Дәрілік шөптер сипаттамалары

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 114 бет
Таңдаулыға:

Табиғатпен бірге өсіп-өнгеп адамзат баласы ерте кез- ден бастап-ақ шипалы өсімдіктерге ерекше көніл бөлген, олардың емдік қасиетін жақсы білген. Қазіргі кезде дөрі- дәрмектің жартысына жуығы өсімдіктерден алынады. Өйткені мұндай дөрінің адам организміне зияны жоқ. Ал химиялық жолмен жасалған синтетикалық дәрілер бір ағзаны жазғанмен, екінші бір ағзаға керісінше есер етуі мүмкін. Зиянсыз екен деп, өзбетінше емделуге тағы бол- майды. Бұл ретте: Ауырсаң, дэрігерге қарал деген қағиданы да ұмытпаған жөн. Ал бақсы-балгердін айтқа- нын істеп, басын қауіп-қатерге тіккендер қаншама?! Қалайда дөрігердің ақыл-кеңесімен санасқан дұрыс.
Өсімдіктің бәрі зиянсыз емес, бәрі бірдей шипалы да емес. Мысалы, Қазакстанда өсімдіктін 6000-дай түрі кездеседі, бірақ оның 500-і ғана шипалы деп есептеледі. Сондықтан дәрі-дәрмекті дәрігермен кенеспей қолдану, тазалық сақтамау, дәріні шамадан тыс көп ішу адам орга- нимзіне көп залал келтіреді. Кейбір өсімдіктер - өте улы. Уланып қалуға да болады. Уды у қайтарады демекші, егер сол уды орынды пайдаланса, зор пайда келтіруі де ғажап емес. Олай болса, өрбір емделуші адам дөрілік өсімдіктің құрамын біліп алуы қажет, өйткені өсімдіктің емдік қасиеті оның құрамындағы заттарға тікелей бай- ланысты. Біз солардын ең негізгілеріне тоқталайық.
Алколоидтар. Сілті төрізді, өсімдік текті органнка- лық заттар (латынша аісаіі - сілті). Қышқылдармен қосылып, тұз түзеді. 1000-нан астам түрі бар. Құрамын- да көміртегі, оттегі, азот бар, көбісі улы. Белгілі бір ағзаға, мысалы, жүйке жүйесіне, қан тамырларына, бұлшық етке есер етеді. Көбінесе гүлді өсімдіктерде кездеседі. Дәрі- дөрмектік алколоидтар синтез аркылы алынады. Көпте- ген алколоидтар - атропин, хинин, папаверин, морфин, кодеин, кофеин, стрихнин дәрі ретінде қолданылады.
Гликозидтер. Күрделі заттар. Құрамында белгілібір кант болады, қантсыз эаттармен берік қоспа түзе алмай- ды. Қаитсыз болігі агликон деп аталады. Гликозидтер су мен ферменттің есері нрқылы кант пен агликонға бөлініп кетеді. Гликозидтіц ащы немөсе күйдіргіш дәмі болған- дыктан, оны аң-құс жей алмайды, бірақ олар тұрақсыз заттар. Гликозидтіц тобына житптын сапониндерді тыныс ағзаларыи емдеуге, қпи қысымын реттеуге, зәр жүргізуге, құстыруга, терлетуге, соидіій-ақ тамақ өнеркөсібінде алуа жасауға пайдаланады. Гликозидтер шамамен өсімдіктің 70%-ында кездеседі.
Дөрумендер. Латыиша оііа - тіршілік+мин. Төменгі молекулалы ор түрлі оргаиикалық қосылыстар. Тіршілік өлемінде мацызы зор. Олар (витаминдер) өсіресе өсімдіктерде түзіледі. Адам организмінде зат алмасуды калыптастырады, сырқатқа карсы қолданылатын дөрі- дөрмектіц есерін күшейтеді, сырқаттың созылмалы күйге айналмауыиа жагдай жасайды. Өсіресе жұқпалы ауру- ларды емдегенде, микробтарға қарсы күреседі. Дөрумендерді осімдіктер мен жануарлардан алады.
Крахмал. Өсімдіктің дөнінде, түйінінде түйіршік түрінде болатын, жогары полимерлі көмірсу. Мөлшері өр өсімдікте түрліше. Таза крахмал тамақ өндірісінде көп пайдаланылады. Крахмал мен қант өсімдікті косымша коректендіреді. Өсіресе күріш крахмалы өте майда, сон- дықтан аса құнды келеді.
Қою май. Өсімдік үшіп биологиялық маңызы зор. Кейбір осімдікте коп молшерде кездеседі. Мысалы, зығыр дөнінде 30%, тазаланган бадамда 70% болады. Медици- нада деиені сылайтын май, ауырган жерді жансыздан- дыратын дорі, емдік сабыи, гіластырь өзірлейді. Адам организміне физиологиялық жагынан күшті өсер етеді. Мысалы, касторка майы іиі жүргізуге пайдаланылады.
ІИайыр. Зат алмасу процесінде өсімдіктің діңінде, жапырагыида, тамыры мен қабыгында жиналады. Өсімдікті жануарлардың мүлде жеп қоюынан сақтайды. Жетелге, асказан ауруларына қолданады.
Шырыш. Өсімдіктің қабыгын, дөнін желден, аңызақ пен суыктан корғайтын желім. Су өткізбейді, ылғалды жаксы сактайды. Асқазан-ішек, тыынс жолдары ауру-
I тарау
ШИПАЛЫ ӨСІМДІКТЕР ЖӘНЕ
ОЛАРДЫҢ ЕМДІК ҚАСИЕТТЕРІ
АИР - айыр. Асогиз саіатиз. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыр сабағы жуан, жапырағы жіңішке, семсер тәрізді. Үзындығы 60 -- 120 см. Гүлі ұсақ, сарғыш жасыл, гүл шоғы собық тәріздес. Май-шілде айларында гүлдейді. Жемісі - көп тұқымды жидек. тамыр сабағында эфир майы, ащы гликозид, акорин, аскорбин қышқылы көп. Тамырын кептіргеннен кейін қайнатып, төбет арттыру, ас қорыту, жүйке жүйесін жақсарту үшін қолданады. Оба, сүзек, тұмау (грипп) ауруы кезінде тамырын шай- найды. Қайнатпасын тіс ауруына, шаш түскенде пайда- ланады. Қазіргі медипиада асқазан жарасына қарсы Ви- калин, Викаир деген дәрілерді шығарылған.
АЙВА -- беке, беге. Сусіопіа (Мііі). Жеміс ағашы не бұта. Кәдімгі беге және сопақша беге деген екі түрі бар. Ағашынын биіктігі 3 -- 4 м, жапырағы сопақша, гүлі ірі, 3-4 жылда жеміс береді. Үйде жапондық жөне қытай- лық түрлері өсіріледі. Жемісі қатты, дөмі төттілеу өрі қышқылтым. Еліміздін оңтүстік аймағында көп тараған. Жемісі дөруменге өте бай. Тыныс жолдары ауруларына, іш жүргізуге қолданады. Шырышты қайнатпасы өзір- ленеді.
АЙЛАНТ ВЫСОЧАЙШИЙ, китайский ясень - ай- лант. Аііапіһиз аіііззіта. Жемісі ұзынша, шағанның жемісіне ұқсас. Мамыр-маусымда гүлдейді. Қала көшелері мен саябақта жиі кездеседі, агашының биіктігі 30 м-ге дейін жетеді. Гүлі мен қабығы іш құртына қарсы, гүлі, бұтағы, қабығы қызылша мен қызамық ауруына қолда- нылады. Медипинада піскен жемісі геморройға, етеккірді реттеуге, асқазан жарасына, бүйрек пеи бауыр тастары- на, баспаға (ангина) қарсы пайдаланылады. Ангиноль, Эхинор тұнбалары шығарылған.
АЛОЭ - алоэ.Аоё. Лалагүлділер тұқымдасына жа- татын, ағаш төрізді өсімдік. Сөлі, іиырыны мол. Отаны Африка, бірақ барлық жерде дерлік қолдан да өсіріледі. Сабағы қысқа, үлкен. Етженді жапырақтарыныц үаын- дығы 60 см-ге дейін жетеді, шеті тікенекті. Гүлі кызыл несары. Құрамында антрагликозидтер, шырыш бар. Бұл есімдік үнемі көгеріп түрады, қуаңшылыққа төзімді. Одан әр түрлі дөрілер жасалады. Линименті - күйікке, сиро- пы - анемияға, шырыны - гастритке, гастроэнтеритке, энтероколитке, ішті жүргізуге, таблеткасы мен сұйық экстракты (егіледі) көз, асқазан-ішек, броих демікпесі ауруларында ем. Эмульсиясы сөулетерапиясында да кол- данылады. Бүл дөрілердің бөрі алоэнің жапырағынан жасалады.
АЛТЕЙ - жалбызтікен. АИҺеа оЦісіпаІів. Қүлқайыр тұқымдасына жататын бір не көпжылдык шөптесін өсімдік. 12 түрі бар. Қазақстанда 9 түрі өседі. Биіктігі 60-150 см, жапырағының ұзындыгы 5 -15 см, ені 3 -12 см. Гүлі солгын кызғылт не ақ. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Жемісінің диаметрі 8-10 мм. Ылғалды сортаң шабындықтарда, далалық аймакта, өзен-көл бойында, тоғайда, бұта-ши арасында жиі кездеседі. Тамырында шырыш (35%), крахмал (37%), қант, пектин заттары көп. Шырыш тыныс агзаларының сыркатына, кейде іштің өткенін тоқтатуға, ал гүлін немесе жапырағын шай орны- на пайдаланады. Тамырын қайнатып, тамақты шаяды.
АММИ - өмми. Атті. Шатыршагүлділер тұқымда- сына жататын екі жылдық шөптесін өсімдік. Азияда, Солтүстік Африкада, Оңтүстік Америкада өседі. Кавказ- да жабайы түрінде кездеседі, Украинада қолдан өсіріледі. Медицинада екі түрі қолданылады: тіс өммиі (Агпші үівпаPoundе), үлкен амми (Атті таіив). Сабағы көп бұталы, ұзьшдыгы 100 см-ге дейін. Жапырагы екі-үш салалы. Гүлі ак, ұсақ. Жемісі -- қос тұқымды. Жазда гүлдеп, күзде піседі. Тұқымында келлин, фурокумариндер т. б. бар. Несеп жолдарының спазмасына, бүйректегі тасқа, қап тамырларының спазмасына, стенокардияға, бронх демікпесіне, шаштың түсуіне.тазды емдеуге т. б. қолда- нылады. Аминфурин, Келлин, Мелодинин дәрілері таблетка, ерітінді (амлула) түрінде шығарылады.
АМОРФА - тушақурай. Атогрһа. Бұршақтар тұқым даісына жататын көріксіз, түрсіз бұта. жапырагы ретсіз орналасқан. Гүлі қызғылт күлгін ақшыл түсті, ұсақ. Жемісі - бұршак. Құрамындағы аморфин гликозиді
бірнеше агликонға бөлінеді. Фрутицин дәрісі жүрек- кан тамыры неврозына колданылады(таблетка түрінде шығарылады). Емдеу мерзімі 10 күн аралатып -- 1 ай.
АНИС - анис. Апізит. Бір жылдық өсімдік. Маусым- шілде айларында аппак гүл ашады. Дәнінде жұпар майы, белокты заттар, май болады. Медицинада, нан, парфю- мерия, тамак, арак-шарап өнеркәсібінде колданады. Жемістіц түнбасын тыныс, асқазан ағзалары кызметін жақсарту үшін пайдаланады. Ол үшін талкандалған анистін 1 шай касыгын бір стакан суға кайнатып, 20 минут тұндырады да, суығаннан кейін 14 стакан мөлше- рінде күніне 3 -- 4 рет тамакка дейін ішеді.
АРАЛИЯ МЦАНЪЧЖУРСКАЯ -- маньчжур аралия- сы. Агаііа тапсізсһигіса. Онша биік емес ағаш (1,5 -- 3 м). Пальмаға ұксас, діні жінішке, ұшар басында бір топ ірі жапырактары орналаскан. Гүлі ұсак, көріксіз, жасыл- дау. Әдетте кау болып өседі, арасынан өту киын ірі өрі үшкір тікенді, сондыктан оны пері ағаш деп атаған. Женьшеннің орнына аралияның тамырын пайдаланады. Құрамында жұпар майы, шырыш, сапонин, аралозид (А, В, С) т. б. бар. Орталык жүйке жүйесінің қызметін жақ- сарту үшін пайдаланады (калжырау, неврастения, өлсіздік, жүйкенін бұзылуы, гипотония) Гипертония, эпи- лепсия, гиперкинез сыркаттарына пайдалануға болмай- ды. Тамырын спиртке бөктірген тұнбасы, Сапарал таб- леткасы шығарылады. Аралия Ресейдің Приморье өлке- сінде ғана өседі.
АРБУЗ - карбыз, дарбыз. Сіігиііиз. Аскабақтар тұкымдасына жататын бір жылдық өсімдік. Сабағы төсел- ме, ұзын; тамыры тармакты. Гүлі дара жынысты, бір үйлі не кос үйлі. Түсі ақ, сары, ала , коңыр жасыл, кара, жо- лақ. Жемісі кызыл, кара, күрең кызыл, ақ, сарғыш. Құра- мында кант, пектин заттары, клетчатка т. б. бар. Зөр жүргізу касиеті күшті. Падагра, семіру, безгек (лихорад- ка) сырқаттарына карсы жас жөне тұздалған қарбызды пайдаланады. Кепкен не жас қабығын 1:10 мөлшерінде қайнатып, зөр айдау үшін қолданады.
АРНИКА, горный баранник -- арника, қойшөп. Агпіса. Күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жыл- дык шөптесін өсімдік. Жатаған тамыры мен сабағының
ұзындыгы 20-60 см. Бұтагы карама-қарсы. Гүлісабағы- ный ұшар басында орналасқан, түсі қызғылт сары. Гүлінің құрамында эфир майы (азулен, сесквитерпен) т. б. бар. Дорі-дормектері орталық жүйке жүйесін, жүрек бұлшык етін жақсарту, зөр айдау, қан тоқтату үшін, акушерлік-гинекологиялық практикада, суық тигенде қолданады.
АРОНИЯ, рябина черноплодная - арония, қара ше- тен. Агопіа твіапосагра немесе ЗогЬиз теіапосагра. Раушангүлділер тұқымдасына жататын бұта. Биіктігі 2- 2,5 м. Жапырагы керісінше сопақ, жеке-жеке орналасқ- ан. Гүлі ақ, қалқанша тәрізді гүл шоғына топтасқан. Жемісі домалақ, өте иөрлі, қара түсті. Мамырда гүлдеп, қырқүйекте піседі. Бұл кезде жапырақтары алқызыл түске еніп, қап-қара жемістері көзге айқын көрінеді. Жемісінің құрамында қант, органикалық қышқыл, илік заттар, С, РР, В.„ Е дөрумендері, каротин, флавонид, мик- роэлементтер бар. Жемісі мен шырынын гипертонияға, қан тоқтатуға, атеросклероз бен анацид гастритіне, күйікке пайдаланады. Үй жағдайында гипертонияға қар- сы екі апта бойы күніне жарты стақаннан жас шыры- нын ішеді.
АСТРАГАЛ - тасп&иіөп. Азіга^аіиз. Бұршақ тұқым- дасына жататын бір жылдық не көп жылдық шөптесін өсімдік. Шала бұта, бұта, аласа бұта. Биіктігі 1 м шама- сында. 16 жылда сабағының жуандыгы 3 -- 4 см-ге жетеді. Өлемде 2000 түрі тараған. Қазақстанда 308 түрі кездеседі. Екпе түрлері де бар. Көбінесе құрғақшылык жагдайында өседі. Мал азығы, шайыры мата, қағаз өндірісі үшін пайдаланылады. Құрамында алколоид, глю- козиД, сапонин т. б. заттар бар. Гүлі шашақ, көбінесе масақ не шоқпар төрізді болады. Асқазан-ішек аурула- ры үшін таблеткалар шығарылады.
Б
БАГУЛЬНИК - қазанақ. Ьесіит. Верескілер тұқым- дасына жататын, мөңгі көгеріп тұратын шағын бұта. Биіктігі 0,3-0,5 м. Жапырағы ұзынша, қара сұр, төмен жағы түкті, сарғыш нүктелері бар. Гүлі ірі, ақ. Бізде бір
ғана түрі өседі: саз казанағы (Ьесіитраіизіге). Қурамында жүпар майы, арбутин, илік заттар бар. Улы өсімдік, ша- ғын дозада пайдаланады. Тұнбасы көкжөтелге, ентікпеге шипалы. Эпидемия кезінде инфекциядан корғану үшін ішеді. Жапырагын талкандап, күйе түспес үшін, киім- кешекке сеуіп қояды. Құрт-кұмырсқаны (насекомды) жою үшін үнтағын түтатып, үйді ыстайды.
БАДАН - бадан, шагыр. Вег^епіа. Тасжарғандар түкымдасына жататын көп жылдық өсімдік. Сабағы кыска, етженді. Жапырагы үлкен, сабақ түбінен өседі. Гүлі қызыл не ак, конырау тәрізді. Қазакстанда 2 түрі бар: етжапырак бадан (Вег^епіа сгаззіоііа) жөне Уғам баданы (Вег^епіа и^атіса). Қүрамында илік заттар, танин, арбутин, крахмал, кант бар. Тамырсабағы мен жапыра- ғын өсуі тоқтағаннан кейін жинайды, кептіреді. Сұйық экстракты бактерияларды жояды. Сондықтан оны асқа- зан-ішек, гинекология ауруларына қарсы ішеді. Жапы- рағынан кұрғақ экстракт әзірлейді. Тұндырмасын тамак, асқазан, бас, іш, безгек ауруларын емдеу үшін пайдала- нады. Жапырагын шай ретінде де ішуге болады.
БАРБАРИС - бөріқарақат, зерек, итқарақат, сарыа- ғаш. ВегЬегія. Зерен тұқымдасына жататын шырынды өсімдік. Жапырақтары кезектесіп, шоқталып орналасқ- ан. Жемісі - жидек, түсі кара не қызыл, ұзындығы 0,8- 1,2 см. Құрғак кұм, қүнарсыз жерде өседі. Амур зерегінің (ВегЬегіз атигепіз) емдік қасиеті бар. Құрамында бербе- рин деген алколоид коп. Мұнан басқа хинин, пальматин, колумбамин, ятроррицин алколоидтары, жапырағында С, Е дөрумендері, тамырының қабығында илік заттар бар. Зерек безгек, тері, бауыр, өт, сарауру т. б. сырқаттарды емдеуге қолданылады. Жапырағынан дайындалған экст- ракт кан тоқтату үшін пайдаланылады. Холелитин дөрісі шығарылган.
БАРВИНОК - кабыршөп. Уіпса. Кендірлер тұқым- дасына жататыи коп жылдық шөптесін өсімдік. Бізде екі түрі өседі: кіші кабыриіеп (Уіпса тіпог), түзу қабыршөп (Уіпсаегесіа). Мөнгі жаеыл бұта, сабағы төселме, бұтақ- ты, ұзындығы 60 см-ге дейін, көктемде гүлдейді. Бұта- лардын арасында, орман шетінде, далалы аймақта кездеседі. Өсіресе түзу қабыршөп алколоидқа бай; одан басқа олардың құрамында урсол қышқылы, рутин т. б. заттар бар. Жүрек-қан тамыры, дизентерия, тіс ауруы, қан тоқтатқыш, жараны емдеу, қан тазарту сияқты сыр- қаттарға пайдаланады.
БЕЗВРЕМЕННИК - лапыз. Соісһісит. Лалагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Сабагы қысқа, гүлі ірі, ашық түсті. Жемісі - қорапша. 60 шақты түрі бар. Қазақстанда 2 түрі кездеседі: 1) сары лапыз (Соісһісит Іиіеит) - безвременник желтый; 2) Кес- селринг лапызы (Соісһіситһеззеігіп^іі) безвременник Кес- сельринга. Баданасы мен тұқымында колхицин көп, одан құяң (падагра), қан ауруларын, қатерлі ісікті емдейтін дөрі алынады. Ерте көктемде мал жесе уланады. Колха- мин немесе омаин деген майы (мазь) асқазан мен өңеш, тері рагын емдеуге пайдаланады. Оның таблеткасы да бар. Дөрігердің бақылауымен ғана қолдануга болады.
БЕЛЕНА, дурман -- меңдуана, сасық мендуана. Нуозсуатиз. Еріндігүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық не көп жылдық өсімдік. Жер шарында 20 шақ- ты түрі, республикамызда 2 түрі бар: қара меңдуана (Нуозсуатиз пі&ег) жөне кішкене меңдуана (Нуозсуатиз риззіііиз). Көп жапырақты, қолға жабысқақ, иісі ұнам- сыз, тамыры жуан, тарамдалған. Биіктігі 20 -- 115 см. Гүлі күлгін, сары. Жаз басында гүлдеп, күзде піседі. Жемісі - қорапша. Кез келген жерде өседі. Улы өсімдік. Тамыры мен жапырағында алколоидтар (гиосциамин, атропин, скополамин) бар. Қолдан да өсіреді. Одан жасалған дөрілер ауруды басу үшін қолданылады. Майын ревма- тизмге, жүйке ауруларына қарсы денеге жағады. Аст- матола таблеткасын демікпеге, ұнтағын жөтелге, асқа- зан-ішек ауруларына пайдаланады. Меңдуананың қоз- дырғыш қасиеті күшті. Сондықтан орынсыз сөйлеп, аузы- на келгенді айтып шалқитын адамға: Меңдуана жедің бе? дейді.
БЕЛОКОПЫТНИК, нардосмия - ақбақай. Ааггіозтіа. Күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Жапырағы сопақша, үлкен, ені 25 см, ұзындығы 35 см. Ерте көктемде гүлдейді, гүлі сүрықсыз, онша байқалмайды. Дөрілік ақбақай (Иагйозтіа һуЬгісіиз), ақшыл ақбақай (Иагсіозтіа аІЬиз), киіз ақбақай (Нагсіозтіа зригіиз), грузин ақбақайы (Ыагсіозтіа аеогёісиз) деген түрлері бар. Құрамында алколоидтар, сапониндер, гликозидтер, шырышты ясәне илік заттар, жұпар майы, органикалық қышқылдар, инсулин т. б. көп. Жапырағын жараны, қайнатпасын жөтелді жазуға пайдаланады. Сондай-ақ зөр жүргізуге, демікпеге, ішек құртына, асқазан жарасына, гастритке қарсы қолданады.
БЕРЕЗА - қайың. Веіиіа оеггисоза. Қайың тұқымда- сына жататын бір үйлі, дара жынысты бұта немесе агаш. Қабығы тегіс, жылтыр, ақ, сарғыш не қызғылт. Жемісі - бір тұқымды жаңғақша. Жүзден астам түрі бар. Қазақ- станда 15 түрі кездеседі. 150 жылдай өмір сүреді. Бүршігі мен жапырағынан зөр жүргізетін тұнба өзірлейді. Бүршігін шай сияқты қайнатады: 1 шай қасығын жарты стақан суға қайнатып, күніне 3 рет ішеді. Ал 20 г (бір ас қасық) жапырағын бір стақан суға қайнатып, пышақтың ұшымен ғана қос көмір қышқыл содасын салады да, ара- ластырады. 6 сағаттан кейін сүзіп, осыны арасына 4 са- ғат салып, 2 рет ішеді. Қайыңның сөлін дәрумен ретінде пайдаланады. Одан сондай-ақ чага дейтін қара қайың саңырауқұлағын алады. Бұл өте құнды зат. Онымен рак ісігіне дейін емдеуге болады. Көбінесе ол гастрит, асқа- зан, өкпе т. б. сырқаттарға қолданылады. Одан Бефун- гин экстракты шығарылады.
БЕССМЕРТНИК, цмин - шөпшай, салаубас. Ніісһгузит. Күрделігүлділер тұқымдасына жататын өсімдік. Гүл себеті қабықша не жарғақ жапырақшамен қоршалған. Гүлінің түсі мен пішіні кептіргенде де өзгермейді. Үзақ сақталады. 500-дей түрі бар, бізде екі түрі өседі: құм шөпшайы (Н еіісһгузит агепагіит) жөне са- марқант шөпшайы (Неіісһгузит тагасапсіісит). Кептіріп, қайнатып, сұйық экстракт, құрғақ ұнтақ түрінде бауыр мен өт қабы ауруларына (ішек-асқазан) т. б. қолданады. ♦Фламин дөрісі шығарылады. Холецистит пен гепатике қарсы тұнбасын өзірлеу өдісі: 20 г (1 ас қасық) үнтағын 1 стақан суға қайнатып, күніне тамақтан бұрын 3 рет бір қасықтан ішеді (сұйық экстрактысы да сондай мөлшерде). Таблетка түрінде де шығарылады.
БОЯРЫШНИК - долана. Сгаіае^из охуасапіһа. Рау- шан гүлділер тұқымдасына жататын бұта не ағаш
13

өсімдігі. Биіктігі 1 -- 10 м. Бұтактары тікенді-тікенсіз. Гүлі ақ не қызғылт, қызыл. Жемістері алқызыл, сары, қара, сүйекті. Мамыр-шілдеде гүлдеп, қыркүйекке дейін піседі. Өлемде 1000 түрі бар, елімізде 7 түрі өседі. Жеуге жа- рамды, дәруменді, шипалы. Өсіресе алқызыл жөне алтай доланасынан дөрі-дөрмек жасайды. Жемісінен не гүлінен экстракт дайындайды. Оны жүрек аураларына пайдала- нады. Тұнбасы былай өзірленеді: 3 ас қасық гүлін 3 ста- қан суга қайнатып, жүрек сырқатына, суық тигенде, бас айналғанда, демікпе кезінде т. б. ішеді. Жас гүлдерінің сөліне екі есе спирт (90%) қосып, 15 күн бұқтырады да, күніне 3 рет 40 тамшыдан осындай сырқатқа қарсы ішеді.
БРУСНИКА - итбүлдірген. Уассіпіитиііізісіеа. Қара- жидектер тұқымдасына жататын шала бұта. Биіктігі 2,5- 25 см. Жапырағы мөңгі жасыл, қалың, ұзындығы 5-27 мм, ені 3 -- 12 мм, сопақша. Гүлі солғын қызғылт, шашақ тәрізді, топтанған. Мамыр-маусымда гүлдеп, тамыз-қыр- күйекте жеміс береді. Жемісі мол, алқызыл, жеуге жа- рамды. Құрамында 8-12% қант, органикалық қышқыл- дар, гликозидтер, вакцинин т. б. бар. Жапырағында 5- 7% арбутин гликозиді, флавонол, илік заттар болады. Жапырақтарынан несеп айдайтын қайнатпа жасайды: ор- таша майдаланған 1 ас қасық кепкен жапырақты бір ста- қан суға салып, 5 -- 10 минут қайнатады да, тұнғаннан кейін бір ас қасықтан күніне 3-4 рет ішеді. Кептірілген жемістері дөруменді шайға пайдаланылады.
БУЗИНА - ырғай, аюбадам. ЗатЬисиз. Үшқат тұқым- дасына жататын көпжылдық өсімдік, бұта не аласа ағаш. Жер бетінде 40 шақты түрі бар, республикамызда 2 түрі өседі: 1) екпе түрі -- көдімгі немесе шашақты ырғай (ЗапЬисиа гасепоаа); 2) жабайы түрі - сібір ырғайы (ЗатЬисиз зіЬігіса). Биіктігі 1,5-5 м. Гүлі ақшыл, сарғ- ылт жасыл, сопақша, тығыз шоғырға топтанған. Жемісі - сүйекті. Гликозид, жұпар майы, илік заттар т. б. бар. Қабығын зөр жүргізу үшін пайдаланады. Гүлі терлетуге жаксы өсер етеді. Ол үшін бір қасық кепкен гүлді бір стақан суға қайнатып, 20 минут тұндырып қояды да, сүзіп, жылыдай ішеді. Жемісін іш жүргізуге пайдалаи- еа, қабығын қайнатып, суық тигенде ішеді.
БУКВИЦА - жөтелшөп. Веіопіса. Еріндігүлділер тұқымдасына жататьін көпжылдық өсімдік. Сабағы төрт қырлы, түкті. Биіктігі 70-100 см. Жапырағы жалпақ, шеті ирек тісті. Гүлі 10-12-ден шоғырланған. Маусым- тамызда гүлдейді. Республикамызда екі түрі өседі: дөрі жөтелшөп (Веіопісао[[ісіпаІіз) жөне жапырақ жөтелшөп (Веіопіса [оііоза). Жапырағында эфир майы, гликбзидтер, шырыш, С дөрумені, антоциандар бар. Гүлін жүрек ауру- ларына, өсіресе жүрек неврозына пайдаланады. Жапы- рағының тұндырмасы кан қысымын төмендетеді, қан тоқ- татады, қанды қоюлатады, эстрогендік қызметі күшті. Гинекологияда қолданады. Қан қысымын реттеуі жағы- нан шүйіншөптен екі есе күшті. Шабындықта, беткей жерде, орман шетінде, сирек ормандарда кездеседі.
В
ВАЛЕРИАНА - шүйіншөп. Уаіегіапа. Шүйіншөп тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Өлемде 200- ден астам түрі таралған, соның ішінде бізде 9 түрі өседі. Дөрілік шүйіншөп (УаІегіапао[[ісіпаІіз) көп тараған; са- бағы тік, ұзындығы 200 см-дей, жапырағы қарама-қар- сы орналасқан. Гүлі ұсақ, қос жынысты. Мамырдан бас- тап тамыздың соңына дейін гүлдейді. Жемісі - тұқым- ша. Тамыры мен сабағы дөрі ретінде пайдаланылады. Құрамында эфир майы, валериан, сірке жөне құмырсқа қышқылы, қант, илік заттар, алколоидтар т. б. бар. Та- мырын қазып алып, көлеңке жерде ұзақ уақыт кептіреді. Шүйіншөп жүйке жүйесін реттеуге көп өсерін тигізеді. Сондықтан жүрек-қан тамыр жүйесін, басқа да жүйке ауруларын емдеуге қолданылады. Тұнба, валокормид, тұндырма, экстракт, тамшы, қайнатпа, микстура, шай, спирттік тұнба түрінде т. б. дөрі-дөрмектері шығарылады.
ВАСИЛЕК - гүлкекіре. Сепіаигеа. Күрделігүлділер тұқымдасына жататын бір жылдық не көпжылдық өсімдік. Қазақстанда 27 түрі өседі. Медицинада көк гүлкекіре (Сепіаигеа суапиз) пайдаланылады. Сабағы тік, бұтақты, биіктігі 80 см-ге жетеді. Жапырағы кезекті, қандауыр төрізді. Гүлдері себетке жиналады. Шеткі гүлдері кара көк, ортаңғылары түтікше төрізді жасыл.
Жемісі - дөнек. Көктемде гүлдеп, күзде тұкым салады. Гүлкекіре өскен жерде астық өнімі төмендейді. Гүлінің құрамында гликозид, цианин, глюкоза, пеларгонин хло- риды т. б. бар. Шеткі гүлдері ғана жиналып, 40-50 С тем- пературада кептіріледі. Зөр жүргізу үшін түнбасы, мик- стурасы өзірленеді. Бір ас қасық гүлін 200 г қайнаған суға салып, 20 минут бұқтырады да, сүзіп алып, 2 ас қасық мөлшерінде тамақтан 30 минут бұрын күніне 3 рет ішеді.
ВАСИЛИСТНИК - маралоты. ТһаІісігит. Саргалдақ тұқымдасына жататыи көпжылдық өсімдік. Жапырағы қауырсын төрізді, кезектесіп орналасқан. Гүлі ұсақ, сы- пырғы не шатыр гүлшоғына жиналған. Жемісі - жаңғақ. 120 түрі бар, республикамызда 8 түрі өседі. Құрамында эфир майы, алколоид т. б. заттар бар. Бұлардан гипер- тония, қатерлі ісік, шемен, безгек ауруларына шипа бо- латын дөрі-дөрмектер жасалады.
ВИНОГРАД - жүзім. Үіііз уіпіега. Жүзім тұкымда- сына жататын өсімдік. 70-тей түрі, 6 мыңдай сорты бар. Қазақстанда 50 шақты түрі өсіріледі. Қанттылығы ба- сқа жемістерден басым (20 -- 22%). Екі-үш жылда жеміс салады, 50 -- 60 жыл бойы жеміс береді. Шипалық жөне емдік қасиеті зор. Құрамында А, Вр В2, РР дөрумендері мол. Жүзім ас сіңіруді жақсартып, зат алмасуын тездетеді. Шырыны жүрек-қан тамыр ауруларын емдейді. Жүзімнен шарап, шараптан спирт, одан коньяк дайын- дайды. Құрамында қант, сахароза, энин, кварцетин, гли- козидтер, органикалық қышқылдар, балауыз, илік зат- тар т. б. бар. Асқазан-ішек ауруларына, зат алмасудың бұзылуына қарсы, қан азайғанда өкпе, қолқа сырқатта- рына пайдаланады, сондай-ақ зөр айдауға жақсы өсер етеді. Қайнатпасын өзірлеу: 100 г мейізді езіп, жаншып, 200 г су құяды да, 10 минут қайнатады. Сөлін сығып, дөміне қарай лимон қышқылын қосады.
ВОЛОДУШКА - володушка. Виріеигит. Шатыр- гүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық өсімдік. Қазақстанда 7 түрібар. Жапырағы тілік, гүлі шатырша, қызыл қоңыр. Сабағы бұтақты, биіктігі 1,5 м. Тау-тасты жерлерде, беткейде, таулы шабындықта, құмдақ кайраң- да, сай-салада кездеседі. Тамырсабағы, тамыры тік. Жа-
пырағында алколоид, каротин, аскорбин қышқылы, гүлінде флавонидтар бар. Асқазан, үйқы безі мен бауыр- дың қызметін реттеп, өттің көп бөлінуіне өсер етеді. Ең тиімдісі - сары володушка (Виріеигит аигеит). Тұндыр- масын тамаққа дейін күніне үш рет (2-4-6 г майдаланғ- ан жапырағын 1 стақан суға қайнатады да, жарты ста- қаннан) ішеді. Емдеу мерзімі 20-25 күн.Холецистит, мег- нохолит, гепатит ауруларына мың да бір ем. Құрамында Р дөрумені бар Буплерин дорісі шығарылады. Оны ас- қазан жарасы, тоқ ішек, гиперацидті гастрит кезінде пай- далануға болмайды.
ВОЛЧЕЯГОДНИК, волчье лыко - усойқы, қасқыржи- дек. Оарһпе. Усойқы тұқымдасына жататын көпжылдық бұта. Биіктігі 40-80 см, қабыгы қоңыр, жапырақтары- ның ұзындығы 2,5-6, ені 0,7-1,5 см. Гүлі ақ, хош иісті, 3-7-ден орналасқан. Мамырда гүлдеп, шілдеде қара жемісі піседі. Бұта арасында, тау беткейлерінде өседі, улы өсімдік. Қазақстанда екі түрі кездеседі: көдімгі усойқы (Барһпе тегегеит), алтай усойқысы (Барһпе аііаіса). Ал дафнэ сөзі лавр деген ұғымды білдіреді, өйткені усой- қының жемісі мен жапырағы лавр ағашына ұқсас. Құра- мында гликозид, жұпар майы, сапонин, флавонид, илік заттар т. б. бар. Жемісімен тромбофлебит ауруын емдейді. Ол үшін оны тітіркендіргіш заттардан өбден тазалап алу керек.
__Г
ГАРМАЛА, пеганум - адыраспан. Ре§апит. Шөл, шөлейт, сортаң жерлерде жиі кездеседі. Гүлі - ақ, ма- мыр-шілдеде гүлдейді. Тұқымы қауашақты, ұсақ, бозғ- ылт не қара. Құрамында алколоидтар бар. Кейбір буын ауруларын булау арқылы емдейді, қайнатылған суын безгек болған, суық тиген адамға ішкізеді. Ветеринария- да мал қотырын емдейді. улы өсімдік, иісі сүйкімсіз, домі ащы, мал жемейді. Халық сенімінде жын-періні қуу үшін жаңа кірген үйді, келін түскен отауды адыраспаннілң түтінімен аластайды.
ГЛАУЦИУМ, мачок желтый - мүйізкөкпөр, сырым. Сіаисіит. Көкнөрлар тұқымдасына жататын екі жылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда 5 түрі бар. Кен таралға- ны - сары мүйізкекнәр (Сіаисіит іаоит). Биіктігі 30-50 см. Жапырағы көкшіл, тамырсабағы ірі, калын түкті, калың, етженді. Гүлі сары не сарғылт, жеке-жеке, ірі, жапырактың сағағына орналасқан. Жемісі -- ұзынша корап. Көктемде гүлдейді. Құрамында алколоидтар (12 түрі), глауцин бар. Демікпе, пневмония, бронхит, өкпе эмфезиясы ауруларын емдейді. Глауцин гидрохлориды деген таблеткасы шығарылады.
ГОРЕЦ, змеевик, раковые шейки - таран. Роіу^опит. Таран тұқымдасына жататын бір жылдық, көп жылдық шөптесін өсімдік, шала бұта не бұта. Сабағы тік, кейде шырмалған. Жемісі үш қырлы немесе жасымық тәрізді. Дүние жүзінде 300-дей түрі бар, соның ішінде бізде 52 түрі өседі. (Роіудопит аіріпитмен РоІу§опитсогіагіит). Шабындықта, өзен-көл жағалауында, орманда, тоғайда кездеседі. Медицинада илік заттары мол тамырсабағын пайдаланады. Ауыз уылғанда, асқазан-ішек аурулары- на қолданады. Сұйық экстракты шығарылады. Тұнба- сын өзірлеу: 20 г (бір ас қасық) кепкен тамырын бір ста- қан суға қайнатып (20 минут), тамаққа дейін, күніне 2- 3 рет жарты сағат сайын ішеді.
ГОРЕЧАВКА -- көкгүл, шерменгүл. Сепііапа. Шерменгүлділер тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда 31 түрі бар. Кең тараға- ны - көдімгі көкгүл (Сепііапа рпеитоптіапіһе). Биіктігі 15 -- 60 см, тамырсабағы қысқа. Жапырагы жіңішке қан- дауыр төрізді. Үзындығы 4-7 см, ені 3-11 мм. Гүлі ірі, ашық көк түсті. Шілдеде гүлдейді. Бұл шөптің түрлі түстілері (гүлі) де бар. Құрамында гликозидтер, алколо- идтар, жұпар майы, қант, ащы заттар бар. Тамырын төбетті күшейту, ас қорыту үшін, туберкулез бен безгек- ке, обаға қарсы қолданады.
ГОРИЦВЕТ, адонис, черногорка - жанаргүл. Согопагіа. Қалампыр тұқымдасына жататын көпжылдық шөптесін өсімдік. Қазақстанда 2 түрі бар: көкек гүлі (Согопагіаіоз-сисиіі), сабағы тік, бұтақты, биіктігі 30-100 см, маусым-шілдеде гүлдейді, гүлі қызғылт, сыпырғы си- яқты топтанған; өңді жанаргүл (Согопагіа согіасеа) - биіктігі 40-60 см, сабағын ақшыл түсті түк басқан. Гүлі
ірі, жеке-жеке, солғын қызыл. Хнлық ме иіцннасында жапырагы мен тамырын жүйке, жүрек, бүйрек, қояншық ауруларын емдеуге пайдаланған. Қайнатылган түнбасы (6-8 г жанаргүлге 200 г су қосады) жүйке сырқатына қолданатын микстураға қосады. Адшшс-бром, Адони- зид, Кардиазид (тұнба, экстракт, таблетка) дәрілері шығарылады.
ГОРЧИЦА - қыша. Крестгүлділертүқымда-
сына жататын бір жылдық өсімдік. Республикамызда бір түрі бар: дала қышасы (8іпаріз агаепзіз), Жапырағы тілімді, сарғыш, жемісі қос жақтаулы, түқымы усақ, қара қоңыр. Құрамында гликозидтер, фермент, экзнм, миро- зин, жұпар майы т. б. бар. Дөрінің ұіггагынан қыша қағаз және тағамға салатын қыша дайындайды. Үнтағынан ванна өзірлейді: 200 г қышаны үлкендер үшін, 20-50 г қышаны балалар үшін пайдаланады. Мұндай ванна қан айналысын күшейтеді, тыныс алуды жақсартады, қақырық түсіруді оңайлатады. Дөні мен асхана қышасы төбет арттырып, ас қорытуды жақсартады. Бірақ бүйрек пен өкпе туберкулезіне пайдалануға болмайды. Қыша- ның бактерияға қарсы, фитонцидтік қасиеті күшті болғ- андықтан, оны тамақ өнеркөсібінде пайдаланады.
ГРАНАТ, анар - анар. Рипіса. Анар тұқымдасына жататын ағаш не бұта төрізді субтропикалық өсімдік. Биіктігі 1-5 м. Жапырагы қалың, қарама-қарсы орна- ласқан, қандауыр төрізді етженді, жылтыр. Гүлі ірі. Бұтағы тікенекті, ашық қызыл түсті. Жемісі жидек төрізді ірі, ақ, жасыл, қызыл, көп тұқымды. 50 жылдай өнім береді, 300 жылға дейін өмір сүреді. Құрамында су, қант, өр түрлі қышқылдар, көмірсу, С, В дөрумендері, илік заттар, бояғыш заттар т. б. бар. Қабығынан өзірленген қайнатпаны ішек құрттарын жою үшін пай- даланады.
-- Д --
ДЕВЯСИЛ - андыз. Көп жылдық шөптесін
өсімдік. Биіктігі 10-70 см, кейде 2 м-ге жетеді. Бізде 12 түрі бар. Өзен-көл жағаларында, далалы аймақта, тау бөктерінде, орманда өседі. Тамырында қантты зат - ин-
сулин, жұпар майы бар. Маусым-шілде айларында гүлдеп, жемісі тамызда піседі, аса шипалы шөп. Безгек- ке, тыныс жолдары сырқатына, қотырға, жараға, зат ал- масуьш жақсартуға, ас қорытуға, терлеуге, зөр жүргізуге, көз ауруларына қолданады.
ДЖУТ - жұт. Согсһогиз. Жөкеағаштар тұқымдасы- на жататын тропикалық көп жылдық өсімдік. Отаны - Үндістан. Азияда, Америка мен Африкада, ТМД елдерінде де өседі. Сабағы бұтакты не жоғары жағында ғана бұтақ болады, ұзындығы 1-1,5 м. Жемісі - ұзын қауашықты дөн (2ОО-дей). Тұқымы ұсақ, қара не қара қоңыр. Гүлі сары. Дәнінде олиторизид жөне корхоризид гликозидтері т. б. бар. Көбінесе жүрек-қан тамыры ауруларына пай- ланады. Олиторизид, Корхоризид дөрілері ампула (ерітінді) түрінде шығарылады. Жұттың тінін арқан, бре- зент, қап дайындау үшін да пайдаланады.
ДИОСКОРЕЯ -- диоскорея. Оіозһогеа. Дискорея тұқымдасына жататын эндемикалық көп жылдық өсімдік. Сабақтары шырмалып өседі. 250 түрі бар. Кав- казда екі түрі кездеседі: кавказ диоскореясы (Оіозкогеа саосазіса) және ниппон диоскореясы (Оіозкогеа пірропіса). Тамырсабағы көлбеу өседі, жуан, ұзын. Төменгі жапы- рақтары сопақтау, жоғарғылары кезекті. Гүлі ұсақ, көріксіз. Жемісі - үш қырлы қорапша. Мамыр-шілде айларында гүлдеп, күзде піседі. Тұқымын түгелдей қанат- шалар қоршаған. Сабағы сидам. Құрамында сапониндер көп. Кортизон, гидрокортизон, преднизолон, прогестерон, оксикорт, диоспонин сияқты стероидтық дөрілер өр түрлі ауруларға қолданылады.
ДУБ - емен. (^иегсиз. Шамшаттар тұқымдасына жа- татын жалпақ жагіырақты жөне жасыл ірі ағаш не бұта. Медицинада көдімгі емес ((^иегсиз гоһиз - дуб черешча- тый) пайдаланылады. Жапырағы кезекті орналасқан,. жемісі бір дөнді жаңғақ. Биіктігі 50 м-ге дейін жетеді, 400-1000 жыл өмір сүреді. Әлемде 450-дей түрі бар. Қабығында илік заттар, түрлі қышқылдар, қант, пектин заттары; жанғағында крахмал, қант, илік заттар, май; жапырағында бояғыш, илік заттар, кварцитрон, кварце- тин, пентозан т. б. бар. Медицинада жас шыбықтың жөне диаметрі 10 см-ге дейінгі діңінің қабығын қолданады.
Түтқырлыгы меп кябынуга қарсы касиетіне байланысты емепнің кабыгын ауыз қуысының ауруларына, күйікке карсы пайдалаиалы. Қайнатпасын әзірлеу: қабығын жан- иіып, майдалап (3 мм шамасында) жылылау су құйып (1:10 молшеріиде) 30 минуттай кайнаған суға бұктырып қояды да, 10 минут суытып, сүзеді. Тиісті мөлшеріне жет- кізіп су косады. Осымен ауызды шаяды, 1 ас қасықпен күніне 3-4 рет ішеді.
ДУРМАН - сасық меңдуана. йаіига. Алқалар тұқым- дасына жататын бір жылдык шөптесін өсімдік. Барлык жерде кең тараган. Медицинада кәдімгі меңдуана (сасық меңдуана) - Оаіигаяігатопіит пайдаланылады. Биіктігі 0,5-1 м, сабағы сидам, тісшелер көмкерген, ұзындығы 15 см, ені 10 см. Гүлі ірі, дара, жемісі жұмыртқа тәрізді қауашақ, тікенді. Түқымы жалпақ, қара түсті, жапыра- ғын ғана жинайды. Өте улы. Құрамында алколоид (гиос- циямин, атропин, скополамин) бар. Тыныс демікпесі, бронх, жөтел, асқазан мен тоқішёк жарасы, бауыр, жүрек- қантамыр т. б. ауруларға қолданылады. Гиосциамий1 сульфаты (гималин), астматол, астматин дөрілері шыға-чҒ рылады.
ДУШИЦА -- киікоты. Огі^апит оиі^аге. Ерінді-' гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесій өсімдік. Гүлдері ұсақ, қызғылт не айқын қызғылт, гүМ шоғы шашақ төрівді. Бізде 2 түрі өседі: кәдімгі киікотьі - Огі^апит оиі^аге, көктас киікоты - Огі^апит іиііагіЪ іһит. Шабындықта, орман алқабында, өзен бойларында? тау маңайында кездеседі. Құрамында жұпар майы, илік заттар, аскорбин қышқылы т. б. заттар бар. Тұнбасый асказан-ішек ауруларына, қақырық түсіру үшін, ваннаі(R),-'. жұпар майын тіс ауруына қолданады. Киікоты өр түрлі шипалы шайдың құрамына кіреді.
ДЯГИЛЬ - аюбалдырған. Агсһап^еііса. Шатыр- шагүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдік. Биіктігі 2 м-ге дейін, жапырақтары қырлы, үш құлақ не қауырсын тілімді. Гүл шоғы - шатырша, ақ, сары не қызғылт, жемісі - дөңгелек. Қазакстанда екі түрі өседі: 1) қысқасабақ аюбалдъгрған (Агсһап§еІіса Ьгеиі- сапіів), 2) аласа аюбалдырған (Агсһап$еІіса сіесиггепз). Та- мырында жұпар майы, илік жөне ащы заттар, шырыш,
'фінникалык қышқылдар т. б. бар. Халық медицинасын да лирілік аюбалдырған негізгі орын алады (Агсһап^еііса оЦісіпаІі). Тұнбасы асқазан-ішек ауруына, зәр жүргі- ауге, талма, кұян, тыныс жолдары сырқатына, терлету- ле, какырык түсіруге пайдаланады.
ЖЕЛТУШНИК - ақбасқурай. Егузітит. Крест- гұлділер тұқымдасына жататын бір жылдык не көп жыл- дык швнтесін өсімдік. Республикамызда 15 түрі бар. Да- лалык аймақта, орманда, тастақ, шабындық жерлердет. б. еседі. Сабағы бұтақты, биіктігі 30-80 см. Жапырағы кеэекті, Гүлі ұсақ. Құрамында гликозид көп. Жүрек ауру- ы* емдеуге арналған ампуласы, Кардиовален, Коре- зид шығарылады.
ЖЕНЫІІЕНЬ - женьшень. Қытайша -- адам-тамыр, емір тамыры. Рапах есһіпзеп^. Аралия тұкымдасына Жататын кеп жылдық өсімдік. Тамыры өзекті, сұрғылт I яе саргыш. Сабағы тік, биіктігі 50 см-дей, жапырағы 1 аынша. Жемісі ашық қызыл түсті, қос дәнді, сырткы кабығы ак, қатты. Шілдеде гүлдеп, тамыз-қыркүйекте і яседі. Қылкан жапырақты ну орманда көбірек кездеседі.
елде өспейді. Баяу дамиды, 100 жылға дейін жа-
сфйды. Тамырыныц салмағы 400 г-ға дейін жетеді. Одан Ід^йындалатын дөрі - ұнтақ, сұйық, тұнба, түйіршік (дра- Тамырының кұрамында гликозидтер, крахмал, май, доұиар майы, пектин т. б. заттар бар. Одан жасалған дәрі- Ъфрмектер организмнің тіршілік қабілетін, жұмыс істеу Ьфекетш, ауру-сырқауға төзімділігін арттырады, жүйке, жүрекқан тамыры, рак, күйік ауруларына карсы кол- лаиылады т. б.
ЖИВОКОСТЬ - сүмелек, тегеуірінгүл. Ееірһіпіит. Сарғалдак тұкымдасына жататын бір жылдық шөптесін исімдім. Биіктігі 30-250 см. Сабағы қуыс, жапырақты, к-йд- тармакты, бұтақты, тілімді. Гүлі көк, көгілдір, сары, дк, күлгіы. Өлемде 300-дей түрі бар, Қазакстанда 28 түрі деадяседі. Варлык тұрі малға улы. Кураре деген уын үидістер садақтың оғын (жебесін) улауға көне заманнан бастжя иайдяланған. Уында алколоидтар - куарарин,
тубокуарарин, токсиферин т. б. бар. Мелликтин, Кон- дельфин* дәрілері шығарылады. Бұлшық ет, тірек-қоз- галыс ағзаларын емдеуге пайдаланады. Екеуі де улы болғ- аидыктан, дөрігердін бақылауынсыз қолдануға болмайды.
ЖОСТЕР, крушина - қаражеміс. Нһатпиз саіһагііса. Жостер тұқымдасына жататын бұта. Биіктігі 2-8 м, қабығы бұдырлы, қара, жапырағы жұмыртқа тәрізді, үзындыгы 3-5 см, ені 1,5-3 см. Гүлі майда, сары не жа- сыл. Мамыр -маусымда гүлдейді. жемісі сүйекті, жылтыр кара, тұқымы сопақша, ұзындығы 5 мм. Таулы аймақта еседі. ІІіскен жемісін дәрі-дәрмек өзірлеу үшін жинай- ды. Оны іш қатқанда қолданады. Дайындау әдісі: бір касық жемісін бір стақан ыстық суға салып қайнатады да, 2 сағат бұқтырып қояды. Содан кейін сүзіп, түнге карай жарты стақан тұнбасын ішеді. Дәріханада экст- ракты сатылады.
3
ЗАЙЦЕГУБ - қоянжырық. Ьа^осһііиз. Еріндігүлділер тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Республикамыз- да 15 түрі кездеседі. Сабағы көп салалы, жапырағы со- пақ, гүлі төрттен-алтыдан орналасқан. Жаз бойы гүлдеп, кыркүйекте жеміс береді. Тау бөктерінде, тасты беткей- де, өзен бойында өседі. Гүлдеген кезде сабағын жинайды, кептіреді. Құрамында лагохилин алколоиды, стахидрин, илік заттар, каротин, аскорбин қышқылы, органикалық заттар, жұпар майы, кальций тұзы, темір мол. Үсақ қан тамырларының қызметін реттейді, қанның ұюын тездетеді. Ең тиімді төсіл - қайнатпасы (1:10) мен тұндыр- масын (40 спиртпен) пайдаланады. Қан тоқтатуға, гемор- ройга қайнатпасын 1 ас касықпен күніне 3-6 рет, 1 шай касық тұндырманы 14 стақан суға қосып, күніне 3-5 рет ішу керек.
ЗАМАНИХА, эхинопанакс высокий - заманиха. Есһіпорапахеіаіит. Аралия тұқымдасына жататын бұта. Ресейдің Қиыр шығысы мен Кореяда кездеседі. Биіктігі 1 м, тамырсабағы ұзын, төселмелі. Жапырағы жалпак, са- багы тікенді. Гүлі жасылдау, ұсақ, шатыршалы шоғыр. Жемісі - сүйекті, шырынды, домалак, қызғылт сары.
Жемісі пісер алдында тамырын жинайды. Қурамында жупар майы, сапониндер, алколоидтар бар. Түндырма- ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.