Прокуратура органдары қызметі жайында
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституциясына сәйкес, біздің мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды.
Елімізде мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен заңдардың негізінде заң шығарушы, атқарушы және де сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясының VII бөлімінің 83-бабында көрсетілген. Прокуратураға негізделген конституциялық нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде көрсетілгендей, прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің Республикамызда тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық және басқа да заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады, алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ. Менің ойымша, прокуратураның Конституцияның аталған бөліміне кіруі сот төрелігі сот процесінде прокурордың қатысуымен жүргізілетіндігінде, заң үстемдігін қамтамассыз етуде сот пен прокуратураның бірін бірі толықтырып тұратындығында.
Конституцияда белгіленген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады. Прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
Қадағалау заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік органдардың қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық және т.б. болып бөлінеді. Көпшілік қадағалау сөзін бақылау болмаса, тексеру сөзімен байланыстырады. Бірақ прокурорлық қадағалау тек тексеруден ғана тұрмайды. Ал заңдардың дәлме-дәл, әрі біркелкі қолданылуын бақылау ол ешқандай әрекет жасай алмау, яғни әрекетсіздікті білдіреді. Сол себепті прокурорлық қадағалау ол прокуратура органдары қызметінің белсенді формасы, өзіне берілген императивті сипаттағы өкілеттігімен заң бұзушылықтарды жою, олардың алдын алу, қылмыскер тұлғаларды жауапқа тарту, бұзылған құқықты қалпына келтіруді жүзеге асырады
Біріншіден, прокурорлық қадағалау өте жоғары дәрежедегі қадағалау болып табылады, себебі ол мемлекеттің атынан жүзеге асырылады және жалпы мемлекеттік сипатта болады.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау бұл прокуратурадан басқа мемлекеттік, қоғамдық дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер және де лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Сондықтан, бұл осы қызметтің ерекшелігі болып табылады.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі. Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР-сы Конституциясының дәл сақталуын қамтамасыз ету, тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің заңға сәйкес келуін және тек прокуратурға берілген құқықтық құралдардың көмегімен анықталған заң бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын қызметтерінің ерекше мазмұнымен анықталады.
Төртіншіден, прокуратура ҚР Президентіне есеп беретін орган екеніне қарамасатан, Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет басшысының актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРОКУРАТУРАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Құқықтық мемлекеттегі прокуратура органының
мәртебесі
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, 1995 жылы 30-тамызда өзінің негізгі заңын, яғни Конституциясын қабылдады. Нарықтық қатынастарға көшу, азаматтық қоғам құру, қоғамдық қатынастардың әр түрлі салаларын дамыту, ең негізгісі ескі кеңестік құрылымнан арылу мақсатында елімізде бірнеше реформалар жүргізіле бастады. 1995 жылы қабылданған Конституция заңы және шынайы мағынада негізгі заң болды, ағымдағы заңнаманың қайнар көзіне айналды. Конституция мемлекеттің қоғамның, адам өмірінің барлық салаларында туындайтын қоғамдық қатынастарды бекітеді және реттейді. Сонымен қатар мемлекеттік органдардың мәртебесі мен өкілеттігін бекітті.
Еліміздегі құқықтық жүйе континентальдық құқык жүйесі болып табылады. Мемлекеттік билік біреу, ол тек тармақталынады: заң шығарушы, атқарушы және де сот билігі.
Мемлекеттік құрылыста оның дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін, бірақ өзіне жүктелген өкілеттерге сәйкес, сол билікті иемдене және қолдана алатын бірнеше мемлекеттік органдар бар. Олар Конституциялық Кеңес, Ұлттық қауіпсіздік органдары, Есептеу палатасы, Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі, сондай-ақ прокуратура. Аталған органдар іс жүзінде мемлекеттік құрылыста белгілі бір айрықша топ құрастырады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясының VII бөлімінің 83-бабында айқындалған. Прокуратураға арналған конституциялық нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде болғаны, прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің мемлекетімізде тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, Қылмыстық және өзге де заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады, алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ.
Конституция белгіленіп көрсетілген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады. Яғни, прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
1994 жылы 12 ақпанда Президенттің қаулысымен бекітілген Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы қабылданғаннан кейін еліміздегі құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа көзқарастар жасалды. 1996 жылдан бастап прокуратура тергеу, функциясынан айырылды. Сол жылы Елбасының тапсырмасымен прокуратураға құқықтық статистиканы қалыптастыру функциясы берілді. Прокуратураға тән қылмыстық қудалаудың шектері айқындалып, тәртібі белгіленді, сот билігімен ара-қатынасы ажыратылды.
Конституцияға және онымен белгіленген мемлекеттік құрылымға сәйкес прокуратура тікелей Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді. Ол Президенттің Конституцияның мызғымастығының кепілі және мемлекеттік билік тармақтарының барлығының келісімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету функциясын атқаруына әрекеттеседі. Сондай-ақ, өзіне жүктелген міндеттерді атқара отырып, заңдылыққа жоғары қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура мемлекеттік органдардың қызметіне келіп тіреледі. Мұнда билік тармақтарының әрқайсысымен қатынасы айқындалады.
Заң шығарушы билікке келгенде, мемлекетіміздің заң шығару функциясын атқарушы жоғары өкілді орган Қазақстан Республикасының Парламенті. 1995 жылғы Конституцияға дейін прокуратура сол кездегі заң шығарушы орган (Жоғарғы Кеңеске) есеп беретін және республиканың Бас Прокурорын Жоғарғы Кеңес 5 жыл мерзімге тағайындайтын.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын Парламент Сенатының келісімімен Президент тағайындайды және оның орынбасарларын, сондай-ақ облыстық прокурорларды қызметке тағайындау үшін келісім береді.
Прокуратураның заң шығарудағы бастама құқығы болмағанымен, заң шығармашылығы және оларды насихаттау бағытындағы белсенділігін атап өткен жөн. Ол заңдардағы жетіспеушіліктер мен ақауларды жетілдіру жөнінде Үкімет пен Парламентке ұсыныстар енгізіп отырады. Осы орайда прокуратураның Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру құқығын айтып кеткен жөн. Әрине, прокуратураға осы мақсатпен Конституциялық Кеңестің алдында ұсыныс енгізу құқығы берілсе, заңсыз нормативтік құқықтық актілердің күшін жоюдың немесе Конституция мен заңдарға сәйкестендірудің жедел жүйесі ұйымдастырылған болар еді. Сонымен, прокуратура конституциялық орган ретінде ең әуелі Ата Заңның үстемдігін қамтамасыз етеді. Сондықтан да, прокурорлық қадағалауды -- жоғары қадағалау деп атайды. Ал билік кеңістігіндегі алатын орнымен, ол өз кезегінде тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін қалыптастырады. Прокуратураның заң шығару билігімен байланысы заңды да, қажетті құбылыс болып отыр. Бұл мемлекеттік құрылыстағы қажеттілік.
Атқарушы билікпен прокуратураның байланысы әр түрлі нысандарда көрініс табады, ол үкіметтік бағдарламалардың келісімін бекітуге қатысу, азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты Үкіметтің қаулыларын шығаруға ұсыныс жасау және басқа. Прокуратура тәуелсіз мемлекеттік институт ретінде атқарушы билік тармағының қызметіндегі заңдылыққа, Үкіметтің, министрліктер мен ведомстволар, жергілікті атқарушы органдардың, ведомстволық бақылау органдарының құқықтық актілерінің заңдылығына қадағалау жүргізеді, прокуратура қызметінің негізгі аясы да осында, заң бұзушылықтың көптеген фактілері дәл осы атқарушы органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметінде орын алады.
Ал сот билігіне келетін болсақ, сот билігі өзге билік тармақтарынан тәуелсіз кызмет атқара отырып, сонымен қатар заң шығарушы және атқарушы биліктен біртұтас билікті құрайды. Прокуратура мен соттың қарым-қатынасы әділ соттылықтың, соттың тәуелсіздігінің және олардың тек заңға бағыныстылығының конституциялық принципіне сүйене отырып құралады. Прокуратура соттың үстінен қадағалау жүргізбейді және оның қызметін өзіне алмайды, қызметіне араласпайды, прокуратураның заңсыз шығарылған сот актілеріне келтірген наразылығы алдын ала белгіленген заңИ күшке ие емес, олар тек жоғары тұрған соттың төменгі тұрған согтың заңсыз актілерін жою немесе өзгерту туралы сұрақта ұсыныстык сипатқа ие болады, сол арқылы сот актілерінің заңдылығын қамтамасыз етуге үлес қосады. Осы тұрғыдағы сот пен прокуратураның қарым-қатынасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау бағытындағы қарым-қатынастың ерекше формасын білдіреді. Сотта мемлекет мүддесін білдіру, азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істер бойынша сот процестеріндегі прокурордың белсенді де кәсіби қатысуы сот әділдігін қамтамасыз етудің бірден бір кепілі болып табылады.
Мемлекеттік органдар жүйесінде Президент жоғарғы орынға ие. Конституция оны мемлекеттік билік пен халықтың бірлігінің, тұтастығының кепілі және нышаны, Конституцияның және адам құқығы мен бостандығының мызғымастығының кепілі ретінде анықтап береді. Президенттің мәртебесі ең алдымен халықпен сайлануымен анықталады. Сонымен бірге ол мемлекет басшысы және ең жоғарғы лауазымды тұлға болып табылады. Бұл халық пен мемлекеттік биліктің біртұтастығын білдіреді. Халықпен сайланатын жоғарғы өкілді орган Парламент. Мемлекеттік билік жүйесінде ол заң шығару қызметін жүзеге асырады. Дәл осы себептерге байланысты мемлекет пен халықтың мүддесін өздерінің конституциялық өкілеттігіне сай тек Президент пен Парламент білдіре алады. Ал Үкімет пен өзге органдар өз өкілеттігі шегінде тек мемлекеттің мүддесін білдіре алады. Бұл оларда халық мандатының жоқ болуына байланысты түсіндіріледі.
Прокуратура Президенттің қатысуымен құрылады және оған есеп береді. Бас Прокурордың наразылығымен Конституцияға қайшы келетін Үкіметттің немесе өзге орталық атқарушы органның қаулылары мен актілерін Президент күшін жоюы мүмкін. Осы тұрғыда заң әдебиеттерінде прокуратураны Президенттің өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін арналған құрал ретінде қарастырады. Бірақ, біздің ойымызша прокуратураны тек Президенттің кепілдендірілген функцияларын жүзеге асырушы орган ретінде ғана қарастыруға болмайды, себебі ондай жағдайда прокуратура тек Президенттің нұсқауларымен жұмыс істеген болар еді, прокуратура қызметінің тәуелсіздік принципі туралы сөз болмас еді. Республика Президенті прокуратура органдарына қатысты:
1) Парламент Сенатының келісімімен Республиканың Бас Прокурорын бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады;
2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша Республика Бас Прокурорының орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
3) әр тоқсанда кемінде бір рет Бас Прокурордың елдегі заңдылықтың жай-күйі туралы есебін тыңдайды;
Прокуратураның Президентке есеп беруі оған бағыныстылығын білдірмейді. Прокуратура өз функцияларын жүзеге асыру үшін Президентпен белсенді жұмыс атқарады, бірақ ол өз қызметін атқару барысында өзге де мемлекеттік органдармен бірлесе жұмыс атқарады.
Сондықтан да, прокуратураны Президентке есеп беретін, қызметі барлық мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың заңдылықты сақтауын қамтамасыз етуге бағытталған, тәуелсіз және орталықтандырылған орган ретінде қарастырған жөн.
Прокуратураның мемлекеттік билік органдар арасындағы орны мен рөлін бөліп қарастыру бүгінгі күнде актуалды болып отыр, мемлекетте қылмыс пен құқық бұзушылықтар күнделікті өсіп отыр, оның криминогендік сипаты нашарлауда, сыбайлас жемқорлықпен ұштасып отырған қылмыстар көбеюде, құқықтық нигилизм өсуде, қоғамдық қатынастардың барлығында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары сақтала бермейді, азаматтардың құқыққорғау органдарына сенімсіздігі арта түсуде. Осының бәрі прокуратура органдарының орны мен оның қызметін қарастыруға септігін тигізді Осы тұста прокуратураның қызметін Әділет министрлігіне беру немесе оның соңғысына бағыныстылығы туралы даулар туып жүр. Прокуратура Үкіметтің құрамына кіретін Әділет министрлігіне бағыстылықта бола алмайды, себебі бұл министрлікте әртүрлі бағыттағы қызмет аялары пайда болушы еді, жаңа ведомствода прокуратура өзінің заңдылықты қамтамассыз ету функциясынан айырылады, сондай-ақ сот процесінде үкіметтің емес, мемлекеттің мүддесін білдіретін орган атқарушы биліктің құрамына кіре алмайды. Прокуратурада тек Қылмыстық қудалау функциясын қалдырып, оны Әділет министрлігіне бағынысты етуге нақты негіздер жоқ және бұл ой тек практиктер ғана емес, ғалымдар тұрғысынан да сынға алынып отыр.
Прокуратура - қызметі заң бұзушылықты анықтап, оны жоюға бағытталған, Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік актілердің құқық субъектілерінің барлығымен, олардың мемлекеттік билік органдарындағы орны мен ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, дәлме дәл, әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүргізетін жалғыз мемлекеттік орган. Прокуратура заңдылықты және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ете отырып, барлық мемлекеттік органдармен тығыз қарымқатынаста болады. Мұнда қадағалау актілерінің адресаттары, яғни заңсыз акті шығарған орган немесе одан жоғары тұрған органдарды атап кеткеніміз жөн. Прокуратура өзінің қадағалау актілерін Президент Әкімшілігі, Парламент, Үкімет, орталық мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы және өкілді органдар, соттарға жібере алады.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамассыз ету - қызметіндегі негізгі бағыт болатын органдар тек сот немесе прокуратура ғана емес, сондай-ақ ішкі істер қызметінің органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары және тағы басқалары. Бұл органдардың көбі өз функциясын құқықбұзушылық анықталған, яғни фактінің орны болған кезде ғана жүзеге асырады, олардың қызметі бұзылған құқықты қалпына келтіру емес, құқық бұзушыны ұстау мен оны сотқа беру болып отыр.
Атақты орыс ғалымы В.Е.Чиркин мемлекеттік биліктегі ерекше тармақ ретінде қадағалаушы билік, яғни прокуратураны, сондай-ақ Конституциялық Кеңесті қарастырады. Өз ұстанымын ол келесідей негіздейді: біріншіден, аталған органдар басқа билік тармақтарынан дербес, өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады; екіншіден, бұл органдар өз қызметінде тек тексеру мен тергеу, істі зерттеумен шұғылданады және басқа органдардың шаруашылық қызметіне араласпайды.
Прокуратурамен бірге, бірде бір билік тамағына кірмейтін органдар қатарындағы Конституциялық Кеңесті қарастырып кеткеніміз жөн. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 1бабына сәйкес, Конституциялық Кеңес мемлекеттік орган ретінде Республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз етеді және өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес және мемлекеттік органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсіз, республика Конституциясына ғана бағынады әрі саяси және өзге себептерді негізге ала алмайды; республика Конституциясы мен аталған Конституциялық заңды басшылыққа ала отырып, соттардың немесе басқа мемлекеттік органдардың құзыретіне жататын барлық жағдайларда өзге мәселелерді анықтау мен зерттеуге бармай-ақ, өз өкілеттігін жүзеге асырады. Заңға сәйкес, Конституциялық Кеңестің құзыретіне дау туған жағдайда республика Президенті сайлауының; Парламент депутаттары сайлауының; республикалық референдумның дұрыс өткізілгендігі туралы мәселені шешу кіреді. Сондай-ақ, Парламент қабылдаған заңдардың Президент қол қойғанға дейін; Парламент және оның Палаталары қабылдаған қаулылардың; республиканың халықаралық шарттарының олар ратификацияланғанға дейін Конституцияға сәйкестігін қарайды, Конституция нормаларына ресми түсіндірме, Парламент тиісінше республика Президентін мерзімінен бұрын қызметінен босату туралы шешім, Республика Президентін қызметінен кетіру туралы түпкілікті шешім қабылдағанға дейін - белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы қорытынды береді.
Конституциялық Кеңес, егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп қараса, соттардың актіні конституциялық емес деп тану туралы өтініштерін қарайды; конституциялық іс жүргізу практикасын қорыту нәтижелері бойынша жыл сайын Парламентке Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы жолдау жібереді. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар болып өтініштері бойынша
конституциялық іс қозғалып отырған келесі адамдар мен органдар танылады: 1) Республика Президенті; 2) Парламент Сенатының Төрағасы; 3) Парламент Мәжілісінің Төрағасы; 4) өздерінің жалпы санының кемінде бестен бірі болатын Парламент депутаттары; 5) Премьер-Министрі; 6) Республика соттары; 7) актілерінің конституциялылығы тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар.
Осы орайда Бас прокурордың Конституциялық Кеңеске өтініш жасау құқығының болмауы логикаға бағынбайды, себебі прокуратура мемлекеттегі Конституция мен заңдардың дәл бірыңғай қолданылуына жоғарғы кадағалауды жүргізетін жалғыз орган болып табылады емес пе, прокурорлық қадағалау билік тармақтарының барлығы мен барлық мемлекеттік органдарға тарайды.
Бұл сұрақта Қазақстан Республикасы Бас прокурорына Конституциялық Кеңеске республикалық референдумда қабылданған заңдар, Бас Прокурордың наразылығы келтірілген және ол қаралмай тасталған Президент пен Парламенттің қабылдаған заңдарының Конституцияға сәйкессіздігі туралы өтініш жасау құқығын беру керек, оны Конституция мен өзге де заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асыру қажет деген отандық заңгерлердің позициясын қолдаймыз.
Мемлекеттік биліктің бірде бір тармағына кірмейтін тағы да бір орган бұл қаржы полициясы деп аталып жүрген Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі - ҚР Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шектерде экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу, оларды анықтау, жолын кесу, ашу мен тергеу бойынша салааралық үйлестіруді әрі өзге де арнайы атқарушы және рұқсат беруші функцияларды жүзеге асырушы мемлекеттік орган.
Агенттіктің заңнамамен белгіленген негізгі функциялары келесідей: 1) мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететін стратегиялық функцияларды жүзеге асыру, оның ішінде: қаржы полициясы органдары қызметінің басым бағыттарын, оларды іске асырудың құқықтық, ұйымдық және экономикалық тетіктерін анықтау, заңмен белгіленген өз өкілеттіліктері шегінде нормативтік құқықтық актілер қабылдау, экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес нысандары мен әдістерін жетілдіреді, жедел-iздестiру қызметінің стратегиясы мен тактикасын айқындайды; 2) мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін функцияларды жүзеге асыру, оның ішінде каржы полициясының органдары, оқу орындары және өзге де ведомствоға бағынысты мекемелер қызметінің негізгі бағыттары бойынша олардың қызметіне басшылықты, оны үйлестіруді және іс-қимылдардың келісімділігін қамтамасыз ететін функцияларды, оларға практикалық, әдістемелік көмек көрсету, өз құзыретінің мәселелері бойынша жалпы республикалық, өңірлік жедел-iздестiру мен алдын алу іс-шараларын үйлестіруді және жүргізуді, қолда бар күш пен құралдарды пайдалану жөнінде оңтайлы шешімдер тұжырымдауды, қаржы полициясының аумақтық органдары мен оқу орындарына практикалық және әдістемелік көмек көрсетуді, оң жұмыс тәжірибесін қорыту мен таратуды жүзеге асыру, қаржы полициясы органдары қызметінің тнімділігін арттыру жөнінде шаралар тұжырымдайды және іске асырады.
Прокуратура жедел-iздестiру қызметті, анықтауды және алдын ала тергеуді жүзеге асырады, қаржы полициясы органдарының жедел-іздестіру, әкімшілік, тергеу қызметі мен анықтау практикасына талдау жасайды, республикадағы жедел жағдайға болжау құрайды, қаржы полициясы органдарының араласуын талап ететін мәселелер бойынша жедел әрекет ету шараларын қабылдау, ҚР Президентін экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстарға қарсы күрестің жай-күйі туралы тұрақты хабардар етеді, қаржы полициясы органдарының жүргізуіне жатқызылған қылмыстық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша адамдарды, соттың қаулысы бойынша мемлекет мүддесіне орай қойылған талап-арыздар бойынша жауапкерлердің журген жері белгісіз болған кезде оларды іздестіруді жүзеге асырады, сондай-ақ өз қызметі барысында барлық мемлекеттік органдармен ісҚимыл жасайды, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасайды.
Көріп отырғанымыздай, Агенттіктің негізгі функциялары өзіне берілген қызмет саласы, яғни экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық Қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес саласы бойынша болып отыр, сол сала бойынша Агенттік тергеу амалдарын да жүргізеді.
Осы орайда Агенттік қызметіндегі заңдылық мәселесі прокурорлық қадағалау аясында болады, яғни тергеу мен анықтама, жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау, сондай-ақ Агенттік қызметкерлерінің қызметіндегі заң бұзушылықтар азаматтардың арыз, шағымдарына сәйкес тексерулерге жатады, тексерулер жоспарға сай немесе жоспардан тыс болып белгіленеді. Агенттік пен прокуратура органдарының өзара іс-қимыл жасау тәртібі заңдар мен қылмыстық іс-жүргізу заңнамаларына, бұйрықтар мен өзге де құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Көріп отырғанымыздай, әрбір мемлекеттік органның өз қызметін жүзеге асыру әдістері, негіздері, нысандары болады және олар бір-бірінен тәуелсіз жұмыс атқарады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында заңдарының, Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтін құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, тек ҚР Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Прокуратура кез-келген заң бұзушылықты анықтау және жого жөнінде шаралар қолданады, Конституция мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық құдалауды жүзеге асырады.
Осындай функциялармен бірқатар заңнаманы насихаттауы мен құқық қорғау органдарының қылмыс пен құқық және заңды бұзушылыққа қарсы күрес жүргізу қызметін үйлестіру, мемлекеттік құқықтық статистиканы қалыптастыру прокуратураға тән кызметінің алуан түрлі екендігін көрсетеді.
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы прокуратура жөнінде
Ата Заңымыз 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Соңғы өзгерістер мен толықтырулар 2007 жылдың 21 мамырында енгізілді.
Ғ.С.Сапарғалиев Конституцияны - мемлекет қызметі мен оның ұйымдастырылуының негізгі принциптері қоғамдық қатынастарды реттеудің құқықтық шегі мен аясы анықталатын, адамның құқықтары мен бостандықтары, міндеттері, қарастырылатын, мемлекеттік механизмнің, қоғамның саяси жүйесінің, қоғамдық және мемлекеттік институттар қатынастарының өзгеру негіздері көзделген мемлекеттің негізгі заңы ретінде қарастырады.
Елдегі аса маңызды өзгерістер Конституцияда бейнеленіп, сол арқылы іске асады. Конституция мемлекеттің қоғамдық құрылысын, саясаттың негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін айқындайтын мемлекеттегі ең жоғарғы құқықтық құжат болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор ауқымды саяси құқықтық күшті бойына жинаған.
Конституцияның 83-бабы прокуратураның мәртебесі мен қызметін айқындайды. Прокуратура мемлекеттік орган, ал прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің айрықша түрі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты - Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылады. Бұл мақсаттар прокуратураның мемлекеттік құқықтық жүйеде алатын орны мен мәртебесімен, рөлімен айқындалады. Ал прокурорлық қадағалаудың міндеттері оның қызметінің негізгі бағыттарымен пара-пар келеді.
Дегенмен, прокуратура туралы норманың Конституцияның VII Соттар және сот төрелігі-деп аталатын тарауында жайғасуы, оның биліктің осы тармағына жататындығын білдірмейді. Бірақ, бір қарағанда осндай ой тудырары анық. Сондықтан, прокуратураны Конституциядагы Президентке арналған II тарауға қою туралы пікірді қолдаймыз. Өйткені, прокуратура тікелей мемлекет басшысына есеп беретін орган жəне Президенттің биліктердің өзара келісім қызмет жасауына төрелiк жасайтын, Конституцияның кейілі ретіндегі тежемелік жүйесін құрайтынын да ескеру қажет. 1993 жылы Конституцияда Прокуратура жеке тарау, үш баппен қарастырылған болатын.
Тарих тереңіне көз жүгіртер болсақ, Қазақстан аумағында прокуратура органдары тұңғыш рет 1922 жылы 13 шілдеде Қазақ Орталық атқару комитетінің екінші шақырылған 3-ші сессиясында құрылып, онда ешқандай конституциялық нормаға негізделмеген Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді. 1937 және 1978 жылдары қабылданған КССР Конституцияларында прокурорлық қадағалаудың негізгі міндеттері белгіленгенімен, нақты міндеттері іс жүзінде кеңестік жергілікті атқарушы биліктің ықпалында болды. Ал тәуелсіз Қазақстанның прокуратурасының қалыптасу кезеңі. 1991 жылы елімізде Тәуелсіздік туралы декларация қабылданғаннан кейін басталды, республиканың Бас Прокурорының лауазымы енгізілді. Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда еліміздің 1995 жылы қабылданған Конституциясында Қазақстан прокуратурасы мемлекет үшін нақты қажеттілігі мен шынайылығы жағынан алғашқы қабылданған Конституциямен салыстырып қарағанда прокурорлық қадағалау деген түсінік жоғарғы қадағалау деген жаңа сипатқа ие болды.
Ата Заңымыздың 83-бабына сәйкес прокуратура органдарының қызметін реттеу мақсатында 1995 жылы 21 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы күшіне енді. Бүгінде прокуратура мемлекетіміздің ең жоғарғы құндылығы адам және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен заңды тұлғалардың мүддесін қорғайтын ең жоғарғы қадағалаушы органға айналды. Прокуратура мемлекет мүддесін қорғауда, яғни барлық Қазақстандықтардың ұлттық қауіпсіздігін, ішкі саяси тұрақтылықты, еліміздің экономикалық қарқынды дамуын қамтамассыз ету шараларын жүзеге асыратын, өзінің конституциялық мәртебесі жағынан Президентке ғана есеп беретін орган болып табылады.
Мемлекетімізде прокурорлық қадағалауды ҚР Бас Прокуроры ұйымдастырады.
ҚР Конституцияның 83-бабына, ҚР Прокуратура туралы Заңына және Бас Прокурордың бұйрықтарына сәйкес прокурорлық қызметтің келесідей салалары бар:
1) республика аумағындағы заңдардың және Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтың актілердің дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалау;
2) жедел-iздестiру қызметінің заңдылығын қадағалау;
3) анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
4) сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот қауылыларының
заңдылығын қадағалау;
5) әкімшілік істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
6) атқарушылық өндірісінің заңдылығын қадағалау;
Көріп отырғанымыздай, прокуратура кызметінің бағыттары сипаты мен мазмұны жағынан алуан түрлі.
Прокуратураның аталған салалары бойынша қадағалауды жүзеге асыруы Конституциямен, Прокуратура туралы Заңмен, әкімшілік, қылмыстық, азаматтық іс жүргізушілік және басқа да заң нормаларымен реттеледі.
Конституцияда прокуратураны ұйымдастырудың негізгі ережелерін анықтайтын нормалар және ҚР Бас Прокурорының тағайындалуы мен қызметтен босату тәртібі, Бас прокуратура қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі туралы баяндалады. Яғни, жалпы прокурорлық қадағалау қызметінің ұйымдастырылуының алғышарттары еліміздің негізгі заңынан өз бастауын алатыны сөзсіз.
2. ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Прокуратура органдары қызметінің негізгі қағидалары
Прокуратураға қатысты оның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары деп Конституцияда, Прокуратура туралы Заңда баянды етілген, оның мақсаттарын және құқықтық табиғатын, сондай ақ жоғары қадағалауды іске асыру тәсілдері мен әдістерін айқындайтын ережелерді айтамыз. Заңмен белгіленген қағидаттарды сақтау прокуратураға мемлекетте заңдардың дәл, әрі бірыңғай қолдануына қадағалауды іске асыру бойынша оның алдында тұрған міндеттерді нәтижелі орындауына жағдай жасайды. Өзгеше айтқанда прокурорлық қадағалаудың қағидалары ол-прокуратура органдары өз қызметін орындау барысында басшылыққа алатын, Онормативтік құқықтық актілерде көрсетілген немесе солардан туындайтын негізгі бастамалар, құқықтық идеялар.
В.И.Басков өз еңбектерінде прокурорлық қадағалаудың келесі қағидаларын қарастырады:
- прокуратура органдарының біртұтастығы мен орталықтандырылуы;
- заңдылық;
- жергілікті ерекшеліктеріне қарамастан заңдардың біркелкі және дәл орындалуына қадағалауды жүргізу;
- кімге қатысты болса да заң бұзушылықты дер кезінде анықтап, жоюға прокуратураның шара қолдануы;
- прокуратураның мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктер мен еңбек коллективтерімен қарым қатынастығы;
- прокуратура органдары қызметінің жариялылығы мен демократиялылығы;
- прокуратура органдарының жергілікті органдардан тәуелсіздігі;
- прокуратура органдарының қызметін ұйымдастыру мен өкілеттігіндегі саяси алшақтылық;
Аталған қағидалардың көпшілігі ұлттық заңнама мен заңи әдебиеттерде кездеседі, бірақ мемлекетіміздегі прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру мен қызметі қағидаларының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл қағидалар Конституцияның 83-бабының 2-тармағында және Прокуратура туралы Заңның 3-бабында, сондай-ақ Азаматтық іс-жүргізу және Кылмыстық ісжүргізу кодекстерінде шоғырланған.
Қағидаларды біріншіден, прокуратура органдарын ұйымдастыру қағидалары және екіншіден, прокуратура қызметінің қағидалары деп бөліп қарастыруға болады.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметінің қағидаларын біз жалпы, жеке және арнайы деп бөліп қарастырамыз. Жалпы қағидалар прокуратура өкілеттігін қадағалаудың барлық түріне қатысты, қадағалау обьектісіне қарамастан, оның заңнамаға сәйкес мақсаттарын орындауды анықтап береді. Осы жалпы қағидалардан арнайы қағидалар туындайды және олар әрбір қадағалау саласына қатысты өз ерекшеліктеріне ие.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағида жалпы құқықтық, әмбебап қағида болып табылады. Заңдылық прокуратураның жаратылысына себепші құбылыс. Яғни, заңдылық режимін қамтамасыз ету бұл органның басты міндеті. В.И.Басковтің пікірінше зандылық сөзінің мағынасы келесі элементтерден құралады: 1) заңдар мен заңға сәйкес актілер; 2) заңдарды орындау; 3) заңдардың дәл әрі біркелкі орындалуын қадағалау; 4) заң бұзушылық әрекеті үшін жауапкершілік. Заңдылық қатидасы мәні қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының заңдарды қатаң тәртіпте сақтауы мен орындауында бекітілген қоғамдық қатынастың құқықтық режимі ретінде қарастырылады.
В.В.Клочков заңдылық мағынасын қоғам мен мемлекеттің құқыққа деген, мемлекет және қоғамдық қатынастар қатысушыларының қызметіне деген талаптарының жиынтығы, сондай-ақ осы талаптардың мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың құқықшығармашылық, құқыққолданушылық және өзге өкілеттігі, азаматтардың жүріс-тұрысы мен құқықтық мәдениеті барысында орындалуы ретінде қарастырады.
Заңдылық қағидасы Конституцияның 83-бабында бекітілген прокуратура қызметінің мақсаттары мен негізгі бағыттарын анықтайды. Ол республика аумағында заңдардың, Президент Жарлықтары және өзге нормативтік құқықтық актілердің дәлме дәл әрі бірыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыру болып табылады. Ол сондайақ, кез келген заң бұзушылықты анықтау мен оларды жоюға шаралар қолдану, Конституция мен өзге заңдарға қайшы келетін актілерге наразылық келтіру болып табылады.
Заңдылық қағидасы сондай-ақ, прокуратура органдары қызметін ұйымдастыру барысында заңи сипатқа ие. Яғни, прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен прокурорлардың тағайындалу тәртібінің, заң бұзушылыққа қарсы прокурорлық қадағалау нысандары мен өкілеттіктерінің заңда бекітілуі, жоғары қадағалауды жүзеге асыру бойынша прокуратура қызметінде бекітілген нормалар мен қағидаларды сақталуы. Прокуратураға қатысты бұл қағида екі сипатқа ие болып отыр, яғни, біріншіден, мемлекеттік органдар, меншік түріне қарамастан барлық ұйымдар, қоғамдық бірлестіктердің қызметіндегі заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асыру, екіншіден өз қызметін орындау барысында зандылықты сақтау болып табылады.
Прокуратура органдарының өзге мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі. Яғни прокуратура органдары өз қызметін жергілікті органдардан да, орталық органдардан да тәуелсіз жүзеге асырады және оларға есеп бермейді. Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының тәуелсіздігіне заңмен мынадай кепілдіктер қарастыралған:
1) прокурорлардың қызметіне араласуға заңмен тыйым салу, жауаптылық
белгілеу;
2) прокуратура актілерінің мемлекет аумағында барлық тұлғалардың
тарапынан атқару міндеттілігі мен жауаптылығы;
3) қызметкерлерді құқықтық және әлеуметтік қорғау жолы;
4) барлық прокуратура органдары мен мекемелерінің тек республикалық бюджет есебінен қаржыландырылуы;
5) Прокуратура жүйесін саясаттан алшақтату жолымен.
Бұл қағида құрамындағы тәуелсіздік пен саяси алшақтылықты бөліп қарастыруға болады. Саяси алшақтылық, яғни прокуратура органдарының қызметіне саяси партиялар мен өзге де қоғамдық ұйымдарға араласуға, прокуратура және барлық мемлекеттік органдар құрамында саяси партиялар құруға және прокуратура органдары қызметкерлерінің қайсібір саяси партия құрамында тұруға конституциялық тыйым салынуы. Тәуелсіздікке қарағанда саяси алшақтылық прокуратураның саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі мен алшақтылығын білдіретін тар ұғым болып отыр. Яғни тәуелсіздік қағидасы негізгі қағида ретінде, ал сая си алшақтылық алғашқыдан туындап отырған туынды қағида ретінде қарастырылады. Мемлекеттік аппараттағы прокуратураның осындай тәуелсіз жағдайы тиісті прокурордың зандылықтың бірлігі жолындағы күресте өз айқындамасын принципті түрде және батыл қорғауына мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары мен мекемелерінің біртұтастығы мен орталықтандырылуы, төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға қызмет бойынша бағыныстылығы. ҚР-ның 1995 жылы 21желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 9-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Біртұтастығына дәлел бүкіл прокуратура органдары бір жүйені құрайды, олардың мақсат көздемелері бірдей, прокурорлық қадағалаудың бірыңғай әдістері мен нысандарын қолданады, заңды бұзушылыққа қарсы прокурорлық қадағалаудың бірегей іс- шараларын қолданады.
Ал орталықтандырылуы бір орталықтан басқарылуы мен бағындырылуы мазмұнын білдіреді. Яғни, Қазақстан Республикасының прокуратурасы Президентке есеп беретін біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік орган, ол прокуратура органдарының барлық түрін қамтиды: территориялық, әскери және мамандандырылған прокуратуралар.
Төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға қызмет бойынша бағынуы. Бұған дәлел келесідей факторлар:
- төменгі прокурорлардың жоғарғылармен және Бас Прокурормен тағайындалуы;
- жоғары тұрған прокурордың талаптары мен нұсқаулары төменгілер үшін міндетті болуы;
- төменгі прокурорлардың актілерін жоғары тұрған прокурорлардың бұза алуы;
- төменгі прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға есеп беруі.
ҚР Бас Прокурорын Парламент Сенатының келісімімен Республика Президенті 5 жыл мерзімге қызметке тағайындайды. Ал Бас Прокурордың бірінші орынбасары мен орынбасарларын Бас Прокурордың ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Облыстық және оған теңестірілген прокурорларды Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры қызметке тағайындайды. Аудандық және оған теңестірілген прокурорларды облыс прокурорларының ұсынуымен Бас прокурор тағайындайды. Көріп отырғанымыздай прокуратура органдары біртұтас иерархиялы бағынысты жүйені құрайды.
Бірақ прокурорлар өз өкілеттіктерін орындау барысында жеке шешім қабылдауға құқылы, яғни нақты бір шешім қабылдау кезіндегі процессуалдық тәуелсіздігі, іске шығармашылық көзқарас пен өз пікірі мен ынтасын білдіру.
Заңмен жүктелген өкілеттіктерді орындау барысында прокуратура органдарының қызметіне араласпау. Бұл қағида тәуелсіздік қағидасымен тығыз байланысты. Ол прокуратура органдары қызметі бойынша өзге мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалардың есеп талап етуіне немесе нұсқаулар беруіне жол бермеу болып табылады, тек ҚР Бас прокуроры әр тоқсан сайын Президентке елдегі заңдылық режимі туралы есеп береді. Сондай-ақ прокуратура қызметіне араласпау қағидасы прокуратура органдарына заңмен көзделген мақсаттар мен функциялардан басқа міндеттерді артпауды білдіреді. Ешбір өзге мемлекеттік органдар прокуратура органдарына міндеттер жүктей алмайды.
Жариялылық қағидасы. Прокуратура органдарындағы жариялылық қағидасы прокуратура қызметінің мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдар, азаматтар үшін ашық сипатта болуы, яғни қоғамнан, азаматтардан оқшауланбауын білдіреді. Алайда, прокуратура органдары республиканың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттік құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтіндей деңгейде жариялы іс-қимыл жасайды. Жариялылық қағидасының мақсаттары:
- заңнаманы насихаттау мен түсіндіру;
- профилактикалық, яғни алдын алу мақсаттары;
- прокуратура қызметіне заңмен белгіленген шектерде халықтың қолжетімділігі, прокуратура мен халық арасындағы байланысты нығайту.
Демократизм қағидасы. Демократизм прокуратураға қатысты тура заңнамамен бекітілмесе де, бұл қағида мемлекеттің демокртиялық сипатынан туындайды. Конституцияның 1-бабына сәйкес, Республикамыз өзін демократиялық мемлекет деп жариялады. Ал прокуратура органдары өзіне республикалық референдумда қабылданған Конституция жүктеген өкілеттігін жүзеге асырады, азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін прокуратура органдарына өтініш, арыздарын бере алады, яғни, прокурорлық қорғау әрбір құқы мен бостандығы бұзылған азаматқа қолжетімді болуы тиіс, прокуратура қызметінде демократизм төменгі тұрған прокурорлардың әрекеттері мен шешімдерін жоғарғы тұрған прокурорларға шағымдану жолымен де жетеді.
Прокуратура өзіне жүктелген алуан түрлі саладағы қызметін атқару барысында басқа мемлекеттік органдармен қарым қатынаста болмауы мүмкін емес. Прокуратураның заң бұзушылықтарды анықтау мен кінәлі тұлғаларды жазаға тарту барысында өзге де құқық қорғау органдарымен қатынаста болады. Бұл прокурорлық қадағалау жұмыстарының тез, дер кезінде әрі тиімді етуге ықпалын тигізеді. Азаматтық, қылмыстық, әкімшілік істер жүргізу барысында прокуратураның құқыққорғау, сот және өзге органдарымен қарым-қатынасы процессуалдық тәртіппен бекітілген. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура заңдылықты сақтау жағдайы немесе өзге де маңызды мәліметтерді барлық өзге мемлекеттік органдар мен мекемелерден, ұйымдар мен азаматттардан алады, сондай-ақ қажеттілік туындаған жағдайда тексерулер жүргізуге, арнайы топтар құрған жағдайда өзге органдар мамандарын шақыруға құқылы болып табылады.
Сонымен қатар, прокуратура азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуы, лауазымды тұлғаларды, иммунитеті бар тұлғаларды жауапкершілікке тарту, халықаралық байланыс сұрақтары және өзге де мәселелер бойынша жоғары билік органдарымен қарым қатынаста болады, олар: Парламент, Үкімет, Жоғарғы Сот. Прокуратураның Президентпен қарымқатынасы, байланысы ерекше аталып өтілгені жөн. Ол прокуратура органдары қызметкерлерін қызметке тағайындау мен босатудан, Бас Прокурордың әр тоқсан сайын Президент алдында елдегі заңдылық режимінің сақталуы бойынша есебінен, Президенттің төтенше жағдайларда прокуратураға жүктейтін міндеттері мен тапсырмаларынан көрініс табады.
Барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін прокурорлық қадағалау актілерінің міндеттілігі. Яғни, заң шеңберінде, процессуалдық тәртіппен шығарылған прокуратура органдарының актілері: қаулы ұсыныс ұйғарым, санкция, наразылық, нұсқау, арыз, заңға түсіндірме мемлекеттік органдар, мекемелер, ұйымдар, бірлестіктер, азаматтармен қаралуға, орындалуға, шара қолданылуға міндетті болып табылады, ал оның орындалмау және өзге салдары заңнамамен бекітілген әкімшілік, қылмыстық жауапкершілікке әкеліп соғады.
Прокуратура қызметінің коллегиялық сипатта болуы Бас прокуратурада, облыстардың прокуратураларында және оларға теңестірілген прокуратураларда алқалар құрылады. Алқа отырыстарында прокуратура органдары қызметінің мәселелері, сондай-ақ заңдардың бұзылуының анықталуына байланысты Бас Прокурордың, облыс прокурорының немесе оған теңестірілген прокурордың ұйғарымы бойынша заңды бұзған лауазымды адамдардың қатысуымен алқалы түрде қарауды қажет ететін өзге де мәселелер қаралады. Алқа шешімдері оның мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Алқаның шешiмдерi тиiстi прокурорлардың бұйрықтарымен іске асырылады және прокуратура органдарының қызметкерлері үшін міндетті. Заңның бұзылуының анықталуына қарай прокурорлық қадағалау актілері қабылданады. Алқа жұмысының регламентін және алқа мүшелерінің мәртебесін Республиканың Бас Прокуроры айқындайды.
Прокурорлық қадағалаудың жеке және арнайы қағидалары прокуратура қызметінің мамандандырылған салалық сипатын ашады. Олардың қатарына адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлға тардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуын қадағалау саласы бойынша прокуратураның басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайтындығы және ұйымдардың қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпауы. Бұл қағида Қазақстан Республикасының 1995 жылы 21 желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 28-бабында анық көрініс тапқан. Прокуратура өз қызметін Конституциямен жүктелген өкілеттігіне сәйкес жүзеге асырады. Прокуратура өзіне басқа органдар мен ұйымдардың міндеті мен қызметін ала алмайды, заңдылықты қадағалау барысында олардың жедел-шаруашылық, атқарушылық, ұйымдастырушылық, кадрлық, ақпараттық және өзге қызметіне араласпайды. Мемлекеттік органдардың заңсыз актілерінің күшін жоюға тура құқылы болмаса да, олардың заңсыз актілерінің күшін тоқтата тұруға және сол органдар немесе сот арқылы күшін жоюға құқылы болып табылады. Ал азаматтардың жеке өміріне қол сұғуға жол берілмейді.
Жеке өмір тек сол азаматтың өзіне ғана тиесілі және мемлекет пен қоғамның бақылауына жатпайды. Прокуратура адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына қадағалауды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған Конституциясына сәйкес, біздің мемлекетіміз өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырды.
Елімізде мемлекеттік билік біртұтас. Ол Конституция мен заңдардың негізінде заң шығарушы, атқарушы және де сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі Қазақстан Республикасы Конституциясының VII бөлімінің 83-бабында көрсетілген. Прокуратураға негізделген конституциялық нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде көрсетілгендей, прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің Республикамызда тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, қылмыстық және басқа да заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады, алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ. Менің ойымша, прокуратураның Конституцияның аталған бөліміне кіруі сот төрелігі сот процесінде прокурордың қатысуымен жүргізілетіндігінде, заң үстемдігін қамтамассыз етуде сот пен прокуратураның бірін бірі толықтырып тұратындығында.
Конституцияда белгіленген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады. Прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
Қадағалау заңдылықты қамтамасыз ету бойынша әртүрлі мемлекеттік органдардың қызметінің бір саласы. Ол конституциялық, соттық, прокурорлық және т.б. болып бөлінеді. Көпшілік қадағалау сөзін бақылау болмаса, тексеру сөзімен байланыстырады. Бірақ прокурорлық қадағалау тек тексеруден ғана тұрмайды. Ал заңдардың дәлме-дәл, әрі біркелкі қолданылуын бақылау ол ешқандай әрекет жасай алмау, яғни әрекетсіздікті білдіреді. Сол себепті прокурорлық қадағалау ол прокуратура органдары қызметінің белсенді формасы, өзіне берілген императивті сипаттағы өкілеттігімен заң бұзушылықтарды жою, олардың алдын алу, қылмыскер тұлғаларды жауапқа тарту, бұзылған құқықты қалпына келтіруді жүзеге асырады
Біріншіден, прокурорлық қадағалау өте жоғары дәрежедегі қадағалау болып табылады, себебі ол мемлекеттің атынан жүзеге асырылады және жалпы мемлекеттік сипатта болады.
Екіншіден, прокурорлық қадағалау бұл прокуратурадан басқа мемлекеттік, қоғамдық дербес немесе өзге ұйымдар, мекемелер және де лауазымды адамдар жүзеге асыра алмайтын мемлекеттік қызметтің дербес түрі. Сондықтан, бұл осы қызметтің ерекшелігі болып табылады.
Үшіншіден, прокурорлық қадағалау - мемлекеттік қызметтің өзіндік түрі. Оның басқа мемлекеттік қызмет түрлерінен өзгешелігі ҚР-сы Конституциясының дәл сақталуын қамтамасыз ету, тексеру, заң талаптарының орындалуы, өзге де құқықтық актілердің заңға сәйкес келуін және тек прокуратурға берілген құқықтық құралдардың көмегімен анықталған заң бұзушылықтарды жоюға шаралар қабылдайтын қызметтерінің ерекше мазмұнымен анықталады.
Төртіншіден, прокуратура ҚР Президентіне есеп беретін орган екеніне қарамасатан, Конституцияға сәйкес ол барлық актілерге, соның ішінде мемлекет басшысының актілеріне де жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРОКУРАТУРАСЫНЫҢ
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘРТЕБЕСІ
1.1 Құқықтық мемлекеттегі прокуратура органының
мәртебесі
Қазақстан Республикасы өзін құқықтық, демократиялық, зайырлы және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыра отырып, 1995 жылы 30-тамызда өзінің негізгі заңын, яғни Конституциясын қабылдады. Нарықтық қатынастарға көшу, азаматтық қоғам құру, қоғамдық қатынастардың әр түрлі салаларын дамыту, ең негізгісі ескі кеңестік құрылымнан арылу мақсатында елімізде бірнеше реформалар жүргізіле бастады. 1995 жылы қабылданған Конституция заңы және шынайы мағынада негізгі заң болды, ағымдағы заңнаманың қайнар көзіне айналды. Конституция мемлекеттің қоғамның, адам өмірінің барлық салаларында туындайтын қоғамдық қатынастарды бекітеді және реттейді. Сонымен қатар мемлекеттік органдардың мәртебесі мен өкілеттігін бекітті.
Еліміздегі құқықтық жүйе континентальдық құқык жүйесі болып табылады. Мемлекеттік билік біреу, ол тек тармақталынады: заң шығарушы, атқарушы және де сот билігі.
Мемлекеттік құрылыста оның дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін, бірақ өзіне жүктелген өкілеттерге сәйкес, сол билікті иемдене және қолдана алатын бірнеше мемлекеттік органдар бар. Олар Конституциялық Кеңес, Ұлттық қауіпсіздік органдары, Есептеу палатасы, Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі, сондай-ақ прокуратура. Аталған органдар іс жүзінде мемлекеттік құрылыста белгілі бір айрықша топ құрастырады.
Прокуратураның құқықтық мәртебесі мен өкілеттігі ҚР Конституциясының VII бөлімінің 83-бабында айқындалған. Прокуратураға арналған конституциялық нормалар Конституцияның VII бөлімі Соттар және сот төрелігінде болғаны, прокуратура мен сот қызметінің бір екендігін немесе прокуратураның сот билігінің құрамына кіретіндігін білдірмейді. Сот төрелігі біздің мемлекетімізде тек сотпен жүзеге асырылады. Сот билігі азаматтық, Қылмыстық және өзге де заңмен белгіленген сот өндірісі арқылы жүзеге асырылады, алайда соттың прокуратураға қарағанда қылмыстық қудалау функциясы жоқ.
Конституция белгіленіп көрсетілген өкілеттікке сай, прокуратура ешбір билік тармақтарына кірмейді, керісінше сол билік тармақтарына кіретін органдар мен лауазымды адамдардың қызметінің заңдылығына қадағалауды жүзеге асырады. Яғни, прокуратура жоғарыда аталып кеткендей, дәстүрлі билік тармақтарына кірмейтін де, өз алдына дербес билік тармаған құрмайтын да, ондай мәртебеге таласпайтын да ерекше мемлекеттік орган.
1994 жылы 12 ақпанда Президенттің қаулысымен бекітілген Құқықтық реформаның мемлекеттік бағдарламасы қабылданғаннан кейін еліміздегі құқықтық жүйені қалыптастыруға жаңа көзқарастар жасалды. 1996 жылдан бастап прокуратура тергеу, функциясынан айырылды. Сол жылы Елбасының тапсырмасымен прокуратураға құқықтық статистиканы қалыптастыру функциясы берілді. Прокуратураға тән қылмыстық қудалаудың шектері айқындалып, тәртібі белгіленді, сот билігімен ара-қатынасы ажыратылды.
Конституцияға және онымен белгіленген мемлекеттік құрылымға сәйкес прокуратура тікелей Қазақстан Республикасының Президентіне есеп береді. Ол Президенттің Конституцияның мызғымастығының кепілі және мемлекеттік билік тармақтарының барлығының келісімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету функциясын атқаруына әрекеттеседі. Сондай-ақ, өзіне жүктелген міндеттерді атқара отырып, заңдылыққа жоғары қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура мемлекеттік органдардың қызметіне келіп тіреледі. Мұнда билік тармақтарының әрқайсысымен қатынасы айқындалады.
Заң шығарушы билікке келгенде, мемлекетіміздің заң шығару функциясын атқарушы жоғары өкілді орган Қазақстан Республикасының Парламенті. 1995 жылғы Конституцияға дейін прокуратура сол кездегі заң шығарушы орган (Жоғарғы Кеңеске) есеп беретін және республиканың Бас Прокурорын Жоғарғы Кеңес 5 жыл мерзімге тағайындайтын.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының Бас Прокурорын Парламент Сенатының келісімімен Президент тағайындайды және оның орынбасарларын, сондай-ақ облыстық прокурорларды қызметке тағайындау үшін келісім береді.
Прокуратураның заң шығарудағы бастама құқығы болмағанымен, заң шығармашылығы және оларды насихаттау бағытындағы белсенділігін атап өткен жөн. Ол заңдардағы жетіспеушіліктер мен ақауларды жетілдіру жөнінде Үкімет пен Парламентке ұсыныстар енгізіп отырады. Осы орайда прокуратураның Конституцияға қайшы келетін заңдар мен нормативтік құқықтық актілерге наразылық келтіру құқығын айтып кеткен жөн. Әрине, прокуратураға осы мақсатпен Конституциялық Кеңестің алдында ұсыныс енгізу құқығы берілсе, заңсыз нормативтік құқықтық актілердің күшін жоюдың немесе Конституция мен заңдарға сәйкестендірудің жедел жүйесі ұйымдастырылған болар еді. Сонымен, прокуратура конституциялық орган ретінде ең әуелі Ата Заңның үстемдігін қамтамасыз етеді. Сондықтан да, прокурорлық қадағалауды -- жоғары қадағалау деп атайды. Ал билік кеңістігіндегі алатын орнымен, ол өз кезегінде тежемелік және тепе-теңдік тетіктерін қалыптастырады. Прокуратураның заң шығару билігімен байланысы заңды да, қажетті құбылыс болып отыр. Бұл мемлекеттік құрылыстағы қажеттілік.
Атқарушы билікпен прокуратураның байланысы әр түрлі нысандарда көрініс табады, ол үкіметтік бағдарламалардың келісімін бекітуге қатысу, азаматтардың конституциялық құқықтарына қатысты Үкіметтің қаулыларын шығаруға ұсыныс жасау және басқа. Прокуратура тәуелсіз мемлекеттік институт ретінде атқарушы билік тармағының қызметіндегі заңдылыққа, Үкіметтің, министрліктер мен ведомстволар, жергілікті атқарушы органдардың, ведомстволық бақылау органдарының құқықтық актілерінің заңдылығына қадағалау жүргізеді, прокуратура қызметінің негізгі аясы да осында, заң бұзушылықтың көптеген фактілері дәл осы атқарушы органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметінде орын алады.
Ал сот билігіне келетін болсақ, сот билігі өзге билік тармақтарынан тәуелсіз кызмет атқара отырып, сонымен қатар заң шығарушы және атқарушы биліктен біртұтас билікті құрайды. Прокуратура мен соттың қарым-қатынасы әділ соттылықтың, соттың тәуелсіздігінің және олардың тек заңға бағыныстылығының конституциялық принципіне сүйене отырып құралады. Прокуратура соттың үстінен қадағалау жүргізбейді және оның қызметін өзіне алмайды, қызметіне араласпайды, прокуратураның заңсыз шығарылған сот актілеріне келтірген наразылығы алдын ала белгіленген заңИ күшке ие емес, олар тек жоғары тұрған соттың төменгі тұрған согтың заңсыз актілерін жою немесе өзгерту туралы сұрақта ұсыныстык сипатқа ие болады, сол арқылы сот актілерінің заңдылығын қамтамасыз етуге үлес қосады. Осы тұрғыдағы сот пен прокуратураның қарым-қатынасы азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мен қорғау бағытындағы қарым-қатынастың ерекше формасын білдіреді. Сотта мемлекет мүддесін білдіру, азаматтық, қылмыстық және әкімшілік істер бойынша сот процестеріндегі прокурордың белсенді де кәсіби қатысуы сот әділдігін қамтамасыз етудің бірден бір кепілі болып табылады.
Мемлекеттік органдар жүйесінде Президент жоғарғы орынға ие. Конституция оны мемлекеттік билік пен халықтың бірлігінің, тұтастығының кепілі және нышаны, Конституцияның және адам құқығы мен бостандығының мызғымастығының кепілі ретінде анықтап береді. Президенттің мәртебесі ең алдымен халықпен сайлануымен анықталады. Сонымен бірге ол мемлекет басшысы және ең жоғарғы лауазымды тұлға болып табылады. Бұл халық пен мемлекеттік биліктің біртұтастығын білдіреді. Халықпен сайланатын жоғарғы өкілді орган Парламент. Мемлекеттік билік жүйесінде ол заң шығару қызметін жүзеге асырады. Дәл осы себептерге байланысты мемлекет пен халықтың мүддесін өздерінің конституциялық өкілеттігіне сай тек Президент пен Парламент білдіре алады. Ал Үкімет пен өзге органдар өз өкілеттігі шегінде тек мемлекеттің мүддесін білдіре алады. Бұл оларда халық мандатының жоқ болуына байланысты түсіндіріледі.
Прокуратура Президенттің қатысуымен құрылады және оған есеп береді. Бас Прокурордың наразылығымен Конституцияға қайшы келетін Үкіметттің немесе өзге орталық атқарушы органның қаулылары мен актілерін Президент күшін жоюы мүмкін. Осы тұрғыда заң әдебиеттерінде прокуратураны Президенттің өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін арналған құрал ретінде қарастырады. Бірақ, біздің ойымызша прокуратураны тек Президенттің кепілдендірілген функцияларын жүзеге асырушы орган ретінде ғана қарастыруға болмайды, себебі ондай жағдайда прокуратура тек Президенттің нұсқауларымен жұмыс істеген болар еді, прокуратура қызметінің тәуелсіздік принципі туралы сөз болмас еді. Республика Президенті прокуратура органдарына қатысты:
1) Парламент Сенатының келісімімен Республиканың Бас Прокурорын бес жыл мерзімге қызметке тағайындайды, оны қызметтен босатады;
2) Бас Прокурордың ұсынысы бойынша Республика Бас Прокурорының орынбасарларын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады;
3) әр тоқсанда кемінде бір рет Бас Прокурордың елдегі заңдылықтың жай-күйі туралы есебін тыңдайды;
Прокуратураның Президентке есеп беруі оған бағыныстылығын білдірмейді. Прокуратура өз функцияларын жүзеге асыру үшін Президентпен белсенді жұмыс атқарады, бірақ ол өз қызметін атқару барысында өзге де мемлекеттік органдармен бірлесе жұмыс атқарады.
Сондықтан да, прокуратураны Президентке есеп беретін, қызметі барлық мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар мен азаматтардың заңдылықты сақтауын қамтамасыз етуге бағытталған, тәуелсіз және орталықтандырылған орган ретінде қарастырған жөн.
Прокуратураның мемлекеттік билік органдар арасындағы орны мен рөлін бөліп қарастыру бүгінгі күнде актуалды болып отыр, мемлекетте қылмыс пен құқық бұзушылықтар күнделікті өсіп отыр, оның криминогендік сипаты нашарлауда, сыбайлас жемқорлықпен ұштасып отырған қылмыстар көбеюде, құқықтық нигилизм өсуде, қоғамдық қатынастардың барлығында азаматтардың құқықтары мен бостандықтары сақтала бермейді, азаматтардың құқыққорғау органдарына сенімсіздігі арта түсуде. Осының бәрі прокуратура органдарының орны мен оның қызметін қарастыруға септігін тигізді Осы тұста прокуратураның қызметін Әділет министрлігіне беру немесе оның соңғысына бағыныстылығы туралы даулар туып жүр. Прокуратура Үкіметтің құрамына кіретін Әділет министрлігіне бағыстылықта бола алмайды, себебі бұл министрлікте әртүрлі бағыттағы қызмет аялары пайда болушы еді, жаңа ведомствода прокуратура өзінің заңдылықты қамтамассыз ету функциясынан айырылады, сондай-ақ сот процесінде үкіметтің емес, мемлекеттің мүддесін білдіретін орган атқарушы биліктің құрамына кіре алмайды. Прокуратурада тек Қылмыстық қудалау функциясын қалдырып, оны Әділет министрлігіне бағынысты етуге нақты негіздер жоқ және бұл ой тек практиктер ғана емес, ғалымдар тұрғысынан да сынға алынып отыр.
Прокуратура - қызметі заң бұзушылықты анықтап, оны жоюға бағытталған, Конституция мен заңдардың, өзге де нормативтік актілердің құқық субъектілерінің барлығымен, олардың мемлекеттік билік органдарындағы орны мен ведомстволық бағыныстылығына қарамастан, дәлме дәл, әрі біркелкі қолданылуына жоғары қадағалауды жүргізетін жалғыз мемлекеттік орган. Прокуратура заңдылықты және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ете отырып, барлық мемлекеттік органдармен тығыз қарымқатынаста болады. Мұнда қадағалау актілерінің адресаттары, яғни заңсыз акті шығарған орган немесе одан жоғары тұрған органдарды атап кеткеніміз жөн. Прокуратура өзінің қадағалау актілерін Президент Әкімшілігі, Парламент, Үкімет, орталық мемлекеттік органдар, жергілікті атқарушы және өкілді органдар, соттарға жібере алады.
Адам және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамассыз ету - қызметіндегі негізгі бағыт болатын органдар тек сот немесе прокуратура ғана емес, сондай-ақ ішкі істер қызметінің органдары, ұлттық қауіпсіздік органдары және тағы басқалары. Бұл органдардың көбі өз функциясын құқықбұзушылық анықталған, яғни фактінің орны болған кезде ғана жүзеге асырады, олардың қызметі бұзылған құқықты қалпына келтіру емес, құқық бұзушыны ұстау мен оны сотқа беру болып отыр.
Атақты орыс ғалымы В.Е.Чиркин мемлекеттік биліктегі ерекше тармақ ретінде қадағалаушы билік, яғни прокуратураны, сондай-ақ Конституциялық Кеңесті қарастырады. Өз ұстанымын ол келесідей негіздейді: біріншіден, аталған органдар басқа билік тармақтарынан дербес, өз қызметін тәуелсіз жүзеге асырады; екіншіден, бұл органдар өз қызметінде тек тексеру мен тергеу, істі зерттеумен шұғылданады және басқа органдардың шаруашылық қызметіне араласпайды.
Прокуратурамен бірге, бірде бір билік тамағына кірмейтін органдар қатарындағы Конституциялық Кеңесті қарастырып кеткеніміз жөн. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 1бабына сәйкес, Конституциялық Кеңес мемлекеттік орган ретінде Республиканың бүкіл аумағында Қазақстан Республикасы Конституциясының жоғары тұруын қамтамасыз етеді және өз өкілеттігін жүзеге асыру кезінде дербес және мемлекеттік органдарға, ұйымдарға, лауазымды адамдар мен азаматтарға тәуелсіз, республика Конституциясына ғана бағынады әрі саяси және өзге себептерді негізге ала алмайды; республика Конституциясы мен аталған Конституциялық заңды басшылыққа ала отырып, соттардың немесе басқа мемлекеттік органдардың құзыретіне жататын барлық жағдайларда өзге мәселелерді анықтау мен зерттеуге бармай-ақ, өз өкілеттігін жүзеге асырады. Заңға сәйкес, Конституциялық Кеңестің құзыретіне дау туған жағдайда республика Президенті сайлауының; Парламент депутаттары сайлауының; республикалық референдумның дұрыс өткізілгендігі туралы мәселені шешу кіреді. Сондай-ақ, Парламент қабылдаған заңдардың Президент қол қойғанға дейін; Парламент және оның Палаталары қабылдаған қаулылардың; республиканың халықаралық шарттарының олар ратификацияланғанға дейін Конституцияға сәйкестігін қарайды, Конституция нормаларына ресми түсіндірме, Парламент тиісінше республика Президентін мерзімінен бұрын қызметінен босату туралы шешім, Республика Президентін қызметінен кетіру туралы түпкілікті шешім қабылдағанға дейін - белгіленген конституциялық рәсімдердің сақталуы туралы қорытынды береді.
Конституциялық Кеңес, егер сот қолданылуға жататын заң немесе өзге де нормативтік құқықтық акт адам мен азаматтың Конституцияда баянды етілген құқықтары мен бостандықтарына қысым жасайды деп қараса, соттардың актіні конституциялық емес деп тану туралы өтініштерін қарайды; конституциялық іс жүргізу практикасын қорыту нәтижелері бойынша жыл сайын Парламентке Республикадағы конституциялық заңдылықтың жайы туралы жолдау жібереді. Конституциялық іс жүргізуге қатысушылар болып өтініштері бойынша
конституциялық іс қозғалып отырған келесі адамдар мен органдар танылады: 1) Республика Президенті; 2) Парламент Сенатының Төрағасы; 3) Парламент Мәжілісінің Төрағасы; 4) өздерінің жалпы санының кемінде бестен бірі болатын Парламент депутаттары; 5) Премьер-Министрі; 6) Республика соттары; 7) актілерінің конституциялылығы тексерілетін мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар.
Осы орайда Бас прокурордың Конституциялық Кеңеске өтініш жасау құқығының болмауы логикаға бағынбайды, себебі прокуратура мемлекеттегі Конституция мен заңдардың дәл бірыңғай қолданылуына жоғарғы кадағалауды жүргізетін жалғыз орган болып табылады емес пе, прокурорлық қадағалау билік тармақтарының барлығы мен барлық мемлекеттік органдарға тарайды.
Бұл сұрақта Қазақстан Республикасы Бас прокурорына Конституциялық Кеңеске республикалық референдумда қабылданған заңдар, Бас Прокурордың наразылығы келтірілген және ол қаралмай тасталған Президент пен Парламенттің қабылдаған заңдарының Конституцияға сәйкессіздігі туралы өтініш жасау құқығын беру керек, оны Конституция мен өзге де заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы жүзеге асыру қажет деген отандық заңгерлердің позициясын қолдаймыз.
Мемлекеттік биліктің бірде бір тармағына кірмейтін тағы да бір орган бұл қаржы полициясы деп аталып жүрген Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес Агенттігі - ҚР Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін, экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шектерде экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтардың алдын алу, оларды анықтау, жолын кесу, ашу мен тергеу бойынша салааралық үйлестіруді әрі өзге де арнайы атқарушы және рұқсат беруші функцияларды жүзеге асырушы мемлекеттік орган.
Агенттіктің заңнамамен белгіленген негізгі функциялары келесідей: 1) мемлекеттік саясатты қалыптастыруды қамтамасыз ететін стратегиялық функцияларды жүзеге асыру, оның ішінде: қаржы полициясы органдары қызметінің басым бағыттарын, оларды іске асырудың құқықтық, ұйымдық және экономикалық тетіктерін анықтау, заңмен белгіленген өз өкілеттіліктері шегінде нормативтік құқықтық актілер қабылдау, экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес нысандары мен әдістерін жетілдіреді, жедел-iздестiру қызметінің стратегиясы мен тактикасын айқындайды; 2) мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз ететін функцияларды жүзеге асыру, оның ішінде каржы полициясының органдары, оқу орындары және өзге де ведомствоға бағынысты мекемелер қызметінің негізгі бағыттары бойынша олардың қызметіне басшылықты, оны үйлестіруді және іс-қимылдардың келісімділігін қамтамасыз ететін функцияларды, оларға практикалық, әдістемелік көмек көрсету, өз құзыретінің мәселелері бойынша жалпы республикалық, өңірлік жедел-iздестiру мен алдын алу іс-шараларын үйлестіруді және жүргізуді, қолда бар күш пен құралдарды пайдалану жөнінде оңтайлы шешімдер тұжырымдауды, қаржы полициясының аумақтық органдары мен оқу орындарына практикалық және әдістемелік көмек көрсетуді, оң жұмыс тәжірибесін қорыту мен таратуды жүзеге асыру, қаржы полициясы органдары қызметінің тнімділігін арттыру жөнінде шаралар тұжырымдайды және іске асырады.
Прокуратура жедел-iздестiру қызметті, анықтауды және алдын ала тергеуді жүзеге асырады, қаржы полициясы органдарының жедел-іздестіру, әкімшілік, тергеу қызметі мен анықтау практикасына талдау жасайды, республикадағы жедел жағдайға болжау құрайды, қаржы полициясы органдарының араласуын талап ететін мәселелер бойынша жедел әрекет ету шараларын қабылдау, ҚР Президентін экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмыстарға қарсы күрестің жай-күйі туралы тұрақты хабардар етеді, қаржы полициясы органдарының жүргізуіне жатқызылған қылмыстық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша адамдарды, соттың қаулысы бойынша мемлекет мүддесіне орай қойылған талап-арыздар бойынша жауапкерлердің журген жері белгісіз болған кезде оларды іздестіруді жүзеге асырады, сондай-ақ өз қызметі барысында барлық мемлекеттік органдармен ісҚимыл жасайды, ҚР-ның экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасайды.
Көріп отырғанымыздай, Агенттіктің негізгі функциялары өзіне берілген қызмет саласы, яғни экономикалық, қаржылық және сыбайлас жемқорлық Қылмыстар мен құқық бұзушылықтарға қарсы күрес саласы бойынша болып отыр, сол сала бойынша Агенттік тергеу амалдарын да жүргізеді.
Осы орайда Агенттік қызметіндегі заңдылық мәселесі прокурорлық қадағалау аясында болады, яғни тергеу мен анықтама, жедел-іздестіру қызметінің заңдылығын қадағалау, сондай-ақ Агенттік қызметкерлерінің қызметіндегі заң бұзушылықтар азаматтардың арыз, шағымдарына сәйкес тексерулерге жатады, тексерулер жоспарға сай немесе жоспардан тыс болып белгіленеді. Агенттік пен прокуратура органдарының өзара іс-қимыл жасау тәртібі заңдар мен қылмыстық іс-жүргізу заңнамаларына, бұйрықтар мен өзге де құқықтық актілерге сәйкес жүзеге асырылады.
Көріп отырғанымыздай, әрбір мемлекеттік органның өз қызметін жүзеге асыру әдістері, негіздері, нысандары болады және олар бір-бірінен тәуелсіз жұмыс атқарады.
Қазақстан Республикасының прокуратурасы - Республика аумағында заңдарының, Президент Жарлықтарының және өзге де нормативтін құқықтық актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыратын, тек ҚР Президентіне есеп беретін мемлекеттік орган. Прокуратура кез-келген заң бұзушылықты анықтау және жого жөнінде шаралар қолданады, Конституция мен заңдарына қайшы келетін заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге наразылық жасайды, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда тәртіп пен шекте қылмыстық құдалауды жүзеге асырады.
Осындай функциялармен бірқатар заңнаманы насихаттауы мен құқық қорғау органдарының қылмыс пен құқық және заңды бұзушылыққа қарсы күрес жүргізу қызметін үйлестіру, мемлекеттік құқықтық статистиканы қалыптастыру прокуратураға тән кызметінің алуан түрлі екендігін көрсетеді.
1.2 Қазақстан Республикасының Конституциясы прокуратура жөнінде
Ата Заңымыз 1995 жылы 30 тамызда қабылданды. Соңғы өзгерістер мен толықтырулар 2007 жылдың 21 мамырында енгізілді.
Ғ.С.Сапарғалиев Конституцияны - мемлекет қызметі мен оның ұйымдастырылуының негізгі принциптері қоғамдық қатынастарды реттеудің құқықтық шегі мен аясы анықталатын, адамның құқықтары мен бостандықтары, міндеттері, қарастырылатын, мемлекеттік механизмнің, қоғамның саяси жүйесінің, қоғамдық және мемлекеттік институттар қатынастарының өзгеру негіздері көзделген мемлекеттің негізгі заңы ретінде қарастырады.
Елдегі аса маңызды өзгерістер Конституцияда бейнеленіп, сол арқылы іске асады. Конституция мемлекеттің қоғамдық құрылысын, саясаттың негіздерін баянды етеді, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін айқындайтын мемлекеттегі ең жоғарғы құқықтық құжат болып табылады. Ол қоғамдық өмірдің барлық салаларын өз нәрімен сусындататын зор ауқымды саяси құқықтық күшті бойына жинаған.
Конституцияның 83-бабы прокуратураның мәртебесі мен қызметін айқындайды. Прокуратура мемлекеттік орган, ал прокурорлық қадағалау мемлекеттік қызметтің айрықша түрі. Прокурорлық қадағалаудың мақсаты - Конституция мен заңдардың үстем тұруын қамтамасыз ету, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылады. Бұл мақсаттар прокуратураның мемлекеттік құқықтық жүйеде алатын орны мен мәртебесімен, рөлімен айқындалады. Ал прокурорлық қадағалаудың міндеттері оның қызметінің негізгі бағыттарымен пара-пар келеді.
Дегенмен, прокуратура туралы норманың Конституцияның VII Соттар және сот төрелігі-деп аталатын тарауында жайғасуы, оның биліктің осы тармағына жататындығын білдірмейді. Бірақ, бір қарағанда осндай ой тудырары анық. Сондықтан, прокуратураны Конституциядагы Президентке арналған II тарауға қою туралы пікірді қолдаймыз. Өйткені, прокуратура тікелей мемлекет басшысына есеп беретін орган жəне Президенттің биліктердің өзара келісім қызмет жасауына төрелiк жасайтын, Конституцияның кейілі ретіндегі тежемелік жүйесін құрайтынын да ескеру қажет. 1993 жылы Конституцияда Прокуратура жеке тарау, үш баппен қарастырылған болатын.
Тарих тереңіне көз жүгіртер болсақ, Қазақстан аумағында прокуратура органдары тұңғыш рет 1922 жылы 13 шілдеде Қазақ Орталық атқару комитетінің екінші шақырылған 3-ші сессиясында құрылып, онда ешқандай конституциялық нормаға негізделмеген Прокурорлық қадағалау туралы ереже бекітілді. 1937 және 1978 жылдары қабылданған КССР Конституцияларында прокурорлық қадағалаудың негізгі міндеттері белгіленгенімен, нақты міндеттері іс жүзінде кеңестік жергілікті атқарушы биліктің ықпалында болды. Ал тәуелсіз Қазақстанның прокуратурасының қалыптасу кезеңі. 1991 жылы елімізде Тәуелсіздік туралы декларация қабылданғаннан кейін басталды, республиканың Бас Прокурорының лауазымы енгізілді. Бүгінгі күннің тұрғысынан қарағанда еліміздің 1995 жылы қабылданған Конституциясында Қазақстан прокуратурасы мемлекет үшін нақты қажеттілігі мен шынайылығы жағынан алғашқы қабылданған Конституциямен салыстырып қарағанда прокурорлық қадағалау деген түсінік жоғарғы қадағалау деген жаңа сипатқа ие болды.
Ата Заңымыздың 83-бабына сәйкес прокуратура органдарының қызметін реттеу мақсатында 1995 жылы 21 желтоқсанда Қазақстан Республикасының Прокуратура туралы Заңы күшіне енді. Бүгінде прокуратура мемлекетіміздің ең жоғарғы құндылығы адам және оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын, мемлекет пен заңды тұлғалардың мүддесін қорғайтын ең жоғарғы қадағалаушы органға айналды. Прокуратура мемлекет мүддесін қорғауда, яғни барлық Қазақстандықтардың ұлттық қауіпсіздігін, ішкі саяси тұрақтылықты, еліміздің экономикалық қарқынды дамуын қамтамассыз ету шараларын жүзеге асыратын, өзінің конституциялық мәртебесі жағынан Президентке ғана есеп беретін орган болып табылады.
Мемлекетімізде прокурорлық қадағалауды ҚР Бас Прокуроры ұйымдастырады.
ҚР Конституцияның 83-бабына, ҚР Прокуратура туралы Заңына және Бас Прокурордың бұйрықтарына сәйкес прокурорлық қызметтің келесідей салалары бар:
1) республика аумағындағы заңдардың және Президент жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтың актілердің дәл әрі біркелкі қолданылуын қадағалау;
2) жедел-iздестiру қызметінің заңдылығын қадағалау;
3) анықтама мен тергеудің заңдылығын қадағалау;
4) сотта мемлекеттің мүддесін білдіру және сот қауылыларының
заңдылығын қадағалау;
5) әкімшілік істер жүргізудің заңдылығын қадағалау;
6) атқарушылық өндірісінің заңдылығын қадағалау;
Көріп отырғанымыздай, прокуратура кызметінің бағыттары сипаты мен мазмұны жағынан алуан түрлі.
Прокуратураның аталған салалары бойынша қадағалауды жүзеге асыруы Конституциямен, Прокуратура туралы Заңмен, әкімшілік, қылмыстық, азаматтық іс жүргізушілік және басқа да заң нормаларымен реттеледі.
Конституцияда прокуратураны ұйымдастырудың негізгі ережелерін анықтайтын нормалар және ҚР Бас Прокурорының тағайындалуы мен қызметтен босату тәртібі, Бас прокуратура қызметтерінің басқа мәселелерінің тәртібі туралы баяндалады. Яғни, жалпы прокурорлық қадағалау қызметінің ұйымдастырылуының алғышарттары еліміздің негізгі заңынан өз бастауын алатыны сөзсіз.
2. ПРОКУРАТУРА ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Прокуратура органдары қызметінің негізгі қағидалары
Прокуратураға қатысты оның ұйымдастырылуы мен қызметінің қағидалары деп Конституцияда, Прокуратура туралы Заңда баянды етілген, оның мақсаттарын және құқықтық табиғатын, сондай ақ жоғары қадағалауды іске асыру тәсілдері мен әдістерін айқындайтын ережелерді айтамыз. Заңмен белгіленген қағидаттарды сақтау прокуратураға мемлекетте заңдардың дәл, әрі бірыңғай қолдануына қадағалауды іске асыру бойынша оның алдында тұрған міндеттерді нәтижелі орындауына жағдай жасайды. Өзгеше айтқанда прокурорлық қадағалаудың қағидалары ол-прокуратура органдары өз қызметін орындау барысында басшылыққа алатын, Онормативтік құқықтық актілерде көрсетілген немесе солардан туындайтын негізгі бастамалар, құқықтық идеялар.
В.И.Басков өз еңбектерінде прокурорлық қадағалаудың келесі қағидаларын қарастырады:
- прокуратура органдарының біртұтастығы мен орталықтандырылуы;
- заңдылық;
- жергілікті ерекшеліктеріне қарамастан заңдардың біркелкі және дәл орындалуына қадағалауды жүргізу;
- кімге қатысты болса да заң бұзушылықты дер кезінде анықтап, жоюға прокуратураның шара қолдануы;
- прокуратураның мемлекеттік органдармен, қоғамдық бірлестіктер мен еңбек коллективтерімен қарым қатынастығы;
- прокуратура органдары қызметінің жариялылығы мен демократиялылығы;
- прокуратура органдарының жергілікті органдардан тәуелсіздігі;
- прокуратура органдарының қызметін ұйымдастыру мен өкілеттігіндегі саяси алшақтылық;
Аталған қағидалардың көпшілігі ұлттық заңнама мен заңи әдебиеттерде кездеседі, бірақ мемлекетіміздегі прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру мен қызметі қағидаларының өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл қағидалар Конституцияның 83-бабының 2-тармағында және Прокуратура туралы Заңның 3-бабында, сондай-ақ Азаматтық іс-жүргізу және Кылмыстық ісжүргізу кодекстерінде шоғырланған.
Қағидаларды біріншіден, прокуратура органдарын ұйымдастыру қағидалары және екіншіден, прокуратура қызметінің қағидалары деп бөліп қарастыруға болады.
Прокуратура органдарын ұйымдастырудың және олардың қызметінің қағидаларын біз жалпы, жеке және арнайы деп бөліп қарастырамыз. Жалпы қағидалар прокуратура өкілеттігін қадағалаудың барлық түріне қатысты, қадағалау обьектісіне қарамастан, оның заңнамаға сәйкес мақсаттарын орындауды анықтап береді. Осы жалпы қағидалардан арнайы қағидалар туындайды және олар әрбір қадағалау саласына қатысты өз ерекшеліктеріне ие.
Заңдылық қағидасы. Бұл қағида жалпы құқықтық, әмбебап қағида болып табылады. Заңдылық прокуратураның жаратылысына себепші құбылыс. Яғни, заңдылық режимін қамтамасыз ету бұл органның басты міндеті. В.И.Басковтің пікірінше зандылық сөзінің мағынасы келесі элементтерден құралады: 1) заңдар мен заңға сәйкес актілер; 2) заңдарды орындау; 3) заңдардың дәл әрі біркелкі орындалуын қадағалау; 4) заң бұзушылық әрекеті үшін жауапкершілік. Заңдылық қатидасы мәні қоғамдық қатынастардың барлық қатысушыларының заңдарды қатаң тәртіпте сақтауы мен орындауында бекітілген қоғамдық қатынастың құқықтық режимі ретінде қарастырылады.
В.В.Клочков заңдылық мағынасын қоғам мен мемлекеттің құқыққа деген, мемлекет және қоғамдық қатынастар қатысушыларының қызметіне деген талаптарының жиынтығы, сондай-ақ осы талаптардың мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың құқықшығармашылық, құқыққолданушылық және өзге өкілеттігі, азаматтардың жүріс-тұрысы мен құқықтық мәдениеті барысында орындалуы ретінде қарастырады.
Заңдылық қағидасы Конституцияның 83-бабында бекітілген прокуратура қызметінің мақсаттары мен негізгі бағыттарын анықтайды. Ол республика аумағында заңдардың, Президент Жарлықтары және өзге нормативтік құқықтық актілердің дәлме дәл әрі бірыңғай қолданылуына, жедел-iздестiру қызметінің, анықтама мен тергеудің, әкімшілік және атқарушылық істер жүргізудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыру болып табылады. Ол сондайақ, кез келген заң бұзушылықты анықтау мен оларды жоюға шаралар қолдану, Конституция мен өзге заңдарға қайшы келетін актілерге наразылық келтіру болып табылады.
Заңдылық қағидасы сондай-ақ, прокуратура органдары қызметін ұйымдастыру барысында заңи сипатқа ие. Яғни, прокуратура органдарының ұйымдастырылуы мен прокурорлардың тағайындалу тәртібінің, заң бұзушылыққа қарсы прокурорлық қадағалау нысандары мен өкілеттіктерінің заңда бекітілуі, жоғары қадағалауды жүзеге асыру бойынша прокуратура қызметінде бекітілген нормалар мен қағидаларды сақталуы. Прокуратураға қатысты бұл қағида екі сипатқа ие болып отыр, яғни, біріншіден, мемлекеттік органдар, меншік түріне қарамастан барлық ұйымдар, қоғамдық бірлестіктердің қызметіндегі заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асыру, екіншіден өз қызметін орындау барысында зандылықты сақтау болып табылады.
Прокуратура органдарының өзге мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалар, саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі. Яғни прокуратура органдары өз қызметін жергілікті органдардан да, орталық органдардан да тәуелсіз жүзеге асырады және оларға есеп бермейді. Қазақстан Республикасы прокуратура органдарының тәуелсіздігіне заңмен мынадай кепілдіктер қарастыралған:
1) прокурорлардың қызметіне араласуға заңмен тыйым салу, жауаптылық
белгілеу;
2) прокуратура актілерінің мемлекет аумағында барлық тұлғалардың
тарапынан атқару міндеттілігі мен жауаптылығы;
3) қызметкерлерді құқықтық және әлеуметтік қорғау жолы;
4) барлық прокуратура органдары мен мекемелерінің тек республикалық бюджет есебінен қаржыландырылуы;
5) Прокуратура жүйесін саясаттан алшақтату жолымен.
Бұл қағида құрамындағы тәуелсіздік пен саяси алшақтылықты бөліп қарастыруға болады. Саяси алшақтылық, яғни прокуратура органдарының қызметіне саяси партиялар мен өзге де қоғамдық ұйымдарға араласуға, прокуратура және барлық мемлекеттік органдар құрамында саяси партиялар құруға және прокуратура органдары қызметкерлерінің қайсібір саяси партия құрамында тұруға конституциялық тыйым салынуы. Тәуелсіздікке қарағанда саяси алшақтылық прокуратураның саяси партиялар мен қоғамдық бірлестіктерден тәуелсіздігі мен алшақтылығын білдіретін тар ұғым болып отыр. Яғни тәуелсіздік қағидасы негізгі қағида ретінде, ал сая си алшақтылық алғашқыдан туындап отырған туынды қағида ретінде қарастырылады. Мемлекеттік аппараттағы прокуратураның осындай тәуелсіз жағдайы тиісті прокурордың зандылықтың бірлігі жолындағы күресте өз айқындамасын принципті түрде және батыл қорғауына мүмкіндік береді.
Прокуратура органдары мен мекемелерінің біртұтастығы мен орталықтандырылуы, төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға қызмет бойынша бағыныстылығы. ҚР-ның 1995 жылы 21желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 9-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының прокуратурасы органдарының біртұтас жүйесін Бас прокуратура, облыстардың прокуратуралары, республикалық маңызы бар қалалар мен Республика астанасының прокуратуралары, ауданаралық, аудандық, қалалық және соларға теңестірілген әскери және мамандандырылған прокуратуралар құрайды.
Біртұтастығына дәлел бүкіл прокуратура органдары бір жүйені құрайды, олардың мақсат көздемелері бірдей, прокурорлық қадағалаудың бірыңғай әдістері мен нысандарын қолданады, заңды бұзушылыққа қарсы прокурорлық қадағалаудың бірегей іс- шараларын қолданады.
Ал орталықтандырылуы бір орталықтан басқарылуы мен бағындырылуы мазмұнын білдіреді. Яғни, Қазақстан Республикасының прокуратурасы Президентке есеп беретін біртұтас орталықтандырылған мемлекеттік орган, ол прокуратура органдарының барлық түрін қамтиды: территориялық, әскери және мамандандырылған прокуратуралар.
Төменгі тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға қызмет бойынша бағынуы. Бұған дәлел келесідей факторлар:
- төменгі прокурорлардың жоғарғылармен және Бас Прокурормен тағайындалуы;
- жоғары тұрған прокурордың талаптары мен нұсқаулары төменгілер үшін міндетті болуы;
- төменгі прокурорлардың актілерін жоғары тұрған прокурорлардың бұза алуы;
- төменгі прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға есеп беруі.
ҚР Бас Прокурорын Парламент Сенатының келісімімен Республика Президенті 5 жыл мерзімге қызметке тағайындайды. Ал Бас Прокурордың бірінші орынбасары мен орынбасарларын Бас Прокурордың ұсынуы бойынша Республика Президенті қызметке тағайындайды. Облыстық және оған теңестірілген прокурорларды Президенттің келісімімен ҚР Бас Прокуроры қызметке тағайындайды. Аудандық және оған теңестірілген прокурорларды облыс прокурорларының ұсынуымен Бас прокурор тағайындайды. Көріп отырғанымыздай прокуратура органдары біртұтас иерархиялы бағынысты жүйені құрайды.
Бірақ прокурорлар өз өкілеттіктерін орындау барысында жеке шешім қабылдауға құқылы, яғни нақты бір шешім қабылдау кезіндегі процессуалдық тәуелсіздігі, іске шығармашылық көзқарас пен өз пікірі мен ынтасын білдіру.
Заңмен жүктелген өкілеттіктерді орындау барысында прокуратура органдарының қызметіне араласпау. Бұл қағида тәуелсіздік қағидасымен тығыз байланысты. Ол прокуратура органдары қызметі бойынша өзге мемлекеттік органдар, лауазымды тұлғалардың есеп талап етуіне немесе нұсқаулар беруіне жол бермеу болып табылады, тек ҚР Бас прокуроры әр тоқсан сайын Президентке елдегі заңдылық режимі туралы есеп береді. Сондай-ақ прокуратура қызметіне араласпау қағидасы прокуратура органдарына заңмен көзделген мақсаттар мен функциялардан басқа міндеттерді артпауды білдіреді. Ешбір өзге мемлекеттік органдар прокуратура органдарына міндеттер жүктей алмайды.
Жариялылық қағидасы. Прокуратура органдарындағы жариялылық қағидасы прокуратура қызметінің мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктер мен ұйымдар, азаматтар үшін ашық сипатта болуы, яғни қоғамнан, азаматтардан оқшауланбауын білдіреді. Алайда, прокуратура органдары республиканың азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ мемлекеттік құпияларды сақтау туралы заңдарына қайшы келмейтіндей деңгейде жариялы іс-қимыл жасайды. Жариялылық қағидасының мақсаттары:
- заңнаманы насихаттау мен түсіндіру;
- профилактикалық, яғни алдын алу мақсаттары;
- прокуратура қызметіне заңмен белгіленген шектерде халықтың қолжетімділігі, прокуратура мен халық арасындағы байланысты нығайту.
Демократизм қағидасы. Демократизм прокуратураға қатысты тура заңнамамен бекітілмесе де, бұл қағида мемлекеттің демокртиялық сипатынан туындайды. Конституцияның 1-бабына сәйкес, Республикамыз өзін демократиялық мемлекет деп жариялады. Ал прокуратура органдары өзіне республикалық референдумда қабылданған Конституция жүктеген өкілеттігін жүзеге асырады, азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау үшін прокуратура органдарына өтініш, арыздарын бере алады, яғни, прокурорлық қорғау әрбір құқы мен бостандығы бұзылған азаматқа қолжетімді болуы тиіс, прокуратура қызметінде демократизм төменгі тұрған прокурорлардың әрекеттері мен шешімдерін жоғарғы тұрған прокурорларға шағымдану жолымен де жетеді.
Прокуратура өзіне жүктелген алуан түрлі саладағы қызметін атқару барысында басқа мемлекеттік органдармен қарым қатынаста болмауы мүмкін емес. Прокуратураның заң бұзушылықтарды анықтау мен кінәлі тұлғаларды жазаға тарту барысында өзге де құқық қорғау органдарымен қатынаста болады. Бұл прокурорлық қадағалау жұмыстарының тез, дер кезінде әрі тиімді етуге ықпалын тигізеді. Азаматтық, қылмыстық, әкімшілік істер жүргізу барысында прокуратураның құқыққорғау, сот және өзге органдарымен қарым-қатынасы процессуалдық тәртіппен бекітілген. Прокурорлық қадағалауды жүзеге асыру барысында прокуратура заңдылықты сақтау жағдайы немесе өзге де маңызды мәліметтерді барлық өзге мемлекеттік органдар мен мекемелерден, ұйымдар мен азаматттардан алады, сондай-ақ қажеттілік туындаған жағдайда тексерулер жүргізуге, арнайы топтар құрған жағдайда өзге органдар мамандарын шақыруға құқылы болып табылады.
Сонымен қатар, прокуратура азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының сақталуы, лауазымды тұлғаларды, иммунитеті бар тұлғаларды жауапкершілікке тарту, халықаралық байланыс сұрақтары және өзге де мәселелер бойынша жоғары билік органдарымен қарым қатынаста болады, олар: Парламент, Үкімет, Жоғарғы Сот. Прокуратураның Президентпен қарымқатынасы, байланысы ерекше аталып өтілгені жөн. Ол прокуратура органдары қызметкерлерін қызметке тағайындау мен босатудан, Бас Прокурордың әр тоқсан сайын Президент алдында елдегі заңдылық режимінің сақталуы бойынша есебінен, Президенттің төтенше жағдайларда прокуратураға жүктейтін міндеттері мен тапсырмаларынан көрініс табады.
Барлық органдар, ұйымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар үшін прокурорлық қадағалау актілерінің міндеттілігі. Яғни, заң шеңберінде, процессуалдық тәртіппен шығарылған прокуратура органдарының актілері: қаулы ұсыныс ұйғарым, санкция, наразылық, нұсқау, арыз, заңға түсіндірме мемлекеттік органдар, мекемелер, ұйымдар, бірлестіктер, азаматтармен қаралуға, орындалуға, шара қолданылуға міндетті болып табылады, ал оның орындалмау және өзге салдары заңнамамен бекітілген әкімшілік, қылмыстық жауапкершілікке әкеліп соғады.
Прокуратура қызметінің коллегиялық сипатта болуы Бас прокуратурада, облыстардың прокуратураларында және оларға теңестірілген прокуратураларда алқалар құрылады. Алқа отырыстарында прокуратура органдары қызметінің мәселелері, сондай-ақ заңдардың бұзылуының анықталуына байланысты Бас Прокурордың, облыс прокурорының немесе оған теңестірілген прокурордың ұйғарымы бойынша заңды бұзған лауазымды адамдардың қатысуымен алқалы түрде қарауды қажет ететін өзге де мәселелер қаралады. Алқа шешімдері оның мүшелерінің жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады. Алқаның шешiмдерi тиiстi прокурорлардың бұйрықтарымен іске асырылады және прокуратура органдарының қызметкерлері үшін міндетті. Заңның бұзылуының анықталуына қарай прокурорлық қадағалау актілері қабылданады. Алқа жұмысының регламентін және алқа мүшелерінің мәртебесін Республиканың Бас Прокуроры айқындайды.
Прокурорлық қадағалаудың жеке және арнайы қағидалары прокуратура қызметінің мамандандырылған салалық сипатын ашады. Олардың қатарына адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, заңды тұлға тардың және мемлекеттің мүдделерінің сақталуын қадағалау саласы бойынша прокуратураның басқа мемлекеттік органдарды алмастырмайтындығы және ұйымдардың қызметі мен азаматтардың жеке өміріне араласпауы. Бұл қағида Қазақстан Республикасының 1995 жылы 21 желтоқсандағы Прокуратура туралы Заңының 28-бабында анық көрініс тапқан. Прокуратура өз қызметін Конституциямен жүктелген өкілеттігіне сәйкес жүзеге асырады. Прокуратура өзіне басқа органдар мен ұйымдардың міндеті мен қызметін ала алмайды, заңдылықты қадағалау барысында олардың жедел-шаруашылық, атқарушылық, ұйымдастырушылық, кадрлық, ақпараттық және өзге қызметіне араласпайды. Мемлекеттік органдардың заңсыз актілерінің күшін жоюға тура құқылы болмаса да, олардың заңсыз актілерінің күшін тоқтата тұруға және сол органдар немесе сот арқылы күшін жоюға құқылы болып табылады. Ал азаматтардың жеке өміріне қол сұғуға жол берілмейді.
Жеке өмір тек сол азаматтың өзіне ғана тиесілі және мемлекет пен қоғамның бақылауына жатпайды. Прокуратура адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының сақталуына қадағалауды жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz