі іс әрекетінде қолданылады. Ол-адам баласы қоғамымен бірге жасасып келе жатқан қоғамдық құрылыс. Тіл- адамдардың ертеден бері қолданып келген және күнделікті өмірінде қолданып жүрген ең маңызды қатынас құралы тіл жоқ жерде қоғамдасып, бірлесіп еңбек ету, қоғамдық өндірісті ұйымдастыру прогреске жету де мүмкін емес. Міне, сондықтан да адамдар тілдің қалай туып пайда болу керек үлкен құштарлықпен білгісі келеді. Бұл мәселе жайында әңгіме болса, оны зор ынтамен қызыға тыңдайды.Тіл білімі ғылым ретінде пайда болудан көп заманда бұрын тілдің және ойлаудың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың шығуы туралы мәселе әр түрлі ойшылдардың назарын аударған болатын. Ғасырлар бойында бұл мәселе туралы философтармен социологтар психологтар мен лингвистер түрлі түрлі пікірлермен жорамалдар айтып, сан қилы байымдаулар жасап келді.Адам баласы тілінің пайда болуы туралы мәселе ерте замандардан бері қарастырылып келеді. Орхон Енесей ескерткіштері туған дәуір, ондағы тарихи шындық.Скиф сақтар, үйсін,Қанғи (қаңлы),Дулат,оғыз,қыпшақ-барлығы Сібірде, Қазақстанда,Орта Азияда, орта-Төменгі Еділ,Каспий жағалауы,руда-Ұлыс, түркі-моңғол руларының әртүрлі бірлестіктері болған.V ғасырдан бастап бұл аймақтар Түркі қағанаты орнатылған осы бірлестікке мүше мемлекеттердің негізінде ортақ түркі халықтары болды.Бүгінде түркі халқы қарым-қатынаста болды, оның негізінде Түрік қағанаты орнады. Бүгінде әзірбайжан, қырғыз, қазақ өзбек, қарақалпақ, башқұрт, татар, алтай, хакас, Ұйғыр, Чуваш, ойрат, Тува халқы түркі қағанатына біріккен рулық тайпалар негізінде қалыптасты. Қазіргі заманның іргелі мемлекеті болған Түркі қағанатының тарихы vгаста хунновтан қашқан және Алтай тауына көшкен аштықтан басталады. VI-VII-VIIII ғғ. кең далада бүкіл Сібірді,Қазіргі Қазақстан мен Орта Азияны толық қоныстаған ерекше ағындар,жойқын соғыстар бастан кешкен. Тарихшылар түркі халықтарының бірігуіне 545 жылдан бастап Бумын қаған басым болып келеді деп санайды.
2.5Тастар сөйлейді.
Жеті сөз отыз бірінші жылдың жазында шексіз даланы армансыз билеген Бумын,Қапаған,Естеми,Құттық қағандардың ұрпағы; ұзын найзалы,жарау атты түркі руларының ырысы әрі бақыты-Боз айғырлы айбынды ер Күлтегін дүние салады.Бетіне дұшпан қаратпаған айбынды ердің қазасы қасірет пен қайғы болып бүкіл түркі қауымының арасын лезде-ақ шарлап шыққан.Оның басына тізе қосқан досы да кескілескен қасы да тегіс жиылған.Ұшы - қиырсыз, дамалсыз ағылған халықтың қаралы шеруі даңқты батырға деген ықылас-пейілдің куәсіндей еді.Заманның атақты ақын-жырауы,Күлтегінің немере інісі Иоллығ тегін жан-жақтан шеберлер алдырып, келесі жылдың Күлтегіннің басына оның батырлығының белгісіндей мәңгілік есерткіш-зәулім құлпытас орнаттырады.Әдемі әшекеймен оймышталып,өзгеше нақышпен өрнектелген заңғар құлпытаста ел сүйген ерге халық жоқтауын көне түркі тілінде мәңгілікке өшпестей қашатып тұратын жаздырады.Содан бері мың екі жүз жыл өтті.Тарихтың беті сан өзгерске ұшырады.Жылдар жылжып,ғасырлар алмасып жатты.Жер жаңарып,қоныс өзгеріп жатты.Бірақ Орхон өзенінің бойындағы қас батырдың ерлігіндей тәкәппар,сұсты,маңғаз тас ескерткіш он екі ғасырдан аттап,өз заманның шындығын,қайғы қасіретін,амал әрекетін арқалап,сол күйінде бұзылмай бүлінбей бүгінгі күнге аман жетті.Ол ескерткіштер кімдікі,қалай табылды,кім ашты,кім аударды, кім зерттеді:жазбалардың мазмұны,жанры қандай-міне, ендігі әңгіме сол туралы.
2.6 Орхон ескерткіштерінің табылуы және ашылуы.
XVIII ғасырдың басы еді.Орыс армиясының қолына түскен тұтқын швед офицері Филипп Иоганн Страленберг Сібірді түгел аралап,Орхон өзенінің бойын жағалай жоғары өрлеп келе жатты.Ұзақ жүрді, бірақ бұл өңірден пәлендей тіршіліктің белгісін көре алмады.Әбден шаршап - шалдыққан саяхатшы алдағы жолдың қызығынан біржолата күдер үзгендей еді, бір кезде сонау көз ұшынан бұлдырап сағымға малтыққан кереметті көзі шалғандай болды.Қызыл көрген бүркіттей шаршағанын ұмытып, Иоганн жүрісті жылдамдата түсті. Жақындаған сайын оны әрі үрей, әрі өзгеше бір жұмбақ сезім билей бастағант тәрізденді. "Енесей жазбалары" деген атпен 32 таблицалы,8 фотосуретті атлас жариялады.Ескерте кететін бір жай, жазбалардың әліппесі табылғанша бұл мұраларды фин ғалымдары өз халқының ескерткіші деп танып келген. Алайда бұл пікірдің негізгісіз екендігн олар кейін мойындайды.1989 жылы орыс зерттеушісі Н. М. Ядринцев Орхон өзені бойындағы Енесей өзенінің сағасында табылған ескерткішке қарағанда белгісіз белгімен жазылған төрт қабатты биік тасты көреді. Н. Ядринцев тастың келесі сипаттамасын береді; биіктігі-3,5 метр, төменгі-1,32 метр, жоғарғы-1,22 метр. Биіктігі бойынша әр кезде жұқа, жоғарғы бөрік өрнектелген.Тастың төрт жағының ені-1,22 метр. Әр жолы ою-өрнек, жоғарғы жағында ою-өрнек болды.Тастың бүйір жағы бірдей жазылады.Бет жағында батысқа қытай жазуы толтырылған, қалған қабырғасы бірдей руникалық жазумен толтырылған. 1890 жылдың көктемінде н.м. Ядринцев іздері бойынша А. гейкель финских басшылығымен Орхон өзенінің археологиялық экспедициясы және 1891 жылы-ұлы орыс ғалымы В. Радловтың басшылығымен ғылым Академиясының экспедициясы біздің елімізде түркологияның негізін қалаушы. Мұндай зерттеуші-дат ғалымы, Копенгаген университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вильгельм Томсен. Вилгельм Людвиг Петер Томсен (1842-1927) - теология ретінде замандастар. Көптеген жылдар бойы ол филология, ботаника, физика оқулықтарымен әуестеніп, өмір бойы туған ғалым-өзеннің тіл біліміне арнады. В. Томсен-көптеген тілдерді меңгерген талантты ғалым болған.
2.7 Орхон ескерткіштерінің аударылуы
Орхон ескерткіштерінің бүгінгі таңда орыс тілінде жарияланған аудармасының екі түрлі үлгісін атай аламыз.Біріншісі-қара сөз үлгісіндегі мағыналық аударма.Бұған В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, С.Е.Маловтар-дың аудармасы жатады.Екіншісі-И.Стеблеваның өлең аудармасы.Акаде-мик С.Е. Маловтың аудармасы дәлдігі тұрғысынан да өзіне дейінгі еңбектерден әлдеқайда жетік,биік дәрежеде жасалған еді.Дегенмен,түркі тілдерінің білгірі С.Маловтың аудармасының да әлә жетілдіре,жеткізе түсетін жерлері бар. Бұл айтып отырғандарымыз негізіне мынадай мәселелерге әкеп саяды:
Біріншіден,Малов, біздіңше,ескерткіштің мазмұнын, мағынасын беруді басты мақсат етіп қойған.Сондықтан да ондағы жыр шумақтары бүтіндей ескерілмей қалған.Екіншіден,кейбір жеке сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кейбір сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кейбір сөздер түсіп қалған.Мәселен,Күлтегінге арналған кіші жазудың алғашқы шумағындағы білге сөзі түсіп қалған.Оның керісінше Күлтегінге арналған үлкен жазуды кездеспейтін іті сөзін қосқан. Немесе мындай жолдарды алып қарайық:
Кісі оғлынта үзе ечүм-апам
Бумын қаған,Істемі қаған олурмыш
Осындағы курсивпен берілген тіркесті ғалым ағам деп теріс аударған.
1965 жылы Москвадағы Азия және Африка институтының ғылыми қызметкері И.В.Стеблеваның Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударған бағалы еңбегі жарық көрді.Бұл кітабында автор Орхон ескерткіштерін бүтіндей әдеби шығарма деп қарап,түгелдей өлең деп тапты.Аталмыш мұраны поэзия үлгісіне жатқызған еңбектерді бұдан да бұрын кездестірген болатынбыз.Алайда дәл Стеблевадай үзілді-еесілді кесімді пікір айтқан,сол тұжырымын жан-жақты дәлелдеген зерттеу жазылған жоқты.Бұрынғы аудармашылардың бәрі де ескерткіштің қара сөз үлгісіндегі мағыналық аудармасын ғана жасаған болса,И.Стеблева оны өлең жолдарына түсіріп, тұңғыш рет орыс тіліндегі өлең-аудармасын жасады.Осы себептен ескерт-кіштің стилі біраз дәрежеде сақталған деп айтуға болады. Одан соң, ғалым өзіне дейінгі нұсқалардың кемшіліктерін ескеріп,көптеген жеке сөздердің де баламасын дәл тапқан.Орхон ескерткіштерін орыс тіліне аударудың жәйі әз-ірге осындай.Сонымен қорыта айтқанда,екі түрлі аудармамен таныс болып отырмыз. Бірі - қара сөз үлгісіндегі мағыналық аударма.Бұған Радлов, Мелиоронскиий,Маловтардың аудармасы жатады. Екіншісі-Стеблева жаса-ған өлең аударма.Енді ескерткіштерді қалай аудардық және нендей принцип-терге сүйендік дегенге келетін болсақ, бұл ретте біз алдымызға екі түрлі мақсат қойғандығымызды айтуымыз керек.Біріншіден, сол бір көне әдебиет үлгісін бүгінгі оқушыға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz