Халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін қарастыру
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы мәселені халықаралық қауымдастықтың "адамзаттың барлық мүшелеріне тән қасиеттерді және адамның тең әрі ажырамас құқықтары бостандықтың, әділдіктің және жалпы әлемнің арқауы екендігін мойындауымен" тікелей байланыстырады. БҰҰ-ның алдына қойған мақсаттарының тізбесіндегі "Нәсілдік, жыныстық, тіл және діндік ерекшеліктеріне қарамастан барлық адамдардың құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеуді қолдау мен дамытудағы" халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруы халықаралық әмбебап ұйымның адам құқықтарын жүзеге асыруға адалдығын бейнелейді. Екінші дүниежүзілік соғыстан жинақталған ащы тәжірибеден кейін халықаралық қауымдастық адам құқықтарын халықаралық тиімді қорғау халықаралық бейбітшілік пен прогрестің маңызды шарттарының бірі деген түйінге келді.
Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарының проблемалары БҰҰ Жарғысының бірқатар баптарында көрініс тапқан. Оның Кіріспесінде халықтар "адамның негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен ар-намысына, әйелдер мен ерлер теңдігіне, көп және аз ұлттар құқықтарының теңдігіне деген сенімді орнықтыруға" бел байлағаны бейнеленген. БҰҰ Жарғысының 8- бабында "Біріккен Ұлттар Ұйымы өзінің басты және қосалқы органдарында әйелдер мен ерлердің кез келген нысанда және жағдайларда қатысуы үшін ешқандай шектеулер қоймайтынын бекіткен" деп көрсетілген. 56-бап БҰҰ-ның барлық мүшелерін ортақ мақсаттарға жету үшін Ұйыммен ынтымақтастықта біріккен және дербес әрекеттерді жүзеге асыруға, оның ішінде "барлық адамдардын нәсілдік, жыныстық, тілдік және діндік ерекшеліктеріне қарамастан, құқықтары мен негізгі бостандықтарын жалпылай құрметтеуге және сақтауға" көмектесуді міндеттейді.
БҰҰ Жарғысының 13-бабына сәйкес, Бас Ассамблеяның экономикалық, әлеуметтік, мәдени, білім беру, денсаулық сақтау салаларындағы халықаралық ынтымақтастыққа көмектесу қызметі және нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамастан, барлық адамдардың құқықтары мен негізгі бостандықтарын жүзеге асыруға көмектесу қызметі бар. 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғалы бері БҰҰ Бас Ассамблеясы адам құқықтары жөнінде көптеген декларациялар мен конвенциялар қабылдады. Олар ішінара геноцид, нәсілдік кемсіту, апартеид, шетелдіктердің құқықтық жағдайы, апатридтер, әйелдер құқығы, балалық шақты қорғау және халықтың басқа да санаттарына қатысты болды[3].
БҰҰ Бас Ассамблеясының Үшінші комитеті негізінен адам құқықтарына қатысты әлеуметтік, гуманитарлық және мәдени сипаттағы мәселелермен айналысады. Адам құқықтары жөніндегі мәселелерді қарастырған кезде туындайтын әкімшілік және бюджеттік мәселелерді Бесінші комитет қарайды. Бас Ассамблеяның органдар жүйесінде адам құқықтарымен айналысатын қосалқы органдар болады. Оларға мыналар жатады: отар елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы Декларацияны жүзеге асыру барысындағы мәселелер жөніндегі арнайы Комитет; Намибия жөніндегі БҰҰ Кеңесі; апартеидке қарсы арнайы Комитет; Адам құқықтарына қатысты басып алынған аумақтардағы Израиль әрекеттерін зерттеу жөніндегі арнайы Комитет; Палестина халқының ажырамас құқықтарын жүзеге асыру жөніндегі Комитет. БҰҰ-ның Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесі (ЭКО) адам құқықтарын қолдау жөніндегі экономикалық және әлеуметтік саладарда комиссия құрады. БҰҰ Жарғысының 62-бабына сәйкес ЭКОЭЛК "адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының сақталуы мен ережелерін қолдау мақсаттарында ұсыныстар" жасай алады. Адам құқықтарына қатысты мәселелерді қарастыру кезінде көмек көрсету үшін Кеңес Адам құқықтары жөніндегі комиссияны және Әйелдер жағдайы жөніндегі комиссияны құрды. Адам құқықтары жөніндегі комиссия, өз кезегінде Аз ұлттарды кемсітудің алдын алу және қорғау жөніндегі шағын комиссияны құрды.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия 1946 ж. құрылды, сол уақыттан бері жыл сайын комиссияның сессиялары өткізіліп келеді. Комиссия адам құқықтары жөніндегі бас орган болып табылады және осы құқықтарға қатысты түрлі мәселелермен айналыса алады. Осы орган адам құқықтары жөніндегі зерттеулер жүргізеді, халықаралық құжаттардың ұсыныстары мен жобаларын жасайды, Бас Ассамблея мен Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің арнайы тапсырмаларын орындайды, сондай-ақ адам құқықтарының бұзылуына қатысты өтініштерді қарайды. Комиссия құзыреттеріне адам құқықтары жөніндегі мәселелер кіретін БҰҰ-ның басқа органдарының барлығымен тығыз ынтымақтастық жасайды[6]. Алғашында Комитет құрамындағы 18 адамымен адам құқықтары туралы Халықаралық биллді дайындаумен айналысты. Бүгінгі таңда Адам құқықтары жөніндегі комиссия мүшелерінің саны 43-ке жетті, олар үш жылдық мерзімге сайланады. Олар жыл сайын алты апталық мерзімге жиналып, өз сессияларын өткізіп тұрады, комиссия кез келген мемлекетті осы мемлекеттің ерекше қызығушылығын туғызатын әрқандай мәселелер бойынша өз жұмысына қатысуға шақыра алады, сондай-ақ Бас Ассамблея мойындаған ұлт-азаттық қозғалыстардың өкілдерін шақырады. Мамандандырылған мекемелер мен бірқатар басқа да үкіметаралық ұйымдар олардың мүдделеріне қатысы бар мәселелер жөніндегі комиссияның жүргізетін талқылауларына қатыса алады, ал экономикалық және әлеуметтік Кеңес жанындағы консультативтік мәртебесі бар үкіметаралық емес ұйымдар комиссияның ашық мәжілістерінің жұмысын бақылау үшін ресми өкілдерін тағайындай алады.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия бірқатар елдер мен аумақтарда өзінің бірнеше қосалқы органдарын құрды, сондай-ақ өзінің құзыретіне қатысты мәселелер жөніндегі органдарын құрды. Қазіргі таңда, адам құқықтарының ұдайы өрескел бұзылу жағдайларын зерттейтін жұмыс тобы; еріксіз түрде немесе зорлықпен күштеп жоғалып кету мәселелері жөніндегі жұмыс тобы; даму құқығы жөніндегі үкіметтік сарапшылардың жұмыс тобы бар. Сондай-ақ, комиссия адамның бұзылған құқықтарын қарастырудың түрлі әдіс-тәсілдерін белсенді түрде қолданып келеді, мәселен адам құқықтары саласындағы немесе белгілі бір елдердегі немесе адам құқықтарының нақты бұзылуына байланысты жағдайларды зерттеу үшін сарапшылар тобының мәліметтерді жинауын айтуға болады. Мұндай құқық бұзушылықтар, әдетте сот талқылауынсыз жазалауға, діни жаппай қырып-жоюға, жалдамалы кісі өлтіруге қатысты болады.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия халықаралық декларациялар мен конвенцияларды дайындауға көмек көрсететін жұмысшы топтарын құрады.
1947 ж. Аз ұлттарды кемсітудің алдын алу және қорғау жөніндегі шағын комиссия құрылды. Адам құқықтары жөніндегі комиссия сияқты, "ол да Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің қызметтік комиссияларының рәсім ережелеріне сәйкес әрекет етеді. Шағын комиссия үш жұмыс тобын құрды, олар жыл сайынғы әрбір сессияның алдында, бірқатар міндеттерді жүзеге асыруға көмектесу үшін жиналады. Мысалы, хабарламалар жөніндегі жұмыс тобы адам құқықтарының бұзылуына қатысты және адам құқықтарын жүйелі түрде өрескел бұзуды растайтын мәліметтерді қарастырады. Құлдық мәселелері жөніндегі жұмыс тобы құлдық және құл саудасы саласындағы оқиғалар барысын, бала еңбегін пайдалануды қоса алғанда қарастырады. Байырғы халық мәселелері жөніндегі жұмыс тобы байырғы халықтың құқықтарын қорғау саласындағы оқиғалар барысын қарастырады.
Сонымен бірге, бағынысты комиссияның құрылымында адам кұқықтары жөніндегі, ұстау және түрмеде қамау мәселелері жөніндегі, психикалық ауруларына байланысты ұсталатын адамдар мәселелері жөніндегі құжаттарды қабылдауға көмектесу мәселелерімен айналысатын сессиялық жұмыс топтары бар.
1977 ж. Адам құқықтары жөніндегі комитет құрылды. Ол Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактінің 28- бабына сәйкес кұрылған болатын. Оның құрамы Пактіге қатысушы мемлекеттердің жоғары моральдық қасиеттері бар және адам құқықтары саласында құзіреттері мойындалған 18 азаматтан тұрады. Азаматтық және саяси кұқықтар туралы халықаралық пактінің Факультативтік хаттамасына сәйкес, Пактіде мазмұндалған құқықтардың біреуі бұзылғаны туралы арыз жасаған және қолда бар барлық ішкі мемлекеттік құралдарды қолданып болған жеке тұлғалар адам құқыктары жөніндегі комитеттердің қарауына жазбаша хабарламалар бере алады. Мұндай хабарламалар Пактінің және Факультативтік хаттаманың қатысушы мемлекеттерінен ғана қабылданады. Комитет өзінің әрбір сессиясында қатысушы мемлекеттердің Пактіде көзделген құқықтарды өмірде іске асыру жөнінде қабылдаған шаралары туралы және осы құқықтарды пайдаланудың нақты нәтижелері туралы, сондай-ақ Пактіде мазмұндалған құқықтарды іске асыруға әсер ететін кедергілер мен факторлар туралы жасаған баяндамаларын қарастырады[5].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін қарастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады;
- халықтар жағдайын халықаралық-құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін қарастыру;
- азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелерінің мәнін ашу;
- шетел азаматтарының құқықтық жағдайын анықтау
- халықаралық құқықтың субъектілерін белгілеу;
- халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін
талдау;
- баспана құқығы және босқындардың құқықтық жағдайын анықтау;
- адам құкықтарын халықаралық-құқықтық реттеу мәселесі;
- адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері;
- халықаралық құқықтық жауапкершілікті айқындау;
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Жұмыста автор Халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін құқықтық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-жайларын ашып көрсеткен. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс зерттеу барысында ТМД елдерімен Қазақстанның белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйендік. Некрасов В.А., Джандарбеков И.А., Алибеков С.Т., Сәрсенбаев М.А., Зачесова Г.М., Кисловский Ю.Г., Петров Ю.М., Мадиярова Д.М., Ершов А.Д., Нұрахметов Б., және т.б. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Дииссертацияның құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған нормативтік құқықтық актілерден және әдебиеттерден тұрады.
1 ХАЛЫҚТАР ҰЙЫМДАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде. Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі заңдарымен айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу мүмкіндіктері мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ "аралас мәртебесі" бар халықтар санаты да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Шектеулі мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі халыкаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын беріледі. Мұнан өзге халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп отырды. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі экипажының апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің құкықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық құқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы да артып келеді[7].
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты ретінде ұлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас тудыра қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барынша қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтарды Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы теңдік құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші бағыт - халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатында болады. Мұндай нормалар мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала құқығы туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы кұқығының ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтырып, түзетеді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз етеді[8].
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді. Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта шарттық және әдет-ғүрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді. халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен институттары да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-күнге дамып, жетіліп келеді.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие. Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке, адамға қатысты құқықтары мен міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен камтамасыз етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататынына қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі бір ережелерді ұстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация) және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қан құқығы"- (Jus sanguninis) - тууына байланысты азаматтық алу және "жер құқығы" - (Jus soli) -туған жеріне байланысты азаматтық алу[9].
"Қан құқығы" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия, Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "жер құқығы" қағидасын латын-американдық мемлекеттердің зандары басшылыққа алады. Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет етеді (АҚШ, Ұлыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің мемлекет "қан құқығы" қағидасын қолданады.
Азаматтыққа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
:: бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
:: азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
:: оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің халқының қай мемлекеттің азаматтығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады. Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, Американың азаматтық туралы занында азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл ағылшын тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көзделген. АҚШ заңдарында егер адам коммунист және атеист болса, азаматтыққа қабылданбайтыны көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл өмір сүру керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір мемлекеттердің заңдарында кәсіби шектелім қойылған нақтырақ айтқанда, мысалы, Швейцария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік қайнатушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда азаматтық алудың екі түрлі әдісі болады:
:: екі азаматтықтың бірін ерікті түрде таңдау;
:: азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт - бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе қос азаматтықты (бипатризм) туындатады[5].
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің құқықтық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары беруі тиіс. Апатридтердің болуы халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы занда ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - деп көзделген (Азаматтық туралы 1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады- Азаматтық туралы заңның 12-бабы.
Халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатриттердің мәртебесі туралы 1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған. Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық туралы заңдарында "қан құқығы" қағидасы қолданылады, яғни тараптың біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы - Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтык жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-тәжірибеде сирек кездесуі мүмкін. Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа бір мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарының өз азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуына кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма-Ата Заңның 10 бабының 3 -тармағында -Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген Қазақстан Республикасының 1993 ж. Конституциясында "қосарланған азаматтық" мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын. Мәселен, 1993 ж. Конститутциясының 4-бабынын 3-тармағында Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып табылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекеттердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы - жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған азаматтығы" бар адамдарға қатысты жалпы ережелерден ауытқушылықтар жоқ. Қазақстанның 1993 ж. Конститутциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай жазалау, күштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де саяси әрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа мемлекеттер аумақтарында тұратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың негізі ретінде жариялайды[10].
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы 1991 ж. 20 желтоқсандағы Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 қазанындағы заң күші бар жарлығымен өзгерістермен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алу құқығы белгіленген, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын, сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған кезең ішінде азаматтық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді. Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі немесе Қазақстан Республикасы азаматының төлқұжаты Қазақстан Республикасы азаматтығын растайтын құжат болып табылады. 16 жасқа дейінгі балалардың азаматтығы олардың туу туралы куәліктерімен, ата-анасының қайсысының болса да төлқұжатымен расталады.
Азаматтық туралы заңның 8-бабына сәйкес, халықаралық құқықтық экстрадиция (бір елдің заңын бұзған адамды басқа елге қуып жіберу) қағидаларынын бірі - республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды, - деген қағида көзделген.
Қазақстан Республикасында азаматтық алудың төрт түрлі негізі бар:
:: тууы бойынша;
:: Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесінде;
:: Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер мен тәртіп бойынша;
:: Азаматтық туралы Заңда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасынын азаматтығына қабылдау өтініш беру негізінде жүзеге асырылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан азаматтығына алу үшін кәсіпке шектеу мемлекеттік тілді білу сияқты талаптар қойылмаған. Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдау шарттары бойынша Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұру он жылдан бес жылға қысқартылған талап кәмелетке толмағандардан, пайым қабілетін жоғалтқан адамдардан және Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдарға таралмайды. Осы ереже, сонымен қатар Қазақстан аумағынан саяси себептермен кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарына, егер олар тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса, қолданылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарымен некеде тұратын адамдарға 5 жыл тұрақты тұру талабы қолданылмайды, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын жақын туыстары бар бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары Қазақстанда тұру мерзіміне қарамастан, азаматтыққа қабылдануы мүмкін. Міндетті әскери қызмет атқарып жүрген және Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан әскери қызметшілердің азаматтығы мәселелері Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен белгіленеді[11].
Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан Республикасының егемендігімен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халық денсаулығына нұқсан келтіретін құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса, Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды.
Жоғарыда аталған негіздер мемлекеттік бастауларға, азаматтардың бірлігі мен теңқұқылығына зиян келтіреді, мемлекеттің тұтастығы мен оның шекараларының мызғымастығына қол сұғады.
Азаматтықты тоқтатудың екі негізі бар - азаматтықтан шығу және мәжбүрлі түрде азаматтықтан айырылу салдарынан.
Заңның 20-бабына сәйкес, адамды Қазақстан азаматтығынан шығарудан мынадай негіздер бойынша бас тартылуы мүмкін: егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның Қазақстан Республикасы алдындағы міндеттемелерінің немесе мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың немесе Қазақстан Республикасы аумағында, орналасқан кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделеріне байланысты болса, Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығарудан бас тартылуы мүмкін. 20-баптың 3-тармағында: "Егер шығу туралы өтініш жасаушы адам айыпкер ретінде қылмыстық жауапқа тартылған болса, не заң жүзінде күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе, немесе ол адамның Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстан азаматтығынан шығуға жол берілмейді" - делінген.
Азаматтықтан мәжбүрлеп айыруға келер болсақ, оның тізбесі Заңның 21-бабында берілген:
1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызметке, қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет органдарына немесе өзгеде мемлекеттік өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам дәлелсіз себептермен бес жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе айырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, басқа мемлекеттердін азаматтары асырап алған бала, егер олар Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын болса, сондай-ақ баланың бірге тұратын ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығып, тұрақты тұруға республикадан тыс жерлерге кетіп қалса, асырап алушылардың өтініші бойынша Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыға алады.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңның 5-тарауында Қазақстан Республикасы Президентінің және ішкі істер органдарының, сыртқы істер министрлігінің, елшілік өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің өкілеттіктері айқындалған. Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша Азаматтық туралы Заңның талаптарына сәйкес, оның Қазақстнн Республикасы азаматтығы қалпына келтірілуі мумкін[12].
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздері
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы шет ел азаматтарының басқа елдерде уақытылы немесе тұрақты орналасуы санының күрт өсуімен сипатталады. Бұл шаруашылық өмірдің интернационализациялануына, интеграциялық процесстердің дамуына, халықтың көшіп-қонуына, соның ішінде жұмыс күшінің миграциясына және тағы басқа факторларға байланысты.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие. Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке, адамға қатысты құқықтары мен міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен камтамасыз етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататынына қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі бір ережелерді ұстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация) және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қан құқығы"- (Jus sanguninis) - тууына байланысты азаматтық алу және "жер құқығы" - (Jus soli) -туған жеріне байланысты азаматтық алу.
"Қан құқығы" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия, Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "жер құқығы" қағидасын латын-американдық мемлекеттердің зандары басшылыққа алады. Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет етеді (АҚШ, Ұлыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің мемлекет "қан құқығы" қағидасын қолданады[ 13].
Азаматтыққа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
:: бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
:: азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
:: оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің халқының қай мемлекеттің азаматтығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады. Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, Американың азаматтық туралы занында азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл ағылшын тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көзделген. АҚШ заңдарында егер адам коммунист және атеист болса, азаматтыққа қабылданбайтыны көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл өмір сүру керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір мемлекеттердің заңдарында кәсіби шектелім қойылған нақтырақ айтқанда, мысалы, Швейцария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік қайнатушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда азаматтық алудың екі түрлі әдісі болады:
:: екі азаматтықтың бірін ерікті түрде таңдау;
:: азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт - бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе қос азаматтықты (бипатризм) туындатады.
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің құқықтық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары беруі тиіс. Апатридтердің болуы халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы занда ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - деп көзделген (Азаматтық туралы 1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады- Азаматтық туралы заңның 12-бабы. Халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатриттердің мәртебесі туралы 1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған. Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық туралы заңдарында "қан құқығы" қағидасы қолданылады, яғни тараптың біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы - Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтык жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-тәжірибеде сирек кездесуі мүмкін. Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа бір мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарының өз азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуына кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма-Ата Заңның 10 бабының 3 -тармағында -Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген Қазақстан Республикасының 1993 ж. Конституциясында "қосарланған азаматтық" мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын. Мәселен, 1993 ж. Конститутциясының 4-бабынын 3-тармағында Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып табылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекеттердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы - жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған азаматтығы" бар адамдарға қатысты жалпы ережелерден ауытқушылықтар жоқ. Қазақстанның 1993 ж. Конститутциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай жазалау, күштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де саяси әрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа мемлекеттер аумақтарында тұратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың негізі ретінде жариялайды[ 14].
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы 1991 ж. 20 желтоқсандағы Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 қазанындағы заң күші бар жарлығымен өзгерістермен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алу құқығы белгіленген, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын, сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған кезең ішінде азаматтық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді. Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына сәйкес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Біріккен Ұлттар Ұйымы адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы мәселені халықаралық қауымдастықтың "адамзаттың барлық мүшелеріне тән қасиеттерді және адамның тең әрі ажырамас құқықтары бостандықтың, әділдіктің және жалпы әлемнің арқауы екендігін мойындауымен" тікелей байланыстырады. БҰҰ-ның алдына қойған мақсаттарының тізбесіндегі "Нәсілдік, жыныстық, тіл және діндік ерекшеліктеріне қарамастан барлық адамдардың құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеуді қолдау мен дамытудағы" халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруы халықаралық әмбебап ұйымның адам құқықтарын жүзеге асыруға адалдығын бейнелейді. Екінші дүниежүзілік соғыстан жинақталған ащы тәжірибеден кейін халықаралық қауымдастық адам құқықтарын халықаралық тиімді қорғау халықаралық бейбітшілік пен прогрестің маңызды шарттарының бірі деген түйінге келді.
Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарының проблемалары БҰҰ Жарғысының бірқатар баптарында көрініс тапқан. Оның Кіріспесінде халықтар "адамның негізгі құқықтарына, жеке адамның құндылығы мен ар-намысына, әйелдер мен ерлер теңдігіне, көп және аз ұлттар құқықтарының теңдігіне деген сенімді орнықтыруға" бел байлағаны бейнеленген. БҰҰ Жарғысының 8- бабында "Біріккен Ұлттар Ұйымы өзінің басты және қосалқы органдарында әйелдер мен ерлердің кез келген нысанда және жағдайларда қатысуы үшін ешқандай шектеулер қоймайтынын бекіткен" деп көрсетілген. 56-бап БҰҰ-ның барлық мүшелерін ортақ мақсаттарға жету үшін Ұйыммен ынтымақтастықта біріккен және дербес әрекеттерді жүзеге асыруға, оның ішінде "барлық адамдардын нәсілдік, жыныстық, тілдік және діндік ерекшеліктеріне қарамастан, құқықтары мен негізгі бостандықтарын жалпылай құрметтеуге және сақтауға" көмектесуді міндеттейді.
БҰҰ Жарғысының 13-бабына сәйкес, Бас Ассамблеяның экономикалық, әлеуметтік, мәдени, білім беру, денсаулық сақтау салаларындағы халықаралық ынтымақтастыққа көмектесу қызметі және нәсіліне, жынысына, тіліне және дініне қарамастан, барлық адамдардың құқықтары мен негізгі бостандықтарын жүзеге асыруға көмектесу қызметі бар. 1948 ж. Адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясы қабылданғалы бері БҰҰ Бас Ассамблеясы адам құқықтары жөнінде көптеген декларациялар мен конвенциялар қабылдады. Олар ішінара геноцид, нәсілдік кемсіту, апартеид, шетелдіктердің құқықтық жағдайы, апатридтер, әйелдер құқығы, балалық шақты қорғау және халықтың басқа да санаттарына қатысты болды[3].
БҰҰ Бас Ассамблеясының Үшінші комитеті негізінен адам құқықтарына қатысты әлеуметтік, гуманитарлық және мәдени сипаттағы мәселелермен айналысады. Адам құқықтары жөніндегі мәселелерді қарастырған кезде туындайтын әкімшілік және бюджеттік мәселелерді Бесінші комитет қарайды. Бас Ассамблеяның органдар жүйесінде адам құқықтарымен айналысатын қосалқы органдар болады. Оларға мыналар жатады: отар елдер мен халықтарға тәуелсіздік беру туралы Декларацияны жүзеге асыру барысындағы мәселелер жөніндегі арнайы Комитет; Намибия жөніндегі БҰҰ Кеңесі; апартеидке қарсы арнайы Комитет; Адам құқықтарына қатысты басып алынған аумақтардағы Израиль әрекеттерін зерттеу жөніндегі арнайы Комитет; Палестина халқының ажырамас құқықтарын жүзеге асыру жөніндегі Комитет. БҰҰ-ның Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесі (ЭКО) адам құқықтарын қолдау жөніндегі экономикалық және әлеуметтік саладарда комиссия құрады. БҰҰ Жарғысының 62-бабына сәйкес ЭКОЭЛК "адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының сақталуы мен ережелерін қолдау мақсаттарында ұсыныстар" жасай алады. Адам құқықтарына қатысты мәселелерді қарастыру кезінде көмек көрсету үшін Кеңес Адам құқықтары жөніндегі комиссияны және Әйелдер жағдайы жөніндегі комиссияны құрды. Адам құқықтары жөніндегі комиссия, өз кезегінде Аз ұлттарды кемсітудің алдын алу және қорғау жөніндегі шағын комиссияны құрды.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия 1946 ж. құрылды, сол уақыттан бері жыл сайын комиссияның сессиялары өткізіліп келеді. Комиссия адам құқықтары жөніндегі бас орган болып табылады және осы құқықтарға қатысты түрлі мәселелермен айналыса алады. Осы орган адам құқықтары жөніндегі зерттеулер жүргізеді, халықаралық құжаттардың ұсыныстары мен жобаларын жасайды, Бас Ассамблея мен Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің арнайы тапсырмаларын орындайды, сондай-ақ адам құқықтарының бұзылуына қатысты өтініштерді қарайды. Комиссия құзыреттеріне адам құқықтары жөніндегі мәселелер кіретін БҰҰ-ның басқа органдарының барлығымен тығыз ынтымақтастық жасайды[6]. Алғашында Комитет құрамындағы 18 адамымен адам құқықтары туралы Халықаралық биллді дайындаумен айналысты. Бүгінгі таңда Адам құқықтары жөніндегі комиссия мүшелерінің саны 43-ке жетті, олар үш жылдық мерзімге сайланады. Олар жыл сайын алты апталық мерзімге жиналып, өз сессияларын өткізіп тұрады, комиссия кез келген мемлекетті осы мемлекеттің ерекше қызығушылығын туғызатын әрқандай мәселелер бойынша өз жұмысына қатысуға шақыра алады, сондай-ақ Бас Ассамблея мойындаған ұлт-азаттық қозғалыстардың өкілдерін шақырады. Мамандандырылған мекемелер мен бірқатар басқа да үкіметаралық ұйымдар олардың мүдделеріне қатысы бар мәселелер жөніндегі комиссияның жүргізетін талқылауларына қатыса алады, ал экономикалық және әлеуметтік Кеңес жанындағы консультативтік мәртебесі бар үкіметаралық емес ұйымдар комиссияның ашық мәжілістерінің жұмысын бақылау үшін ресми өкілдерін тағайындай алады.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия бірқатар елдер мен аумақтарда өзінің бірнеше қосалқы органдарын құрды, сондай-ақ өзінің құзыретіне қатысты мәселелер жөніндегі органдарын құрды. Қазіргі таңда, адам құқықтарының ұдайы өрескел бұзылу жағдайларын зерттейтін жұмыс тобы; еріксіз түрде немесе зорлықпен күштеп жоғалып кету мәселелері жөніндегі жұмыс тобы; даму құқығы жөніндегі үкіметтік сарапшылардың жұмыс тобы бар. Сондай-ақ, комиссия адамның бұзылған құқықтарын қарастырудың түрлі әдіс-тәсілдерін белсенді түрде қолданып келеді, мәселен адам құқықтары саласындағы немесе белгілі бір елдердегі немесе адам құқықтарының нақты бұзылуына байланысты жағдайларды зерттеу үшін сарапшылар тобының мәліметтерді жинауын айтуға болады. Мұндай құқық бұзушылықтар, әдетте сот талқылауынсыз жазалауға, діни жаппай қырып-жоюға, жалдамалы кісі өлтіруге қатысты болады.
Адам құқықтары жөніндегі комиссия халықаралық декларациялар мен конвенцияларды дайындауға көмек көрсететін жұмысшы топтарын құрады.
1947 ж. Аз ұлттарды кемсітудің алдын алу және қорғау жөніндегі шағын комиссия құрылды. Адам құқықтары жөніндегі комиссия сияқты, "ол да Экономикалық және әлеуметтік Кеңестің қызметтік комиссияларының рәсім ережелеріне сәйкес әрекет етеді. Шағын комиссия үш жұмыс тобын құрды, олар жыл сайынғы әрбір сессияның алдында, бірқатар міндеттерді жүзеге асыруға көмектесу үшін жиналады. Мысалы, хабарламалар жөніндегі жұмыс тобы адам құқықтарының бұзылуына қатысты және адам құқықтарын жүйелі түрде өрескел бұзуды растайтын мәліметтерді қарастырады. Құлдық мәселелері жөніндегі жұмыс тобы құлдық және құл саудасы саласындағы оқиғалар барысын, бала еңбегін пайдалануды қоса алғанда қарастырады. Байырғы халық мәселелері жөніндегі жұмыс тобы байырғы халықтың құқықтарын қорғау саласындағы оқиғалар барысын қарастырады.
Сонымен бірге, бағынысты комиссияның құрылымында адам кұқықтары жөніндегі, ұстау және түрмеде қамау мәселелері жөніндегі, психикалық ауруларына байланысты ұсталатын адамдар мәселелері жөніндегі құжаттарды қабылдауға көмектесу мәселелерімен айналысатын сессиялық жұмыс топтары бар.
1977 ж. Адам құқықтары жөніндегі комитет құрылды. Ол Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық Пактінің 28- бабына сәйкес кұрылған болатын. Оның құрамы Пактіге қатысушы мемлекеттердің жоғары моральдық қасиеттері бар және адам құқықтары саласында құзіреттері мойындалған 18 азаматтан тұрады. Азаматтық және саяси кұқықтар туралы халықаралық пактінің Факультативтік хаттамасына сәйкес, Пактіде мазмұндалған құқықтардың біреуі бұзылғаны туралы арыз жасаған және қолда бар барлық ішкі мемлекеттік құралдарды қолданып болған жеке тұлғалар адам құқыктары жөніндегі комитеттердің қарауына жазбаша хабарламалар бере алады. Мұндай хабарламалар Пактінің және Факультативтік хаттаманың қатысушы мемлекеттерінен ғана қабылданады. Комитет өзінің әрбір сессиясында қатысушы мемлекеттердің Пактіде көзделген құқықтарды өмірде іске асыру жөнінде қабылдаған шаралары туралы және осы құқықтарды пайдаланудың нақты нәтижелері туралы, сондай-ақ Пактіде мазмұндалған құқықтарды іске асыруға әсер ететін кедергілер мен факторлар туралы жасаған баяндамаларын қарастырады[5].
Зерттеу жұмысының мақсаты. Халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін қарастыру болып табылады. Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер қойылады;
- халықтар жағдайын халықаралық-құқықтық реттеудің теориялық
мәселелерін қарастыру;
- азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелерінің мәнін ашу;
- шетел азаматтарының құқықтық жағдайын анықтау
- халықаралық құқықтың субъектілерін белгілеу;
- халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін
талдау;
- баспана құқығы және босқындардың құқықтық жағдайын анықтау;
- адам құкықтарын халықаралық-құқықтық реттеу мәселесі;
- адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетіктері;
- халықаралық құқықтық жауапкершілікті айқындау;
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Жұмыста автор Халықаралық құқықтық нормаларға сәйкес халықаралық деңгейде адам құқығын қорғаудың құқықтық аспектілерін құқықтық және теориялық мәселелеріне талдау жасау арқылы маңызды мән-жайларын ашып көрсеткен. Жұмыс барысында айтылған ойларды тәжірибеде қолдануға болады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Дипломдық жұмыс зерттеу барысында ТМД елдерімен Қазақстанның белгілі ғалымдардың еңбектеріне сүйендік. Некрасов В.А., Джандарбеков И.А., Алибеков С.Т., Сәрсенбаев М.А., Зачесова Г.М., Кисловский Ю.Г., Петров Ю.М., Мадиярова Д.М., Ершов А.Д., Нұрахметов Б., және т.б. Сонымен қатар, осы саладағы Қазақстан Республикасының заңдарына анализ берілген.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Дииссертацияның құрылымы зерттеудің негізгі мақсаты мен пәніне сәйкес келеді. Ол кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған нормативтік құқықтық актілерден және әдебиеттерден тұрады.
1 ХАЛЫҚТАР ҰЙЫМДАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
0.1 Азаматтықтың халықаралық-құқықтық мәселелері
Әлемдегі шаруашылық өмір интернационалды сипатқа ие болып келуде. Бұған көптеген бірлескен кәсіпорындар, бірлескен кәсіпкерлік, бірлескен ғылыми зерттеулер мысал бола алады.
Ғылыми техникалық прогресс комуникациялар салаларында халықтар мен континенттерді жақындастырып, әртүрлі елдер өкілдерінің қарым-қатынастарының туындауына әкеп соқты.
Кез келген мемлекеттегі халықтардың құқықтық жағдайы оның ішкі заңдарымен айқындалады. Бұдан мемлекеттердің осы саладағы ынтымақтасу мүмкіндіктері мен мүдделілігі болмай қалады деген ой тумауы керек.
Кез келген мемлекеттің халқы нақты кезеңде қандай да бір мемлекеттің аумағында өмір сүріп жатқан индивидтердің жиынтығын көрсетеді. Халықтың құрамы, әдетте, өзінің азаматтарынан, шетел азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан құралады. Сондай-ақ "аралас мәртебесі" бар халықтар санаты да болуы мүмкін, яғни олар екі азаматтығы бар адамдар болып табылады. Шектеулі мағынадағы "халық" ұғымынан басқа, кейде бұл сөзді кең мағынада талдау да кездесіп қалады, атап айтқанда, жер жүзіндегі барлық тұрғындарды халық деп айтады.
Халықаралық құқықта азаматтық мәселелерін реттейтін шарттық және әдет-ғұрыптық нормалар жүйесі бар. Мысалы, оларға азаматтық мәселелері жөніндегі халыкаралық-құқықтық нормалар, шетелдіктердің, қос азаматтығы бар адамдардың (бипатридтердің), азаматтығы жоқ адамдардың мәртебесін айқындау жатқызылады. Халықаралық-құқықтық реттеу мәселелерінде адам құқықтары жөніндегі ынтымақтастық проблемалары мен перспективаларына айрықша орын беріледі. Мұнан өзге халықаралық құқықтағы болып жатқан барлық өзгерістер тікелей немесе жанама түрде болсын, халықтар мәселесіне ықпалын тигізіп отырды. Мәселен, мемлекет қылмыстылықпен күрес жүргізудегі ынтымақтастық мәселелерінде өз әрекеттерін үйлестіру кезінде бір мезгілде қылмыскерді бір-біріне беру туралы мәселені де шешіп отырады. Егер мемлекет ғарыштық зерттеу саласында ынтымақтастық жүргізсе, онда ғарыш кемесі экипажының апат, бақытсыздық немесе мәжбүрлі түрде қону жағдайларында көмектесудің құкықтық проблемалары туындайды. Мемлекеттер, өкінішке қарай қарулы жанжал жағдайында болса, онда соғыс құрбандарын қорғау мәселесі екі жақты келісе отырып, шешіледі. Соғысушы елдермен шекаралас мемлекеттер үшін босқындарды баспанамен, азық-түлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз ету мәселелері туындайды. Халықаралық-құқықтық нормалардың мемлекет халқының жағдайына жанама әсер етуі әр түрлі болатыны сөзсіз, осыған орай халықаралық құқықтағы сапалық өзгерістердің ішкі заңдарға әсер ету дәрежесі мен сапасы да артып келеді[7].
Сонымен, халықаралық құқықта жеке мемлекеттер халқының жағдайына халықаралық құқықтың ықпал етуінің екі бағыты байқалуда.
Бірінші бағыт, жалпы сипаттағы ықпал етумен сипатталады. Ол халықтың қандай да бір бөлігінің халықаралық құқықтың әсер ету объектісі болмаған кездерінде орын алады. Бірақ, осылай болғанымен, халықаралық стандарттар мемлекеттердің халықтың қандай да бір бөлігінің құқықтық жағдайын өзгертуіне қозғау салады. Мысалы, Еуропалық Кеңеске мүше болудың бір шарты ретінде ұлттық қылмыстық заңдардан өлім жазасын алып тастау талабы қойылған. Мәселен, халықаралық құқықтың көпшілік таныған қағидалар жүйесі халықтың құқықтық жағдайын өзгертпейді. Бірақ бұл қағидалар олардың азаматтық құқық қабілеттілігінің мазмұнына әсерін тигізетіні талас тудыра қоймас. Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы адамның жеке тұлға ретінде еркін дамуы үшін құқықтық жағдайларды барынша қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Мемлекеттер өздерінің саяси және экономикалық қызметінде осы қағидаларды басшылыққа алуға міндетті. Олар азаматтық, саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар мен бостандықтарды Біріккен Ұлттар Ұйымының жарғылық ережелеріне, адам құқықтарының жалпыға бірдей Декларациясына, адам құқықтары туралы Пактілерге және өзге де актілерге сәйкес тиімді жүзеге асыруды қолдауға және дамытуға міндетті. Аумақтарында ұлттық және басқа да азшылықтар бар мемлекеттер осындай топқа жататын тұлғалардың заң алдындағы теңдік құқығын құрметтеуге және оларға адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын іс жүзінде пайдалануға толық мүмкіндік беруі тиіс.
Екінші бағыт - халықаралық құқық нормаларының халықтың жағдайына нақты ықпал етуі. Бұл ықпал ету мақсатты сипатында болады. Мұндай нормалар мемлекеттерге халықтың белгілі бір санаттарына қандай да бір құқықтар немесе міндеттер беру құқығын немесе міндетін жүктейді. Мысалы, Бала құқығы туралы 1989 ж. конвенция балаларды қорғау мәселелеріндегі халықаралық стандарттарды белгілейді. Осыған орай, кез келген мемлекет отбасы кұқығының ұлттық нормаларын конвенциялық нормаларға сәйкес толықтырып, түзетеді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы-мемлекеттер азаматтарының азаматтық алуын жеңілдету тәртібі туралы 1996 ж. конвенция оның қатысушыларына азаматтық алудың жеңілдетілген, бірыңғай тәртібін қамтамасыз етеді[8].
Сонымен, осы заманғы халықаралық құқық өз табиғаты бойынша мемлекетаралық құқық бола отырып, бара-бара және кең көлемде халықтардың құқықтық жағдайын және жалпы адамзаттық құндылықтарды қорғап келеді. Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеу қағидасы халықаралық құқықта шарттық және әдет-ғүрыптық нормалардың тұтастай жүйесін өмірге келтірді. халықаралық құқықтың халықтар мәртебесіне қатысы бар жаңа қағидалары мен институттары да пайда болуда. Адам құқықтары осы заманғы халықаралық құқықтың арнаулы саласын құрайды деп айтуға толық негіз бар және ол күннен-күнге дамып, жетіліп келеді.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие. Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке, адамға қатысты құқықтары мен міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен камтамасыз етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататынына қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі бір ережелерді ұстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация) және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қан құқығы"- (Jus sanguninis) - тууына байланысты азаматтық алу және "жер құқығы" - (Jus soli) -туған жеріне байланысты азаматтық алу[9].
"Қан құқығы" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия, Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "жер құқығы" қағидасын латын-американдық мемлекеттердің зандары басшылыққа алады. Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет етеді (АҚШ, Ұлыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің мемлекет "қан құқығы" қағидасын қолданады.
Азаматтыққа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
:: бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
:: азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
:: оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің халқының қай мемлекеттің азаматтығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады. Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, Американың азаматтық туралы занында азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл ағылшын тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көзделген. АҚШ заңдарында егер адам коммунист және атеист болса, азаматтыққа қабылданбайтыны көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл өмір сүру керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір мемлекеттердің заңдарында кәсіби шектелім қойылған нақтырақ айтқанда, мысалы, Швейцария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік қайнатушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда азаматтық алудың екі түрлі әдісі болады:
:: екі азаматтықтың бірін ерікті түрде таңдау;
:: азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт - бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе қос азаматтықты (бипатризм) туындатады[5].
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің құқықтық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары беруі тиіс. Апатридтердің болуы халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы занда ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - деп көзделген (Азаматтық туралы 1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады- Азаматтық туралы заңның 12-бабы.
Халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатриттердің мәртебесі туралы 1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған. Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық туралы заңдарында "қан құқығы" қағидасы қолданылады, яғни тараптың біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы - Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтык жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-тәжірибеде сирек кездесуі мүмкін. Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа бір мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарының өз азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуына кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма-Ата Заңның 10 бабының 3 -тармағында -Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген Қазақстан Республикасының 1993 ж. Конституциясында "қосарланған азаматтық" мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын. Мәселен, 1993 ж. Конститутциясының 4-бабынын 3-тармағында Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып табылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекеттердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы - жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған азаматтығы" бар адамдарға қатысты жалпы ережелерден ауытқушылықтар жоқ. Қазақстанның 1993 ж. Конститутциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай жазалау, күштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де саяси әрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа мемлекеттер аумақтарында тұратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың негізі ретінде жариялайды[10].
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы 1991 ж. 20 желтоқсандағы Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 қазанындағы заң күші бар жарлығымен өзгерістермен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алу құқығы белгіленген, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын, сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған кезең ішінде азаматтық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді. Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлігі немесе Қазақстан Республикасы азаматының төлқұжаты Қазақстан Республикасы азаматтығын растайтын құжат болып табылады. 16 жасқа дейінгі балалардың азаматтығы олардың туу туралы куәліктерімен, ата-анасының қайсысының болса да төлқұжатымен расталады.
Азаматтық туралы заңның 8-бабына сәйкес, халықаралық құқықтық экстрадиция (бір елдің заңын бұзған адамды басқа елге қуып жіберу) қағидаларынын бірі - республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгіленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды, - деген қағида көзделген.
Қазақстан Республикасында азаматтық алудың төрт түрлі негізі бар:
:: тууы бойынша;
:: Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау нәтижесінде;
:: Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген негіздер мен тәртіп бойынша;
:: Азаматтық туралы Заңда көзделген өзге де негіздер бойынша алынады.
Қазақстан Республикасынын азаматтығына қабылдау өтініш беру негізінде жүзеге асырылады. Азаматтыққа қабылдау туралы өтініштер бойынша шешімді Қазақстан Республикасының Президенті қабылдайды. Қазақстан азаматтығына алу үшін кәсіпке шектеу мемлекеттік тілді білу сияқты талаптар қойылмаған. Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдау шарттары бойынша Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұру он жылдан бес жылға қысқартылған талап кәмелетке толмағандардан, пайым қабілетін жоғалтқан адамдардан және Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдарға таралмайды. Осы ереже, сонымен қатар Қазақстан аумағынан саяси себептермен кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарына, егер олар тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса, қолданылады. Сондай-ақ Қазақстан Республикасы азаматтарымен некеде тұратын адамдарға 5 жыл тұрақты тұру талабы қолданылмайды, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын жақын туыстары бар бұрынғы одақтас республикалардың азаматтары Қазақстанда тұру мерзіміне қарамастан, азаматтыққа қабылдануы мүмкін. Міндетті әскери қызмет атқарып жүрген және Қазақстан Республикасы аумағында орналасқан әскери қызметшілердің азаматтығы мәселелері Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарымен белгіленеді[11].
Заңның 17-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасы азаматтығына қабылдаудан бас тарту негіздері айқындалған. Егер Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш жасаушы адам:
1) адамзатқа қарсы халықаралық құқықта көзделген қылмыс жасаса, Қазақстан Республикасының егемендігімен тәуелсіздігіне әдейі қарсы шықса;
2) Қазақстан Республикасы аумағының бірлігі мен тұтастығын бұзуға шақырса;
3) мемлекет қауіпсіздігіне, халық денсаулығына нұқсан келтіретін құқыққа қарсы іс-әрекет жасаса;
4) мемлекетаралық, ұлтаралық және діни араздықты қоздыратын болса, Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілінің қолданылуына қарсы әрекет жасаса;
5) терроршылдық әрекеті үшін сотталған болса;
6) сот ерекше қауіпті баукеспе деп таныса;
7) басқа мемлекеттің азаматы болса, өтініштері қабылданбайды.
Жоғарыда аталған негіздер мемлекеттік бастауларға, азаматтардың бірлігі мен теңқұқылығына зиян келтіреді, мемлекеттің тұтастығы мен оның шекараларының мызғымастығына қол сұғады.
Азаматтықты тоқтатудың екі негізі бар - азаматтықтан шығу және мәжбүрлі түрде азаматтықтан айырылу салдарынан.
Заңның 20-бабына сәйкес, адамды Қазақстан азаматтығынан шығарудан мынадай негіздер бойынша бас тартылуы мүмкін: егер шығу туралы өтініш жасаушы адамның Қазақстан Республикасы алдындағы міндеттемелерінің немесе мүліктік міндеттемелерінің орындалмағандары болып, олармен азаматтардың немесе Қазақстан Республикасы аумағында, орналасқан кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің елеулі мүдделеріне байланысты болса, Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығарудан бас тартылуы мүмкін. 20-баптың 3-тармағында: "Егер шығу туралы өтініш жасаушы адам айыпкер ретінде қылмыстық жауапқа тартылған болса, не заң жүзінде күшіне енген сот үкімі бойынша жазасын өтеп жүрсе, немесе ол адамның Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығуы Қазақстан Республикасының мемлекет қауіпсіздігі мүдделеріне қайшы келсе, Қазақстан азаматтығынан шығуға жол берілмейді" - делінген.
Азаматтықтан мәжбүрлеп айыруға келер болсақ, оның тізбесі Заңның 21-бабында берілген:
1) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген реттерді қоспағанда, адамның басқа мемлекетте әскери қызметке, қауіпсіздік қызметіне, полицияға, әділет органдарына немесе өзгеде мемлекеттік өкімет және басқару органдарына орналасуы салдарынан;
2) егер Қазақстан Республикасының азаматтығы көрінеу жалған мәліметтер немесе жалған құжаттар табыс ету нәтижесінде алынса;
3) Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша;
4) егер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын адам дәлелсіз себептермен бес жыл бойы консулдық есепке тіркелмесе айырылады.
Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын, басқа мемлекеттердін азаматтары асырап алған бала, егер олар Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде тұрақты тұратын болса, сондай-ақ баланың бірге тұратын ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасы азаматтығынан шығып, тұрақты тұруға республикадан тыс жерлерге кетіп қалса, асырап алушылардың өтініші бойынша Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыға алады.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заңның 5-тарауында Қазақстан Республикасы Президентінің және ішкі істер органдарының, сыртқы істер министрлігінің, елшілік өкілдіктері мен консулдық мекемелерінің өкілеттіктері айқындалған. Бұрын Қазақстан Республикасының азаматы болған адамның өтініші бойынша Азаматтық туралы Заңның талаптарына сәйкес, оның Қазақстнн Республикасы азаматтығы қалпына келтірілуі мумкін[12].
1.2 Халықаралық құқықтың қайнар көздері
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басы шет ел азаматтарының басқа елдерде уақытылы немесе тұрақты орналасуы санының күрт өсуімен сипатталады. Бұл шаруашылық өмірдің интернационализациялануына, интеграциялық процесстердің дамуына, халықтың көшіп-қонуына, соның ішінде жұмыс күшінің миграциясына және тағы басқа факторларға байланысты.
Азаматтық мәселелері осы заманғы халықаралық құқықта үлкен маңызға ие. Азаматтық деп жеке тұлғаның мемлекетпен тұрақты саяси-құқықтық байланысын айтады, ол мемлекетке қатысты белгілі бір құқықтар мен міндеттерге ие болумен, сондай-ақ мемлекеттің жеке, адамға қатысты құқықтары мен міндеттерімен сипатталады. Азаматтық, ең алдымен әрбір мемлекеттің ішкі құқығының институты болып табылады. Сонымен бірге, бұл халықаралық жария құқықтың да институты. Азаматтық мәселелері XX ғ. басында-ақ, ұлттық заңдардың толық монополиясына айналған еді. XX ғ. аяғына таман азаматтық мәселелердің көпшілік бөлігі халықаралық құқық нормаларымен камтамасыз етіле бастады. Мысалы, конвенциялық нормаларда мемлекеттер азаматтықты бекітудің келісілген, икемді тәртібін белгілейді. Азаматтықты қабылдау шарты мен рәсімі мемлекеттің дербес құқықтық саласына жататынына қарамастан, бірыңғай (бір ізге салынған) ережелер бар, оған сәйкес, мемлекеттер белгілі бір ережелерді ұстанады.
Азаматтық институты буржуазиялық революциялардың дамыған кездерінде пайда болды. "Қол астындағы азамат" түсінігі кейбір мемлекеттердің заң актілерінде әлде де сақталып қалды. Қолданыстағы азаматтық туралы заңдарда азаматтық алудың екі түрлі әдісі бекітілген: тууына байланысты (филиация) және қол астына алу тәртібінде (қалыптасу). Бірінші жағдайда азаматтық алу жеке адамның еркінен тыс болса, ал екіншіде - адамның азаматтық алуға еркі немесе келісімі, сондай-ақ заңмен бекітілген құқықтық шарттар болуы керек.
Тууына байланысты азаматтық алуда екі қағида қолданылады -"қан құқығы"- (Jus sanguninis) - тууына байланысты азаматтық алу және "жер құқығы" - (Jus soli) -туған жеріне байланысты азаматтық алу.
"Қан құқығы" қағидасы Еуропа елдерінің аумағында (Австрия, Италия, Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания және басқалары) әрекет етеді, "жер құқығы" қағидасын латын-американдық мемлекеттердің зандары басшылыққа алады. Кейбір елдердің азаматтық туралы заңдарында аталған екі қағида да әрекет етеді (АҚШ, Ұлыбритания, Үндістан және басқалары). Қазақстан Республикасының азаматтық туралы 1991 ж. Заңының 10-бабына сәйкес, біздің мемлекет "қан құқығы" қағидасын қолданады[ 13].
Азаматтыққа алу дегеніміз - мүдделі адамның өтініші бойынша белгілі бір мемлекеттің азаматтыққа қабылдауы. Азаматтыққа алу тәртібі мен шарты мемлекет заңдарымен айқындалады. Азаматтыққа алу тәртібінде мынадай жағдайларда азаматтыққа қабылда-нады:
:: бір мемлекет азаматының (азаматшасының) басқа бір мемлекеттің азаматшасымен (азаматымен) некеге отыруы;
:: азаматтығы жоқ немесе басқа бір мемлекеттің азаматы болып табылатын баланы бір мемлекеттің азаматының асырап алуы;
:: оптация (бір мемлекеттен екінші мемлекеттің қарамағына көшкен жердің халқының қай мемлекеттің азаматтығын өзі таңдап алуы). Оптация құқығы халықаралық шарт негізінде немесе бір тарапты тәртіпте жүзеге асырылады. Оптация кең мағынасында - азаматтығы бар адамның азаматтықты таңдауын білдіреді. Алайда, оптация басқа да нысанда болуы мүмкін, яғни адамның жаңа азаматтықты алуы және бұрынғысынан бас тартуы.
Азаматтыққа алу кезінде нақты елдің заңдарында көзделген белгілі бір жағдайлар болуы мүмкін. Мысалы, Американың азаматтық туралы занында азаматтыққа қабылдау үшін отырықшылық шектелімі ретінде 5 жыл ағылшын тілін білу, адал болуға ант ету сияқты талаптар көзделген. АҚШ заңдарында егер адам коммунист және атеист болса, азаматтыққа қабылданбайтыны көрсетілген. Францияда азаматтық алу үшін сол елде бірнеше жыл өмір сүру керек және кандидаттың моральдық қасиеттері биік болуы керек; өмірбаянында қайыр тілеу, жезөкшелікпен айналысу сияқты элементтер болмауы тиіс. Кейбір мемлекеттердің заңдарында кәсіби шектелім қойылған нақтырақ айтқанда, мысалы, Швейцария заңында кәсіптік шектелім көзделген, Мәселен, ірімшік қайнатушы немесе сағат жөндеуші мамандығы барларға артықшылықтар беріледі.
Мемлекет аумағының бір бөлігі басқа мемлекетке өткен жағдайда азаматтықтың ауысуы мүмкін, яғни ол цессия деп аталады. Мұндай жағдайда азаматтық алудың екі түрлі әдісі болады:
:: екі азаматтықтың бірін ерікті түрде таңдау;
:: азаматтықтың автоматты түрде өзгеруі - трансферт - бір мемлекеттен екінші бір мемлекетке өтетін аумақтың халқын беру, соған орай бір азаматтықтан екінші азаматтыққа өту.
Азаматтық туралы коллизиялық нормалар азаматсыздықты (апатризм) немесе қос азаматтықты (бипатризм) туындатады.
Халықаралық тәжірибеде ешбір мемлекеттің азаматтығын алмаған адамдар санаты бар, яғни апатридтер, мысалы, шетелдікпен заңды некеге тұрған әйелдің елінің заңында "әйелі ерінің азаматтығын алады" деген қағида қолданылады. Мұндай жағдайда әйел өз елінің азаматтығынан шығады, ал күйеуінің елінің заңы бойынша оған тиісті шарттар орындалмағандықтан азаматтық берілмейді. Апатризмнің басқа да кең таралған түрі бар: адам қандай да бір мемлекеттің азаматтығынан өз еркімен немесе күштеп шығарылса және басқа мемлекеттің азаматтығын алмаған жағдайлары болады. Апатридтердің құқықтық жағдайы тұратын елдің заңымен айқындалады. Мекендеген мемлекет олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында апатридтерге адамның негізгі құқықтары мен бостандықтары беруі тиіс. Апатридтердің болуы халықаралық және ішкі мемлекеттік құқық үшін құқықтық "ауытқушылық" болып есептелетіндіктен, мемлекеттер азаматтығы жоқ адамдардың санын кемітуге ұмтылып отыр. Мысалы, Қазақсандағы азаматтық туралы занда ата-анасының екеуі де белгісіз Қазақстан Республикасы аумағындағы бала Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - деп көзделген (Азаматтық туралы 1991 ж. заңның 13-бабы). Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұрғылықты жері бар азаматтығы жоқ адамдардың Қазақстан Республикасы аумағында туған баласы Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады - Азаматтық туралы 1991 ж. Заңның 14-бабы. Бала туған кезде ата-анасының біреуі Қазақстан Республикасының азаматтығында болып, екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, не оның азаматтығы белгісіз болса, бала қай жерде туғанына қарамастан, Қазақстан Республикасының азаматы болып табылады- Азаматтық туралы заңның 12-бабы. Халықаралық құқық апатридтердің мәртебесін азаматсыздықты қысқарту туралы 1961 ж. конвенцияда және апатриттердің мәртебесі туралы 1954 ж. конвенцияда айқындайды. Бұл халықаралық-құқықтық құжаттар азаматсыздық жағдайларын қысқартуға және апатридтерге осы конвенцияларға қол қойған мемлекеттердің аумағында біршама жеңілдіктер беруге бағытталған. Апатризм жағдайларын болғызбау үшін бірқатар мемлекеттердің азаматтық туралы заңдарында "қан құқығы" қағидасы қолданылады, яғни тараптың біреуінің азаматтығы жоқ болған жағдайда, баланың әкесінің немесе шешесінің азаматтығын алуына жол берілуі болып табылады. Мемлекеттер апатридтер үшін белгілі бір құқықтық режим бекітеді. Қазақстан Республикасының заңы - Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. "Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының құқықтык жағдайы туралы" заң күші бар жарлығында белгіленгеніндей, бұл шетел азаматтарымен құқықтар мен міндеттерін теңестіруден көрінуі мүмкін. Азаматтығы жоқ адамдарды өздерінің азаматтарымен теңестіру немесе апатридтерге арнайы режим белгілеу іс-тәжірибеде сирек кездесуі мүмкін. Тұрмыстағы әйелдің азаматтығы туралы конвенцияның 2-бабында: "әрбір келісуші мемлекет азаматтарының басқа бір мемлекеттің азаматтығын ерікті түрде қабылдауы, не азаматтарының өз азаматтығынан бас тартуы азаматтың әйелінің азаматтығының сақталуына кедергі бола алмайтындығымен келіседі"- деп көрсетілген. Әрине, бұл конвенциялық норманың азаматсыздықты жоюға бағытталғаны сөзсіз.
Қазақстан Республикасындағы конституциялық норма-Ата Заңның 10 бабының 3 -тармағында -Республика азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды деп бекітілген. Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы заңның 3-бабының 2- тармағында, Қазақстан Республикасы азаматының басқа мемлекеттің азаматтығында болуы танылмайды,-деп белгіленген Қазақстан Республикасының 1993 ж. Конституциясында "қосарланған азаматтық" мәселелерінің жалпы ережелері және ерекшеліктері белгіленген болатын. Мәселен, 1993 ж. Конститутциясының 4-бабынын 3-тармағында Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын адам басқа мемлекеттің азаматы болып табылмайды деген норма мазмұндалған. Республика аумағынан кетуге мәжбүр болған және басқа мемлекетте де тұратын барлық қазақтардың басқа мемлекеттердің азаматтығымен қатар, Қазақстан Республикасының азаматы болуы танылады - 4-баптың 4-тармағы немесе Қазақстан Республикасының мемлекетаралық шарттарының күші бойынша ҚР-дың азаматы болып танылуы - жалпы ережеден бөлек болды. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конститутциясы бипатридтердің құқықтық мәртебесі мәселелеріндегі көпшілік таныған халықаралық стандарттарға сай келеді. Онда "қосарланған азаматтығы" бар адамдарға қатысты жалпы ережелерден ауытқушылықтар жоқ. Қазақстанның 1993 ж. Конститутциясында орын алған ерекшеліктерге келсек, онда Қазақстан Республикасының 1991 ж. Азаматтық туралы заңында 1995 ж. өзгерістерін қоса алғанда былай деп белгіленген: Қазақстан Республикасы өз аумағына жаппай жазалау, күштеп ұжымдастыру кезеңдерінде, адамгершілікке жатпайтын өзге де саяси әрекеттердің салдарынан республика аумағынан кетуге мәжбүр болған адамдар мен олардың ұрпақтарының қайтып оралуы үшін, сондай-ақ басқа мемлекеттер аумақтарында тұратын қазақтар үшін жағдай жасайды делінген. Сөйтіп, Қазақстан Республикасы біртұтас азаматтықты мемлекет тәуелсіздігінің тұрақтылығы мен мызғымастығының және ұлттық тең құқылықтың негізі ретінде жариялайды[ 14].
Қазақстан Республикасының Азаматтық туралы 1991 ж. 20 желтоқсандағы Заңына Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 3 қазанындағы заң күші бар жарлығымен өзгерістермен толықтырулар енгізу.
Азаматтық туралы қазақстандық заңдар көпшілік мойындаған әлемдік стандарттарға сай позицияны ұстанады. Заңның Кіріспесінде Қазақстан Республикасында әрбір адамның азаматтық алу құқығы белгіленген, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзінің азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды.
Қазақстан азаматтығына 1992ж. 1 наурызында мемлекетте тұрақты тұратын, сондай-ақ осы заңның ережелеріне сәйкес, Қазақстан Республикасының азаматтығын алған адамдар қабылданады. Қазақстан азаматтығын алғысы келмегендер 1994 ж. 1 наурызына дейін ол туралы жергілікті ішкі істер органына жазбаша хабарлауға мүмкіндік алды. Мұндай адамдар үшін аталған кезең ішінде азаматтық мәселелерін шешудің жеңілдетілген тәртібі көзделді. Осы аталған мерзім ішінде өтініш бермеген адамдар, қандай ұлтқа жататынына қарамастан Қазақстан Республикасының азаматы болып табылды. Заңның 4-бабына сәйкес, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz