Бастауыш мектепте Дүниетану сабағын жаңартылған білім бағдарламасына сүйеніп оқыту арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру
Жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша рухани-адамгершілік тәрбие беру мазмұны
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Балаларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі - қазіргі қоғамның алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселеде күрделілік туындатып отырған басты себептер: жас ұрпақты алдына әлі күнге дейін нақты жағымды өмірлік бағдарлар қоя алмай отырғанымыз, балалармен, жастармен мәдени-әлеуметтік іс-шаралардың өткізіу ауқымының азаюы, отансүйгіштік тәрбиенің ақсауы, т.б. Бұқаралық ақпарат құралдарында жауыздық пен қатыгездік үлгілерінің көп көрсетілуі, тыйым салынуына қарамастан, киноларда, деректі фильмдерде, интернетте, жаңалықтарда алкогольді ішімдіктер мен темекі өнімдерінің астыртын да ашық жарнамасының көбеюі салдарынан жас ұрпақтың бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыру қиынға түсіп отыр. Бұған ата-аналардың әлеуметтік тұрмысының төмендігі, үй бетін көрмей, күні-түні бала-шағасына нан тауып беру қамымен жүргенде, салт-дәстүр, отбасылық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндігінің де азайып отырғанын қосыңыз. Бұл жағдайда, балалардың адамгершілік құндылықтар жайлы көзқарастарын қалыптастыру туралы айтудың өзі қиын. Балалардың тілек-қалаулары көбінесе тұрмыстық, материалдық шеңберден аспайды, зиянды әдеттері қалыптасады.
Сондықтан бүгінгі танда жаңартылған білім беру бағдарламасына сәйкес бастауыш сыныптардағы білім беру мен тәрбиенің мазмұнын да түбегейлі жаңарту керек. Осыған орай, қазіргі мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінде оқушыларды рухани бай, саналы, жан-жақты мәдениетті болуға, еңбексүйгіш және бәсекелестікке бейім тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру өзекті мәселеге айналып отыр.
Адамгершілік тәрбиені беретін мұғалім, бүгінгі қоғамның сұранысына сай олардың бойында адамның ең ізгі қасиеттерінің болуын қалыптастыру - бүгінгі мектептің міндеті. Бастауыш бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қана қоймай, баланың жалпы ойын дамыту, алған білімі мен тәрбиесін тәжiрибеде қолдана бiлуі үшiн дербес жұмыс iстеу дағдыларын, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша, мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi - баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Егер бастауыш сыныпта оқытылатын Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда Дүниетану пәні оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниеге көзқарастары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені Дүниетану пәнінің оқушылар бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндігі өте көп.
Әлбетте адамгершілік тәрбиесі адамның барлық іс-әрекетіне (оқу-танымдық, еңбек, спорттық, шығармашылық және т.б.) байланысты болады. Осы талапқа орай, Дүниетану пәнін оқыту арқылы жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуді олардың кішкентай кезінен бастап-ақ ғылыми негізде іске асырып отыруға тиіспіз.
2016 жылдан бастап Қазақстандағы жалпы білім беретін орта мектептер сатылап жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша жұмыс істеуге ауыстырыла бастады. Қазіргі уақытта басқа пәндермен қатар, Дүниетану пәні де осы жаңартылған бағдарлама негізінде білім береді.
Әрине, жаңартылған білім беру бағдарламасы жоқтан пайда болған дүние емес. Оны әзірлеу үшін еліміздің ұстаздары, ғалымдары қаншама жыл бойы халқымыздың, шетелдердің ең озық білім беру жүйелерін салыстырып, зерттеп, зерделеді. Жаңа дегеніміз - ұмытылып кеткен көне ұғымдар деген бір қанатты сөз бар. Сол үшін де, адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін қарастырған кезде, осы салада көптеген зерттеулерін, еңбектерін қалдырған педагог ғалымдардың, ұстаздардың тәжірибесін бір саралап шықтық.
Жалпы педагогика тарихында адамгершілік тәрбиенің теориялық негізін қалаған Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б. ұстаз-ғалымдарды атауға болады. Қазақ педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесін жан-жақты қарастырған Әл-Фараби, Ж. Баласағұни, Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, жастарға ізгілік тәрбие идеясын ұсынған Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев және т.б. ағартушыларды атай аламыз.
Кейінгі онжылдықтарда адамгершілік тәрбиесінің мән-мазмұнын В.Г. Афанасьев, С. Абдильдин, Р.Б. Әбсаттаров, Л.М. Архангельский сынды педагог зерттеушілер философиялық тұрғыдан қарастырса; Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, Қ.Б. Жарықбаев, Ж.И. Намазбаева, Қ.Т. Шериазданова және т.б. педагог-ғалымдардың; С. Қалиев, К.К. Құнантаева, А.А. Бейсенбаева, С. Ұзақбаева, Қ.Қ. Жанпейісова, А.Г. Қазмағамбетов, М.Ә. Құдайқұлов, Г.П. Хайруллин, Ш. Майғаранова, Б.К. Момынбаев, Л.К. Керимов, Э.И. Шнибекова, т.б. зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектерінен адамгершілік тәрбиесіне қатысты психологиялық аспектіден қарастырған құнды пікірлерді алуға болады.
Дегенмен, қазіргі заман талабына сай мектептерде жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша адамгершілік тәрбиесін қалай беруге болады, әсіресе Дүниетану пәнінің бағдарламасы негізінде қандай жұмыстарды жоспарлауға болады деген сұрақ бойынша ізденістер мен зерттеу жұмыстары өте аз, тіпті жоқ десе де болады.
Жарық көрген философиялық, тарихи педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік ғылыми әдебиеттер, сонымен қатар докторлық, кандидаттық диссертацияларға жасалған талдау нәтижесінде, жалпы адамгершілік тәрбиесіне байланысты еңбектердің көптігіне қарамастан, Дүниетану пәнін оқыту барысында адамгершілікке тәрбиелеу мәселесіне арналған нақты ғылыми жұмыстың жоқтығы дәлелденді.
Сондықтан қазіргі мектеп жағдайында адамгершілік тәрбиесін беру, оның мазмұнын бір жүйеге келтіру жұмыстарын мектептің алғашқы сатысынан бастау және Дүниетану пәнін оқыту кезінде адамгершілік мәдениетін қалыптастыру мәселесін жаңаша тұрғыда қарау қажеттілігі бұл мәселенің теория мен тәжірибе жүзінде шешілу деңгейі арасында қарама-қайшылық тудырады.
Бұл аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын бастауыш мектептегі зерттеу мынадай педагогикалық шарттарын анықтайды: Дүниетану сабақтарында жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыру.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде бұл мәселені зерттеу қоғамдағы болып жатқан түбегейлі өзгерістер тұрғысынан өз дәрежесінде жүргізілмеуі, жүйеліліктің болмауы - бұл жұмыстың көкейкестілігін дәлелдейді.
Аталған проблеманы шешу қажеттілігі зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш мектепте жаңартылған білім мазмұны негізінде дүниетану сабағы арқылы адамгершілік мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте Дүниетану сабағын жаңартылған білім бағдарламасына сүйеніп оқыту арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының бойында Дүниетану сабақтары арқылы адамгершілік мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу. Қазақстан Республикасының болашағына үлес қоса алатын, адамгершілігі жоғары, жауапты, шығармашыл, бастамашыл, құзыреттілік дағдылары қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеудің әдістемелік жүйесін қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш мектепте Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша, жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып оқушылардың бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық, психологиялық мәні тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекет тұрғысынан анықталса, бастауыш сыныптардағы Дүниетану сабақтарында қолданылатын әдіс-тәсілдердің мақсатына сай жас ерекшеліктері ескерілсе, бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиет-сапаларына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің теориялық негіздері айқындалса, сабақта және сабақтан тыс уақытта Дүниетану пәні тақырыптарын пайдаланудың жүйелі әдіс-тәсілдері қолданылса, бастауыш сынып оқушыларын Дүниетану сабақтарында адамгершілікке тәрбиелеу жұмысы жақсарып, адамгершілік қасиеттері мол ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндіктері кеңінен туындайды.
Зерттеудің міндеттері:
- жаңартылған білім беру бағдарламасында белгіленген әдіс-тәсілдердің, іс-әрекет түрлерінің адамгершілік тәрбиесін арттырудағы мәнін педагогикалық, психологиялық тұрғыдан қарастыру;
- бастауыш сынып оқушыларын Дүниетану сабақтарында адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиет сапаларына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің негізгі ерекшеліктерін ашып көрсету;
- педагогикалық эксперимент-тәжірибе жұмыстарын өткізу барысында Дүниетану сабақтарында жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдаланудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда Дүниетану сабақтарында пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыдан қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Философия, тарих, психология, педагогика ғылымдарының тұжырымдары, еңбектері, жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы іс-әрекеттің ролі мен зандылықтары алынды; адамгершілік тәрбиесінің теориясы; тұтас педагогикалық процесс теориясы.
Зерттеудің әдістері: Философиялық, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, социометрия, әңгімелесу, сауал-сұрақтар алып оны талқылау, педагогикалық бақылау, эксперименттік тәжірибелік жұмыстар.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар Түркістан облысы Шардара ауданы Ұзын-Ата ауылында орналасқан Ұзын-Ата жалпы орта мектебінің бастауыш сыныптарында жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- қоғамымыздың бүгінгі таңдағы әлеуметтік-экономикалық ерекшелігіне сай бастауыш мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жетілдірілуіне және баланың жан-жақты үйлесімді дамуына Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы қол жеткізіп, бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
оқушылардың бойында адамгершілік қасиеттер мен сапалардың қалыптасуына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің негізгі ерекшеліктері және орта, қоршаған орта, отан, адамгершілік түсініктерінің бүгінгі күннің талаптарына сай педагогикалық, психологиялық мәні анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- бастауыш сыныптағы Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасында белгіленген жаңашыл әдіс-тәсілдермен өткізу арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен бағыт-бағдарлары көрсетілген.
- Дүниетану сабақтарында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бағдарламасы жасалып, мектеп тәжірибесіне ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ДҮНИЕТАНУ ПӘНІН ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ОҚЫТУ
1 Дүниетану пәнінің маңыздылығы
Дүниетану пәнінің оқушылардың танымдық деңгейлерін жетілдірудегі, функционалдық сауаттылықтарын арттырудағы маңызы зор. Бұл пән арқылы оқушылар қоршаған ортамен, айналадағы құбылыстармен, өзінің жан-жағындағы заттармен бұрынғыдан да етене танысып, олар жайлы өзіндік ой тұжырымдай бастайды. Бұл жағдайды, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларына қарасты айтқан жөн. Өйткені бұл шақ олардың, Абай атамыз айтқандай, нағыз естісем, білсем, көрсем деп тұратын кезеңдері, айналасындағы дүниені тануға құмар болатын шақтары. Сондықтан бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, олардың білім-ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін жетілдіру, өмірлік ұстанымдарының қалыптасуына ықпал ету, жеке басының қасиеттерін дамытуды уақыт талабына сай жүзеге асыру қажет. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға жетелейді.
Дүниетану пәні оқушылардың қоршаған ортаны, түрлі қоғамдық, мәдени және табиғи үдерістер мен құбылыстарды толық әрі өзара байланыста танып-білуіне мүмкіндік береді. Олардың оқу-білімге деген ынта-зердесін, қызығушылығын оятып: Біз кімбіз?, Қайдан шықтық?, Қайда тұрып жатырмыз?, Бізді не қоршап жатыр? Біздің өткеніміз бен келешегіміз қандай?, - деген сұрақтар төңірегінде ойлануына мүмкіндік береді.
Дүниетану пәнінің жаңартылған білім бағдарламасы Қазақстан халқының әлеуметтік, моральдік, шығармашылық және коммуникативтік өмір тәжірибесі жөнінде кеңінен мағлұмат береді. Оқушылар өзі, өз үйі мен отбасы туралы ой қозғаудан бастап, қоршаған ортаның, дүниенің сырларын да түсіне бастайды.
Жаңартылған білім мазмұны арнайы кестеге сәйкес кезең-кезеңмен енгізіледі: 2016 жылы - 1-сынып, 2017 жылы - 2,5,7 сыныптар, 2018 жылы - 3,6,8,10-сыныптар, 2019 жылы - 4,9,11,12-сыныптар. 2020 жылға қарай 12 жылдық құрылыммен жаңартылған білім мазмұнына көшу барлық сыныптарда аяқталады.
Дүниетану пәнін оқыту:
oo оқушыларда өзіндік, қоғамдық және ұлттық сана мен отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырады;
oo оқушыларға қоршаған ортасы туралы ғылыми негіздерді меңгерте отырып, тарихи, географиялық тұрғыдан ойлауын дамытады;
oo оқушылар қазақстандық қоғам және өзін қоршаған әлеуметтік ортаның барлық деңгейі: өз үйі, отбасы, жергілікті және ұлттық қоғамдастық туралы білімді меңгереді;
oo оқушылар Қазақстан географиясының негіздерін, оның ландшафты және табиғи жағдайы туралы біледі;
oo Қазақстанның және бүкіл әлемнің өткен және бүгінгі күн оқиғалары, олардың себептері, өзгерістері, сабақтастығы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы білім қалыптастырады;
oo өткен замандағы оқиғалардың қазіргі әлемнің қалыптасуына және бүгінгі таңдағы оқиғалардың болашақтың қалыптасуына қандай әсер тигізетіні туралы түсінеді;
oo адамның тіршілік әрекетінің қоршаған ортаға тигізетін әсері туралы біліп, оның тұрақты болашақтың дамуына қажеттілігін түсінеді;
oo оқушыларда өз халқының және өзге халықтардың мәдениеті, дәстүрін сыйлай білу, ұлттық және жалпы адами құндылықтарды құрметтеу сезімі қалыптасады, олар адамдардың құқықтары мен міндеттерін түсінеді;
oo қоғамдық тәртіп нормаларын біледі, оларды ұстану қажеттілігін түсінеді және әлеуметтік ортада қауіпсіздік тәртіп ережелерін сақтай білумен танысады;
oo адамгершілік қасиеттерді, толеранттылықты қалыптастырады.
Дүниетану пәні бойынша бағдарлама тарих, география және қоғамтану ғылымдары бойынша оқушылардың алғашқы білімдері мен түсініктерін қалыптастыруға ықпал ететін ойлау дағдыларын дамытады. Дүниетану пәні бағдарламасының құрылымы аталған ғылымдардың мазмұнын кіріктіру және оқу материалдары мен оқу мақсаттарын анықтауда спираль принципін ұстану негізінде құрастырылған. Оқу бағдарламасының мазмұны: отбасы, қоғам, қауымдастық, ұлт, мемлекет, қарым-қатынас, елді мекендер, климат, ландшафт, табиғи және техногендік апаттар, мәдениет, дін, денсаулық және т.б қоршаған ортаның негізгі аспектілерін қамтиды.
Бағдарлама пән мазмұнын меңгеру, қажетті оқу және практикалық (зерттеу, коммуникативтік, өмірлік) дағдыларды игеруге мүмкіндік береді.
2 Дүниетану пәні бойынша оқу бағдарламасының мақсаты
Дүниетану пәнінің мақсаты - оқушыларда адамды қоршаған әлеуметтік, мәдени және нақты орта туралы бастапқы білімді, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар мен әлеуметтік тәжірибе туралы түсінігін, қоршаған ортада тиімді қарым-қатынас ережелерін қолдана білу дағдысын қалыптастыру.
Дүниетану пәні оқушылардың жеке тұлға ретінде дамытуға, отбасында, жергілікті, аймақтық, ұлттық, жаһандық ауқымда алатын өзіндік орнын түсінуге мүмкіндік береді.
Дүниетану пәні бойынша бағдарлама қоршаған ортада болып жатқан тарихи, географиялық және әлеуметтік үдерістерді түсінуге мүмкіндік беретін нақты білім мазмұнын игеруге бағытталған. Тарих бағдарламаның уақыттық шегін белгілейді - уақытты сезіну, география - кеңістікті тани білу, өзінің орнын сезіну, ал қоғамтану - қоғамдық ортаны сезінуге ықпалдасады.
Дүниетану пәні бағдарламасы оқушылардың тану, зерттеу, дәлелдемелерді қарау және мәселелерді шешу арқылы пайда болатын сыни тұрғыдан ойлай білу дағдыларын дамытады, сонымен қатар жеке және топпен жұмыс істеу дағдыларының қалыптасуына бағытталған.
Оқу бағдарламасы оқушылардың төмендегідей дағдыларын дамытуға бағытталған:
oo сұрақ қою, оған жауап таба білу; зерттеу жүргізе отырып тарихи, географиялық және әлеуметтік сұрақтарға жауап бере білуді;
oo тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдардың әдістеріне және басқа қолжетімді ресурстарға сүйене отырып, зерттеулерге қатысу, сұрақтарға жауап беру, эксперименттер жүргізуді;
oo жекелеген үдерістерді талдау және оқиғалардың хронологиялық реттілігін түсіну, тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдардың деректерін қолдана алу;
oo пікірсайысқа қатысу, дауласу, мәлімдеу, әңгіме құру, таныстырулар жүргізу арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту;
oo интернет, сандық ақпараттық құралдарды және коммуникациялық технологияларды (АКТ) пайдалана отырып ақпараттарды іздеу, оны таңдау, қолдану, салыстыру, талдау, жүйелеу, түсіндіру және өңдеуді;
oo алынған ақпаратты ұсыну және талқылауды;
oo алған білімдерін ой-пікірлер, болжаулар, теорияларды тексеруде қолдана отырып, қорытындылар мен алынған мәліметтерді дәлелдеу;
Дүниетану пәнін меңгеру барысында оқушылардың оқу сапасын арттыру мақсатында, ой-пікірлерімен алмасу, оларды дамыту, сонымен қатар тиімді жұмыс атқару үшін оқушылар өзара бірлесе отырып жұмыс істейді.
Оқушылар үйренеді:
oo қоғамдағы негізгі тәртіп ережелерін сақтауды;
oo сыныпта, мектепте және қоғамдық орындарда сыпайылықты, көңіл бөлуді, сыйлай білуді, әдеп сақтауды;
oo жұпта және топта бірлесіп жұмыс істеуді, ұжымда тиімді қарым-қатынас орнатуды;
oo өз сезімдері мен өзге адамдардың эмоцияларын сезіне және түсіне отырып, өз әрекеттерінің тиімділігін арттыруды;
oo әлеуметтік ортада өз көзқарасын білдіру, тыңдау, талқылау, диалогтар мен дебаттарға қатысу дағдыларын дамытуды (сөйлеу дағдыларын).
Оқулық материалы негізінде оқушының танымдық негізін жетілдіреді. Олардың өздерінің бұрыннан білетін ақпараттарын ойда қорытып, оған жаңаша көзқараспен қарауларына мүмкіндік болады. Адамның дүниені тануы әдетте өзін-өзі танудан басталмақ.
Оқулықтағы 1-4 тараулар осындай оқушы жанына бұрыннан етене жақын тақырыптар болып келеді. Барлық мәселе оның өзі және айналасындағылар жайында болады. Ал енді 5-8 тараулар 1-сынып оқушылары үшін біршама күрделі.
Саяхат, Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті тараулары оқушыны тарихқа тағзым ете білуге үндейді. Бұл тараулар әрине 1-сынып оқушыларына тың тақырыптар. Алғашқы адам туралы түсінік қалыптасып, ежелгі ата-бабаларымыз бен ұлы даламыздың тарихына көз жүгіртеді. Алтын адам туралы ақпарат алып, көне түркі жазуының тарихына бойлайды. Бұдан басқа еліміздің мемлекеттік рәміздері жайлы біршама толық ақпарат алып, Бәйтерек туралы түсінігін кеңейтеді. Тәуелсіздік жайлы ұғым-түсініктері кеңей түседі. Ал 7-8 тараулар оқушылардың өз денсаулықтарына ат үсті қарамауларына негіз болады.
Бұл арада оқушының тақырыпты терең меңгеруі оның функционалдық сауаттылығын арттыра түседі. Яғни дүниетану пәнінде айтылған іс-әрекеттерді күнделікті өмірде кәдеге жаратып, оны өмірдегі басты ұстанымдары ретінде дағдыға айналдыруы негізгі мақсат болып саналады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясында Ұлт денсаулығы - табысты болашағымыздың негізі деп көрсетілген. Ал денсаулық кепілі салауатты өмір салты екендігі белгілі. Халықтың денсаулығы - мемлекеттің қымбат қазынасы. Ол - әр адамның баға жетпес байлығы. Елбасымыз атап көрсеткендей, денсаулығы мықты адам ғана қоғамға лайықты қызмет етеді, оның дамуына ықпал етіп, ел экономикасын жақсартуға өзіндік үлес қосады.
Жалпы салауаттылық ұғымының аясы өте кең био-әлеуметтік категория болып табылады. Ол ұлттың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті мен дінімен тығыз байланысты болса, дене және жан тазалығын сақтауы да осы салауаттылықтың негізгі көрінісі болып саналады. Әсіресе, өсіп келе жатқан жас ұрпақты дұрыс тәрбиелеудің, жас буынның санасында ізгілікті қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор. Мектеп қабырғасындағы оқушының жүріс-тұрысынан бастап, бүкіл өмірлік ұстанымының қалыптасуына дейінгі кезеңде орынды ықпал ете білу қай қоғамда, қай кезеңде болмасын өз өзектілігін арттыра түспек. Еліміздің көк байрағын желбіретіп, түтінінің түзу ұшуына бірден-бір себепкер өскелең ұрпақ болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру, денсаулықты сақтау және нығайту мәселелері ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Дүниетану пәнінде оқулықтағы ақпаратты меңгерте отырып, олардың тақырып бойынша қосымша білім алуы да қамтамасыз етіледі.
Бұлардың барлығы мына мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталады:
- денсаулықты сақтау;
- денсаулықты нығайту;
- аурулардың алдын-алу.
Ол үшін атқарылатын іс-әрекеттер:
- спортпен шұғылдану
::- дұрыс тамақтану;
- еңбек үрдісін дұрыс ұйымдастыру, дене және ой еңбегін алмастырып отыру;
- уақытымен демалу т.т.
Аталған тарау негізінде оқушылардың бойында қандай жеке бас қасиеттерін қалыптастыра аламыз:
- Адам ағзасының біртұтас екендігін түсіндіру арқылы, денсаулықтың ағзаның барлық мүшелерін күту нәтижесінде ғана жақсы болатындығын түсінеді.
- Тазалық шараларын, дене тазалығының алғышарттарын меңгереді;
- Тамақтану тәртібін жадыда ұстап, тамақтың құрамына мән беретін болады;
- Тамақтануға қатысты тазалық шараларын қайталап оқиды;
- Дұрыс тамақтанудың денсаулыққа қандай қатысы бар екендігін жете түсініп, тамақтану ережелерін орындауға ұмтылады.
Дүниетану пәні оқушыларды өзінің атынан көрінгендей, дүниені, қоршаған ортаны, өзін және өзінің айналасындағыларды танып білуге ұмтылдырады. Пән мазмұнындағы тақырыптарды игерту нәтижесінде оқушының жеке бас қасиеттерін дамытады, оларды жаңа әлеммен таныстырып, құзыреттіліктерін арттырады. Оқушылардың тек теориялық тұрғыдан білім алып қоймай, оны өмірде күнделікті қажетіне жарата білуге дағдыландырған жөн. Функционалдық сауаттылықтарын арттырып, өмірге бейімдей түсеміз. 1-сыныпқа арналған дүниетану оқулығында қамтылған тақырыптар және сол тақырыптарға байланысты тапсырмалардың барлығы осы мақсатқа жұмылдырылған.
4 Дүниетану пәнін оқыту үдерісін ұйымдастыруға қойылатын талаптар
Бағдарлама бойынша әр сыныптағы сағат саны:
Сынып
Апталық жүктеме
Жылдық сағат саны
1
1 сағат
33 сағат
2
1 сағат
34 сағат
3
1 сағат
34 сағат
4
1 сағат
34 сағат
Сабақ барысында әртүрлі (жеке, жұптық, топтық) жұмыс түрлерін ұйымдастыру үшін оқу кабинеттеріндегі жиһаздар орнын ауыстыруға қолайлы әрі жеңіл болуы қажет.
Дүниетану пәнін оқыту үшін қажетті арнайы жабдықтар, ресурстар мен материалдар:
oo демонстрациялыққұрал-жабдықтар (мысалы, стендтер);
oo интернет желісінің қосылуы: компьютерлерпланшеттер;
oo проектор, проекциялық экран және аудиоколонкалар;
oo бейне және аудиоресурстар: тақырыптар бойынша бейнематериалдар жиынтығы;
oo баспа материалдары (кітаптар, энциклопедиялар мен анықтамалықтар);
oo оқу көрнекі құралдар: қағаз және интерактивті карталар, тарихи тұлғалардың портреттері, коллаждар, тақырыптық графиктер мен кестелер, слайдты альбомдар, тарихи жәдігерлер мен заттар немесе олардың көшірмелері;
Пәнді оқуға және зерттеуге көмек болатын сыныптан тыс орналасқан ресурстар:
oo кітапхана ресурстары (кітаптар мен анықтамалық материалдар);
oo электрондық және мультимедиаресурстар;
oo желілік файлдар, интернет (тарих, география, әлеуметтік ғылымдар бойынша негізгі анықтамалық сайттар каталогі).
5 Дүниетану пәнін оқытуда қолданылатын педагогикалық әдіс-тәсілдер
Жалпы білім беретін мектептер оқу үдерісінде білім алуды қалай үйрену керектігін білетін, дербес, ынталы, қызығушылығы жоғары, сенімді, жауапты, талдау жасай алатын оқушы тәрбиелейтін қағиданы ұстанады.
Мұғалімдер оқушылардың бойында бұл қасиеттерді әртүрлі педагогикалық ұстанымдар арқылы қалыптастырады және дамытады деп күтілуде. Олардың ішіне мыналар кіреді:
oo оқушылар және оқушы мен мұғалім арасында сенім қалыптастыру;
oo оқушының жеке пікірін тыңдау, олардың бұрын меңгерген білімдері мен түсініктерін қолданудың маңыздылығын түсіну;
oo оқушыларды мұқият іріктелген тапсырмалар мен іс-әрекет түрлерінің көмегімен ынталандыру және дамыта оқыту;
oo модельдеу және таныстыру стратегияларының проблемаларын оқушыларға түсінікті жолмен шешу;
oo оқытуды оқушылардың білімдерін бағалау арқылы қолдау;
oo оқушылардың зерттеу әдіс-тәсілдеріне негізделген белсенді оқуын марапаттау;
oo оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту;
oo бүкіл сынып қызметін, жеке және бірлескен жұмыс істеуді үйлестіріп қолдану;
oo жеке және топтық іс-әрекет арқылы барлық сынып оқушыларының жұмысын ұйымдастыру.
Дүниетану пәнін оқыту үдерісінде төмендегідей стратегияларды қолдану ұсынылады:
oo оқушылардың қызығушылығын тудыратын, өзара қарым-қатынас дағдыларының қалыптасуына негізделетін, дәлелдеу, өзіндік пікір, оқу және зерттеу нәтижесінде шешілетін проблемалық сұрақтар арқылы мотивациясын дамыту;
oo оқушының жеке қабілеті және қызығушылығын есепке ала отырып сараланған тапсырмаларды пайдалану;
oo нақты тақырып бойынша миға шабуыл ұйымдастыру (проблеманы анықтайды, жеке пікірін ұсынады, пікірді сыныпта талдап, талқылап, шешімнің дұрыс нұсқасын қабылдайды); сахналық қойылымдар, рольдік ойындар арқылы белсенді оқыту;
oo оқушылардың білімін, түсінігін дамыту және пайдалану үшін ақпараттық құралдарды (бейне және т.б. көру) қолдану; сабақ үстінде барлық оқушылардың белсенді қатысуы талап етілетін проблемалық сұрақтар мен мәселелерді талқылау және пікірталастыру;
oo берілген критерийлерге сәйкес оқушылардың оқу процесіне қатысуын, өзара және өзін-өзі бағалауын қолдану;
oo пәндік-тақырыптық сұрақтарды, тарихи оқиғаларды немесе тұлғаларды зерттеу үшін жеке және топтық жұмыстар ұйымдастыру.
6 Түрлі мәдениеттер мен көзқарастарға құрмет сезімін қалыптастыру
Түрлі мәдениеттер мен көзқарастарға құрмет сезімін қалыптастыру жеке тұлғалық, тұлғааралық және мәдениетаралық құзыреттіліктерді қажет етеді. Бұл құзыреттіліктер оқушылардың әлеуметтік және кәсіби орталарда, көпмәдениетті қоғамда тиімді әрі конструктивті әрекет етуіне мүмкіндік береді.
Дүниетану бағдарламасында оған жатады:
oo тұлғааралық құзыреттілікті дамытуға мүмкіндік беретін өзара ынтымақтастық пен тыңдауға бағытталған жұптық, топтық жұмыстарды қолдану;
oo түрлі ұлт өкілдері оқушыларынан тұратын топтар, жұптар құру (мысалы, қазақтілді және орыстілді оқушылардан);
oo өзге адамның пікіріне, дәлелдеулеріне назар аудару және құрметтей білу;
oo Дүниетану пәні тақырыптарына сәйкес сұрақтарды талқылау және диалог құру.
8 Оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту
Жалпы білім беретін мектептердің Білім беру бағдарламалары мақсаттарының бірі - түрлі әлеуметтік топтармен тиімді тіл табысуға қабілетті азаматтарды тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін қажетті дағдылардың дамытылуы - түрлі формадағы қарым-қатынасты бағалайтын әрі қолдайтын, оқушының өз пікірі мен көзқарасын сенімді түрде білдіре алатын ортаның көмегі мен ынталандыруы арқылы жүзеге асырылады.
Оқу үдерісінде оқушылардың коммуникативтік, сыныптастарымен, мұғалімдермен және көпшілікпен ауызша және жазбаша қарым-қатынаста әртүрлі ақпарат құралдарын пайдалана отырып, пәндік ғылыми тілді сауатты түрде қолдана білу дағдылары дамытылады.
Ауызша сөйлеуді дамыту мақсатында жұппен үлкен және кіші топтарда сыныппен жұмыста қарым-қатынас жасаудың құралы ретінде диалог талқылау, пікірталас өз пікірін айту.
Дүниетану пәнінде оқушылардың айтылым және тыңдалым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
oo Менің Отаным тақырыбы бойынша пікірталасқа қатысу: сұрақтарды зерделеу, өз пікірін айту, басқалардың пікірін тыңдау, сұрақ-жауап, гипотеза ұсыну, қорытынды жасау және қорытындыларымен таныстыру;
oo рөлдік ойындарға, диалогқа, талқылауға және пікірталас пен қойылымдарға қатысу;
oo жұппен, шағын топтарда мәселелерді шешу тапсырмалары барысында тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдар бойынша дереккөздермен диалог құру және талқылау;
oo өз ой-пікір қорытындыларын сыныпта, топта таныстыру, аудитория алдында сенімді түрде сөйлей білу қабілетін дамытады.
Дүниетану пәнінде оқушылардың оқылым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
oo дереккөздермен жұмыс істеу, мысалы: нақты тарихи тақырыптар бойынша ақпарат жинау;
oo пән бойынша қойылған сұраққа жауап беру үшін әдебиетпен жұмыс (әңгімелер, ертегілер, аңыздар, өлең-тақпақтар, пьесалар, публицистика мен повестер);
oo сұрақтарға жауап іздеу үшін интернет-ресурстарымен және бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істеу;
oo берілген тақырып бойынша түсінігі мен білімін тереңдету үшін күрделі және қиын мәтіндермен қалай жұмыс істеу керектігін үйрену;
oo дереккөздердің қорытындылар алудағы маңыздылығын бағалау үшін олардың
oo шығу тектерін және сенімділігін айқындау критерийлерін қолдану.
Дүниетану пәнінде оқушылардың жазылым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
Жеке және бірлескен модельдеу, таныстырулар барысында көркем немесе ғылыми-танымдық жанрды меңгеру және қолдану;
oo жазба жұмыстарына қойылатын талаптарды қолдану;
oo нақты жанр шеңберіндегі жазбаша жұмыстың түпкілікті нұсқасын көркем және ғылыми-танымдық, көпшілік жанрлардың төмендегі көрсетілген кең спектріне сүйене отырып әзірлеу:
oo хикаялар;
oo әңгімелер;
oo есеп берулер;
oo баяндамалар;
oo эссе;
oo өлең.
Бұл жанрлар мультимодальдық және мультимедиалық түрде орындалып, көпшілікке ұсынуға болады.
II Дүниетану пәнінің мазмұны және оқу мақсаттарының жүйесі
1 Дүниетану пәнінің мазмұны
Пән бойынша білім мазмұны оқу бөлімдері бойынша ұйымдастырылған. Оқу бөлімдері әрі қарай жинақталған білім, түсінік және дағдыларды қалыптастыру мақсаттарын көздейтін бөлімшелерден тұрады. Оқу мақсаттары әр бөлімше ішінде сабақтастықты айқындайды. Оқу мақсаттары мұғалімге жұмысын жоспарлауға, оқушылардың жетістіктерін бағалауға және оларға оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді.
№
Бөлім
Тақырып
1
Мен және қоғам
1.1 Өзім және отбасым
1.2 Мектеп және мектеп қоғамдастығы
1.3 Менің атамекенім
1.4 Денсаулық пен қауіпсіздік
1.5 Құқық пен жауапкершілік
1.6 Мерекелер
2
Елімнің табиғаты
2.1 Жергілікті жерде бағдарлану
2.2 Климат және ауа-райы
2.3 Табиғат жағдайлары және олардың әсері
2.4 Туризм
3
Тарих беттерінен
3.1 Ежелгі мәдениеттер мен өркениеттер
3.2 Қазақстанның тарихи тамырлары
3.3 Қазақстан тарихындағы аңызды оқиғалар
3.4 Атақты тарихи тұлғалар мен өнер қайреткерлері
3.5 Қазақстан тарихы: тәуелсіздік, мемлекеттілік және отансүйгіштік
Бағдарламада оқу мақсаттарын тиімді қолдану және мониторинг жасау үшін кодтық белгілеу енгізілді. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты, екінші және үшінші сан бөлімше ретін, төртінші сан оқу мақсатының реттік номерін көрсетеді. Мысалы, 1.2.1.4. кодында 1 - сынып, 2.1 - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, 4 - оқу мақсатының реттік саны.
2 Оқу мақсаттарының жүйесі
1 Мен және қоғам
1.1 Отбасым
1.1.1.3 Отбасы мүшелерінің арасындағы қамқор қарым-қатынастың маңызын түсіндіріп, мысалдар келтіру
2.1.1.2 Мысалдар келтіре отырып, өз отбасындағы әдеп нормаларын түсіндіру
2.1.1.3 Түрлі дереккөздерді зерттеу арқылы жалпыға ортақ әдеп нормаларын анықтау
3.1.1.3 Өз отбасының құндылықтарын анықтау
3.1.1.4 Жалпыға ортақ отбасылық құндылықтарды анықтау
4.1.1.1. Түрлі дереккөздерді талдау негізінде отбасының қоғам өміріндегі маңызын түсіндіру
4.1.1.2 Өз бақылаулары мен зерттеулері негізінде отбасы мүшелерінің функционалдық рөлін түсіндіру
1.2 Мектеп және мектеп қоғамдастығы
1.1.2.3 Мектептегі мінез-құлық ережелерін және олардың мағынасын баяндау
1.1.2.6 Өзін мектеп оқушысы және сынып ұжымының мүшесі ретінде сипаттау
2.1.2.3 Мектеп қоғамдастығындағы ұжымдық, топтық және тұлғааралық мінез-құлық нормаларын білу және түсіндіру
2.1.2.4 Өз сыныбына сипаттама беру
3.1.2.1 Қоғамда қабылданған мінез-құлықтың әдеп нормаларын білу және түсіндіру
3.1.2.2 Өз тәжірибесінен мысал келтіре отырып, адамдар арасындағы достықтың қажеттілігін және маңыздылығын дәлелдеу
1.4 Денсаулық пен қауіпсіздік
1.1.4.4 Жолдағы мінез-құлық ережелерін, жаяу жүргіншілердің қозғалысын реттейтін жол белігілерінің мәнін білу
2.1.4.2 Оқу, ойын әрекеті кезіндегі, күнделікті жағдаяттардағы (үйде, қоғамдық орындарда, көшеде, табиғатта) қауіпсіз мінез-құлық ережелерін білу және түсіндіру
2.1.4.4 Қоғамдық көліктегі мінез-құлық ережелерін білу
1.5 Құқық және жауапкершілік
2.1.5.1 Құқық және Жауапкершілік ұғымдарын білу, өз өмірінен мысалдар келтіру
4.1.5.2 Қазақстан Республикасының жас азаматы ретіндегі өз құқықтары мен жауапкершіліктерін білу
Адамгершiлiк мәдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
:: Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады, әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк -- адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң" деген мақал бар. Тәлiм - тәрбие болмаған жерде адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата- анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу, қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi -- оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi -- адамдық ар -- намысты ардақтау, әр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, "Өзiң үшiн еңбек қылсаң, -- дейдi Абай, -- өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс, дұшпаныңа әдiл бол". Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы, осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес. Адамгершiлiгi мол адам -- басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз -- адамның жан дүниесiнiң ерекше қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы, Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып, қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi - бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз "Отан - от басынан басталады" деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық - адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ, оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу, қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды ату, құдыққа түкiру - барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау - халықтық рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу. "Әдептiлiк -- әдемiлiк" дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк, кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы "Бала бауыр еттен жаралған" деп, оны ерекше қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз қажет.
Қайырымдылық.
"Қазақтардың" - деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: "(1799-1879) - басқа Азия халықтарына қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап, жанындай жақсы көруі - айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық - кең мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет".
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мәселесiнiң педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
"Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм- адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi"- деп Әл- Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi. Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие -- адамзат тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: "Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы"- деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -- өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгершiлiк тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi- адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк - (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым [87, 12].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады. Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: "Қылық ексең -- әдет орасың, әдет ексең - мiнез орасың, мiнез ексең - тағдыр орасың". Әдет адамның мiнез - құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет екенiн атап көрсеткен [78].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу, т.б.).
Мәдени мiнез- құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап- құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой әдеттерi. Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: "Жақсы әдет жақсылыққа бастайтын перiште" десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: "Жақсы әдет өсiмге берген ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш, адам өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi" дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының құрамына енедi. Олар оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi- мұғалiмнiң оқушыларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. "Әдет -- дейдi А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет" [86].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де, қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты болады.
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады: басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес, жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам -- табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға. Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын, психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және адам қоршаған ортаға өзiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Балаларға рухани-адамгершілік тәрбие беру мәселесі - қазіргі қоғамның алдында тұрған ең өзекті мәселелердің бірі. Бұл мәселеде күрделілік туындатып отырған басты себептер: жас ұрпақты алдына әлі күнге дейін нақты жағымды өмірлік бағдарлар қоя алмай отырғанымыз, балалармен, жастармен мәдени-әлеуметтік іс-шаралардың өткізіу ауқымының азаюы, отансүйгіштік тәрбиенің ақсауы, т.б. Бұқаралық ақпарат құралдарында жауыздық пен қатыгездік үлгілерінің көп көрсетілуі, тыйым салынуына қарамастан, киноларда, деректі фильмдерде, интернетте, жаңалықтарда алкогольді ішімдіктер мен темекі өнімдерінің астыртын да ашық жарнамасының көбеюі салдарынан жас ұрпақтың бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыру қиынға түсіп отыр. Бұған ата-аналардың әлеуметтік тұрмысының төмендігі, үй бетін көрмей, күні-түні бала-шағасына нан тауып беру қамымен жүргенде, салт-дәстүр, отбасылық құндылықтарды қалыптастыру мүмкіндігінің де азайып отырғанын қосыңыз. Бұл жағдайда, балалардың адамгершілік құндылықтар жайлы көзқарастарын қалыптастыру туралы айтудың өзі қиын. Балалардың тілек-қалаулары көбінесе тұрмыстық, материалдық шеңберден аспайды, зиянды әдеттері қалыптасады.
Сондықтан бүгінгі танда жаңартылған білім беру бағдарламасына сәйкес бастауыш сыныптардағы білім беру мен тәрбиенің мазмұнын да түбегейлі жаңарту керек. Осыған орай, қазіргі мектептегі білім және тәрбие беру жүйесінде оқушыларды рухани бай, саналы, жан-жақты мәдениетті болуға, еңбексүйгіш және бәсекелестікке бейім тұлғаны тәрбиелеп қалыптастыру өзекті мәселеге айналып отыр.
Адамгершілік тәрбиені беретін мұғалім, бүгінгі қоғамның сұранысына сай олардың бойында адамның ең ізгі қасиеттерінің болуын қалыптастыру - бүгінгі мектептің міндеті. Бастауыш бiлiмнiң мемлекеттiк стандартында оқушыларды ғылымдар негiзiмен таныстырып қана қоймай, баланың жалпы ойын дамыту, алған білімі мен тәрбиесін тәжiрибеде қолдана бiлуі үшiн дербес жұмыс iстеу дағдыларын, адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру талап етiледi. Бүгiнгi заманның педагогикалық, психологиялық зерттеулерiнiң анықтауы бойынша, мектептiң бастауыш сыныбындағы кезеңi - баланың қай жағынан болсын ең қарқынды дамитын кезеңi.
Егер бастауыш сыныпта оқытылатын Дүниетану пәнінде оқушылардың адамгершiлiк мәдениетiн қалыптастыру әдiс-тәсiлдерi тиімді қолданылса, онда Дүниетану пәні оқушылардың адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың бір құралына айналып, дүниеге көзқарастары кеңейгенімен қатар, тәрбие деңгейлері де артар еді, өйткені Дүниетану пәнінің оқушылар бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда мүмкіндігі өте көп.
Әлбетте адамгершілік тәрбиесі адамның барлық іс-әрекетіне (оқу-танымдық, еңбек, спорттық, шығармашылық және т.б.) байланысты болады. Осы талапқа орай, Дүниетану пәнін оқыту арқылы жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеуді олардың кішкентай кезінен бастап-ақ ғылыми негізде іске асырып отыруға тиіспіз.
2016 жылдан бастап Қазақстандағы жалпы білім беретін орта мектептер сатылап жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша жұмыс істеуге ауыстырыла бастады. Қазіргі уақытта басқа пәндермен қатар, Дүниетану пәні де осы жаңартылған бағдарлама негізінде білім береді.
Әрине, жаңартылған білім беру бағдарламасы жоқтан пайда болған дүние емес. Оны әзірлеу үшін еліміздің ұстаздары, ғалымдары қаншама жыл бойы халқымыздың, шетелдердің ең озық білім беру жүйелерін салыстырып, зерттеп, зерделеді. Жаңа дегеніміз - ұмытылып кеткен көне ұғымдар деген бір қанатты сөз бар. Сол үшін де, адамгершілік тәрбиесінің мәселелерін қарастырған кезде, осы салада көптеген зерттеулерін, еңбектерін қалдырған педагог ғалымдардың, ұстаздардың тәжірибесін бір саралап шықтық.
Жалпы педагогика тарихында адамгершілік тәрбиенің теориялық негізін қалаған Я.А. Коменский, Ж.Ж. Руссо, К.Д. Ушинский, А.С. Макаренко, В.А. Сухомлинский және т.б. ұстаз-ғалымдарды атауға болады. Қазақ педагогика тарихында адамгершілік тәрбиесін жан-жақты қарастырған Әл-Фараби, Ж. Баласағұни, Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов, А. Құнанбаев, жастарға ізгілік тәрбие идеясын ұсынған Ж. Аймауытов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Ш. Құдайбердиев және т.б. ағартушыларды атай аламыз.
Кейінгі онжылдықтарда адамгершілік тәрбиесінің мән-мазмұнын В.Г. Афанасьев, С. Абдильдин, Р.Б. Әбсаттаров, Л.М. Архангельский сынды педагог зерттеушілер философиялық тұрғыдан қарастырса; Ж. Пиаже, Л.С. Выготский, А.В. Запорожец, Л.В. Занков, В.В. Давыдов, Д.Б. Эльконин, Қ.Б. Жарықбаев, Ж.И. Намазбаева, Қ.Т. Шериазданова және т.б. педагог-ғалымдардың; С. Қалиев, К.К. Құнантаева, А.А. Бейсенбаева, С. Ұзақбаева, Қ.Қ. Жанпейісова, А.Г. Қазмағамбетов, М.Ә. Құдайқұлов, Г.П. Хайруллин, Ш. Майғаранова, Б.К. Момынбаев, Л.К. Керимов, Э.И. Шнибекова, т.б. зерттеуші ғалымдардың ғылыми еңбектерінен адамгершілік тәрбиесіне қатысты психологиялық аспектіден қарастырған құнды пікірлерді алуға болады.
Дегенмен, қазіргі заман талабына сай мектептерде жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша адамгершілік тәрбиесін қалай беруге болады, әсіресе Дүниетану пәнінің бағдарламасы негізінде қандай жұмыстарды жоспарлауға болады деген сұрақ бойынша ізденістер мен зерттеу жұмыстары өте аз, тіпті жоқ десе де болады.
Жарық көрген философиялық, тарихи педагогикалық, психологиялық және әлеуметтік ғылыми әдебиеттер, сонымен қатар докторлық, кандидаттық диссертацияларға жасалған талдау нәтижесінде, жалпы адамгершілік тәрбиесіне байланысты еңбектердің көптігіне қарамастан, Дүниетану пәнін оқыту барысында адамгершілікке тәрбиелеу мәселесіне арналған нақты ғылыми жұмыстың жоқтығы дәлелденді.
Сондықтан қазіргі мектеп жағдайында адамгершілік тәрбиесін беру, оның мазмұнын бір жүйеге келтіру жұмыстарын мектептің алғашқы сатысынан бастау және Дүниетану пәнін оқыту кезінде адамгершілік мәдениетін қалыптастыру мәселесін жаңаша тұрғыда қарау қажеттілігі бұл мәселенің теория мен тәжірибе жүзінде шешілу деңгейі арасында қарама-қайшылық тудырады.
Бұл аталған қарама-қайшылықты шешу жолдарын бастауыш мектептегі зерттеу мынадай педагогикалық шарттарын анықтайды: Дүниетану сабақтарында жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып, бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыру.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде бұл мәселені зерттеу қоғамдағы болып жатқан түбегейлі өзгерістер тұрғысынан өз дәрежесінде жүргізілмеуі, жүйеліліктің болмауы - бұл жұмыстың көкейкестілігін дәлелдейді.
Аталған проблеманы шешу қажеттілігі зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Бастауыш мектепте жаңартылған білім мазмұны негізінде дүниетану сабағы арқылы адамгершілік мәдениетін қалыптастыру деп таңдауға мүмкіндік берді.
Зерттеу объектісі: Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу процесі.
Зерттеу пәні: Бастауыш мектепте Дүниетану сабағын жаңартылған білім бағдарламасына сүйеніп оқыту арқылы оқушыларға адамгершілік тәрбие беру.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектеп оқушыларының бойында Дүниетану сабақтары арқылы адамгершілік мәдениетін қалыптастыруды теориялық тұрғыда негіздеу. Қазақстан Республикасының болашағына үлес қоса алатын, адамгершілігі жоғары, жауапты, шығармашыл, бастамашыл, құзыреттілік дағдылары қалыптасқан тұлғаны тәрбиелеудің әдістемелік жүйесін қамтамасыз ету.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер бастауыш мектепте Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша, жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдалана отырып оқушылардың бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық, психологиялық мәні тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекет тұрғысынан анықталса, бастауыш сыныптардағы Дүниетану сабақтарында қолданылатын әдіс-тәсілдердің мақсатына сай жас ерекшеліктері ескерілсе, бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиет-сапаларына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің теориялық негіздері айқындалса, сабақта және сабақтан тыс уақытта Дүниетану пәні тақырыптарын пайдаланудың жүйелі әдіс-тәсілдері қолданылса, бастауыш сынып оқушыларын Дүниетану сабақтарында адамгершілікке тәрбиелеу жұмысы жақсарып, адамгершілік қасиеттері мол ұрпақты тәрбиелеу мүмкіндіктері кеңінен туындайды.
Зерттеудің міндеттері:
- жаңартылған білім беру бағдарламасында белгіленген әдіс-тәсілдердің, іс-әрекет түрлерінің адамгершілік тәрбиесін арттырудағы мәнін педагогикалық, психологиялық тұрғыдан қарастыру;
- бастауыш сынып оқушыларын Дүниетану сабақтарында адамгершілікке тәрбиелеудің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік қасиет сапаларына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің негізгі ерекшеліктерін ашып көрсету;
- педагогикалық эксперимент-тәжірибе жұмыстарын өткізу барысында Дүниетану сабақтарында жаңашыл әдіс-тәсілдерді пайдаланудың әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің жетекші идеясы: Бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастыруда Дүниетану сабақтарында пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді тұлғалық-бағдарлық, іс-әрекеттік тұрғыдан қарастыруды қажет етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: Философия, тарих, психология, педагогика ғылымдарының тұжырымдары, еңбектері, жеке тұлғаның қалыптасуы мен дамуындағы іс-әрекеттің ролі мен зандылықтары алынды; адамгершілік тәрбиесінің теориясы; тұтас педагогикалық процесс теориясы.
Зерттеудің әдістері: Философиялық, психологиялық, педагогикалық, оқу-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау, социометрия, әңгімелесу, сауал-сұрақтар алып оны талқылау, педагогикалық бақылау, эксперименттік тәжірибелік жұмыстар.
Зерттеу базасы: Тәжірибелік-педагогикалық жұмыстар Түркістан облысы Шардара ауданы Ұзын-Ата ауылында орналасқан Ұзын-Ата жалпы орта мектебінің бастауыш сыныптарында жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
- қоғамымыздың бүгінгі таңдағы әлеуметтік-экономикалық ерекшелігіне сай бастауыш мектепте жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарының жетілдірілуіне және баланың жан-жақты үйлесімді дамуына Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы қол жеткізіп, бастауыш сынып оқушыларының бойында адамгершілік мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері айқындалды;
оқушылардың бойында адамгершілік қасиеттер мен сапалардың қалыптасуына ықпал ететін әдіс-тәсілдердің негізгі ерекшеліктері және орта, қоршаған орта, отан, адамгершілік түсініктерінің бүгінгі күннің талаптарына сай педагогикалық, психологиялық мәні анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы:
- бастауыш сыныптағы Дүниетану сабақтарын жаңартылған білім беру бағдарламасында белгіленген жаңашыл әдіс-тәсілдермен өткізу арқылы оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеудің жолдары мен бағыт-бағдарлары көрсетілген.
- Дүниетану сабақтарында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу бағдарламасы жасалып, мектеп тәжірибесіне ұсынылды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ДҮНИЕТАНУ ПӘНІН ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ БОЙЫНША ОҚЫТУ
1 Дүниетану пәнінің маңыздылығы
Дүниетану пәнінің оқушылардың танымдық деңгейлерін жетілдірудегі, функционалдық сауаттылықтарын арттырудағы маңызы зор. Бұл пән арқылы оқушылар қоршаған ортамен, айналадағы құбылыстармен, өзінің жан-жағындағы заттармен бұрынғыдан да етене танысып, олар жайлы өзіндік ой тұжырымдай бастайды. Бұл жағдайды, әсіресе, бастауыш сынып оқушыларына қарасты айтқан жөн. Өйткені бұл шақ олардың, Абай атамыз айтқандай, нағыз естісем, білсем, көрсем деп тұратын кезеңдері, айналасындағы дүниені тануға құмар болатын шақтары. Сондықтан бастауыш сыныптағы әр балаға жеке тұлға ретінде қарап, олардың білім-ғылымға деген ынтасын арттыру, ақыл-ой қабілетін жетілдіру, өмірлік ұстанымдарының қалыптасуына ықпал ету, жеке басының қасиеттерін дамытуды уақыт талабына сай жүзеге асыру қажет. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануға жетелейді.
Дүниетану пәні оқушылардың қоршаған ортаны, түрлі қоғамдық, мәдени және табиғи үдерістер мен құбылыстарды толық әрі өзара байланыста танып-білуіне мүмкіндік береді. Олардың оқу-білімге деген ынта-зердесін, қызығушылығын оятып: Біз кімбіз?, Қайдан шықтық?, Қайда тұрып жатырмыз?, Бізді не қоршап жатыр? Біздің өткеніміз бен келешегіміз қандай?, - деген сұрақтар төңірегінде ойлануына мүмкіндік береді.
Дүниетану пәнінің жаңартылған білім бағдарламасы Қазақстан халқының әлеуметтік, моральдік, шығармашылық және коммуникативтік өмір тәжірибесі жөнінде кеңінен мағлұмат береді. Оқушылар өзі, өз үйі мен отбасы туралы ой қозғаудан бастап, қоршаған ортаның, дүниенің сырларын да түсіне бастайды.
Жаңартылған білім мазмұны арнайы кестеге сәйкес кезең-кезеңмен енгізіледі: 2016 жылы - 1-сынып, 2017 жылы - 2,5,7 сыныптар, 2018 жылы - 3,6,8,10-сыныптар, 2019 жылы - 4,9,11,12-сыныптар. 2020 жылға қарай 12 жылдық құрылыммен жаңартылған білім мазмұнына көшу барлық сыныптарда аяқталады.
Дүниетану пәнін оқыту:
oo оқушыларда өзіндік, қоғамдық және ұлттық сана мен отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырады;
oo оқушыларға қоршаған ортасы туралы ғылыми негіздерді меңгерте отырып, тарихи, географиялық тұрғыдан ойлауын дамытады;
oo оқушылар қазақстандық қоғам және өзін қоршаған әлеуметтік ортаның барлық деңгейі: өз үйі, отбасы, жергілікті және ұлттық қоғамдастық туралы білімді меңгереді;
oo оқушылар Қазақстан географиясының негіздерін, оның ландшафты және табиғи жағдайы туралы біледі;
oo Қазақстанның және бүкіл әлемнің өткен және бүгінгі күн оқиғалары, олардың себептері, өзгерістері, сабақтастығы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы білім қалыптастырады;
oo өткен замандағы оқиғалардың қазіргі әлемнің қалыптасуына және бүгінгі таңдағы оқиғалардың болашақтың қалыптасуына қандай әсер тигізетіні туралы түсінеді;
oo адамның тіршілік әрекетінің қоршаған ортаға тигізетін әсері туралы біліп, оның тұрақты болашақтың дамуына қажеттілігін түсінеді;
oo оқушыларда өз халқының және өзге халықтардың мәдениеті, дәстүрін сыйлай білу, ұлттық және жалпы адами құндылықтарды құрметтеу сезімі қалыптасады, олар адамдардың құқықтары мен міндеттерін түсінеді;
oo қоғамдық тәртіп нормаларын біледі, оларды ұстану қажеттілігін түсінеді және әлеуметтік ортада қауіпсіздік тәртіп ережелерін сақтай білумен танысады;
oo адамгершілік қасиеттерді, толеранттылықты қалыптастырады.
Дүниетану пәні бойынша бағдарлама тарих, география және қоғамтану ғылымдары бойынша оқушылардың алғашқы білімдері мен түсініктерін қалыптастыруға ықпал ететін ойлау дағдыларын дамытады. Дүниетану пәні бағдарламасының құрылымы аталған ғылымдардың мазмұнын кіріктіру және оқу материалдары мен оқу мақсаттарын анықтауда спираль принципін ұстану негізінде құрастырылған. Оқу бағдарламасының мазмұны: отбасы, қоғам, қауымдастық, ұлт, мемлекет, қарым-қатынас, елді мекендер, климат, ландшафт, табиғи және техногендік апаттар, мәдениет, дін, денсаулық және т.б қоршаған ортаның негізгі аспектілерін қамтиды.
Бағдарлама пән мазмұнын меңгеру, қажетті оқу және практикалық (зерттеу, коммуникативтік, өмірлік) дағдыларды игеруге мүмкіндік береді.
2 Дүниетану пәні бойынша оқу бағдарламасының мақсаты
Дүниетану пәнінің мақсаты - оқушыларда адамды қоршаған әлеуметтік, мәдени және нақты орта туралы бастапқы білімді, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар мен әлеуметтік тәжірибе туралы түсінігін, қоршаған ортада тиімді қарым-қатынас ережелерін қолдана білу дағдысын қалыптастыру.
Дүниетану пәні оқушылардың жеке тұлға ретінде дамытуға, отбасында, жергілікті, аймақтық, ұлттық, жаһандық ауқымда алатын өзіндік орнын түсінуге мүмкіндік береді.
Дүниетану пәні бойынша бағдарлама қоршаған ортада болып жатқан тарихи, географиялық және әлеуметтік үдерістерді түсінуге мүмкіндік беретін нақты білім мазмұнын игеруге бағытталған. Тарих бағдарламаның уақыттық шегін белгілейді - уақытты сезіну, география - кеңістікті тани білу, өзінің орнын сезіну, ал қоғамтану - қоғамдық ортаны сезінуге ықпалдасады.
Дүниетану пәні бағдарламасы оқушылардың тану, зерттеу, дәлелдемелерді қарау және мәселелерді шешу арқылы пайда болатын сыни тұрғыдан ойлай білу дағдыларын дамытады, сонымен қатар жеке және топпен жұмыс істеу дағдыларының қалыптасуына бағытталған.
Оқу бағдарламасы оқушылардың төмендегідей дағдыларын дамытуға бағытталған:
oo сұрақ қою, оған жауап таба білу; зерттеу жүргізе отырып тарихи, географиялық және әлеуметтік сұрақтарға жауап бере білуді;
oo тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдардың әдістеріне және басқа қолжетімді ресурстарға сүйене отырып, зерттеулерге қатысу, сұрақтарға жауап беру, эксперименттер жүргізуді;
oo жекелеген үдерістерді талдау және оқиғалардың хронологиялық реттілігін түсіну, тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдардың деректерін қолдана алу;
oo пікірсайысқа қатысу, дауласу, мәлімдеу, әңгіме құру, таныстырулар жүргізу арқылы сөйлеу дағдыларын дамыту;
oo интернет, сандық ақпараттық құралдарды және коммуникациялық технологияларды (АКТ) пайдалана отырып ақпараттарды іздеу, оны таңдау, қолдану, салыстыру, талдау, жүйелеу, түсіндіру және өңдеуді;
oo алынған ақпаратты ұсыну және талқылауды;
oo алған білімдерін ой-пікірлер, болжаулар, теорияларды тексеруде қолдана отырып, қорытындылар мен алынған мәліметтерді дәлелдеу;
Дүниетану пәнін меңгеру барысында оқушылардың оқу сапасын арттыру мақсатында, ой-пікірлерімен алмасу, оларды дамыту, сонымен қатар тиімді жұмыс атқару үшін оқушылар өзара бірлесе отырып жұмыс істейді.
Оқушылар үйренеді:
oo қоғамдағы негізгі тәртіп ережелерін сақтауды;
oo сыныпта, мектепте және қоғамдық орындарда сыпайылықты, көңіл бөлуді, сыйлай білуді, әдеп сақтауды;
oo жұпта және топта бірлесіп жұмыс істеуді, ұжымда тиімді қарым-қатынас орнатуды;
oo өз сезімдері мен өзге адамдардың эмоцияларын сезіне және түсіне отырып, өз әрекеттерінің тиімділігін арттыруды;
oo әлеуметтік ортада өз көзқарасын білдіру, тыңдау, талқылау, диалогтар мен дебаттарға қатысу дағдыларын дамытуды (сөйлеу дағдыларын).
Оқулық материалы негізінде оқушының танымдық негізін жетілдіреді. Олардың өздерінің бұрыннан білетін ақпараттарын ойда қорытып, оған жаңаша көзқараспен қарауларына мүмкіндік болады. Адамның дүниені тануы әдетте өзін-өзі танудан басталмақ.
Оқулықтағы 1-4 тараулар осындай оқушы жанына бұрыннан етене жақын тақырыптар болып келеді. Барлық мәселе оның өзі және айналасындағылар жайында болады. Ал енді 5-8 тараулар 1-сынып оқушылары үшін біршама күрделі.
Саяхат, Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті тараулары оқушыны тарихқа тағзым ете білуге үндейді. Бұл тараулар әрине 1-сынып оқушыларына тың тақырыптар. Алғашқы адам туралы түсінік қалыптасып, ежелгі ата-бабаларымыз бен ұлы даламыздың тарихына көз жүгіртеді. Алтын адам туралы ақпарат алып, көне түркі жазуының тарихына бойлайды. Бұдан басқа еліміздің мемлекеттік рәміздері жайлы біршама толық ақпарат алып, Бәйтерек туралы түсінігін кеңейтеді. Тәуелсіздік жайлы ұғым-түсініктері кеңей түседі. Ал 7-8 тараулар оқушылардың өз денсаулықтарына ат үсті қарамауларына негіз болады.
Бұл арада оқушының тақырыпты терең меңгеруі оның функционалдық сауаттылығын арттыра түседі. Яғни дүниетану пәнінде айтылған іс-әрекеттерді күнделікті өмірде кәдеге жаратып, оны өмірдегі басты ұстанымдары ретінде дағдыға айналдыруы негізгі мақсат болып саналады.
Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан-2050 стратегиясында Ұлт денсаулығы - табысты болашағымыздың негізі деп көрсетілген. Ал денсаулық кепілі салауатты өмір салты екендігі белгілі. Халықтың денсаулығы - мемлекеттің қымбат қазынасы. Ол - әр адамның баға жетпес байлығы. Елбасымыз атап көрсеткендей, денсаулығы мықты адам ғана қоғамға лайықты қызмет етеді, оның дамуына ықпал етіп, ел экономикасын жақсартуға өзіндік үлес қосады.
Жалпы салауаттылық ұғымының аясы өте кең био-әлеуметтік категория болып табылады. Ол ұлттың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, мәдениеті мен дінімен тығыз байланысты болса, дене және жан тазалығын сақтауы да осы салауаттылықтың негізгі көрінісі болып саналады. Әсіресе, өсіп келе жатқан жас ұрпақты дұрыс тәрбиелеудің, жас буынның санасында ізгілікті қасиеттерді қалыптастырудың маңызы зор. Мектеп қабырғасындағы оқушының жүріс-тұрысынан бастап, бүкіл өмірлік ұстанымының қалыптасуына дейінгі кезеңде орынды ықпал ете білу қай қоғамда, қай кезеңде болмасын өз өзектілігін арттыра түспек. Еліміздің көк байрағын желбіретіп, түтінінің түзу ұшуына бірден-бір себепкер өскелең ұрпақ болғандықтан, балалар мен жасөспірімдердің бойында салауатты өмір салтын қалыптастыру, денсаулықты сақтау және нығайту мәселелері ерекше көңіл бөлуді қажет етеді.
Дүниетану пәнінде оқулықтағы ақпаратты меңгерте отырып, олардың тақырып бойынша қосымша білім алуы да қамтамасыз етіледі.
Бұлардың барлығы мына мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталады:
- денсаулықты сақтау;
- денсаулықты нығайту;
- аурулардың алдын-алу.
Ол үшін атқарылатын іс-әрекеттер:
- спортпен шұғылдану
::- дұрыс тамақтану;
- еңбек үрдісін дұрыс ұйымдастыру, дене және ой еңбегін алмастырып отыру;
- уақытымен демалу т.т.
Аталған тарау негізінде оқушылардың бойында қандай жеке бас қасиеттерін қалыптастыра аламыз:
- Адам ағзасының біртұтас екендігін түсіндіру арқылы, денсаулықтың ағзаның барлық мүшелерін күту нәтижесінде ғана жақсы болатындығын түсінеді.
- Тазалық шараларын, дене тазалығының алғышарттарын меңгереді;
- Тамақтану тәртібін жадыда ұстап, тамақтың құрамына мән беретін болады;
- Тамақтануға қатысты тазалық шараларын қайталап оқиды;
- Дұрыс тамақтанудың денсаулыққа қандай қатысы бар екендігін жете түсініп, тамақтану ережелерін орындауға ұмтылады.
Дүниетану пәні оқушыларды өзінің атынан көрінгендей, дүниені, қоршаған ортаны, өзін және өзінің айналасындағыларды танып білуге ұмтылдырады. Пән мазмұнындағы тақырыптарды игерту нәтижесінде оқушының жеке бас қасиеттерін дамытады, оларды жаңа әлеммен таныстырып, құзыреттіліктерін арттырады. Оқушылардың тек теориялық тұрғыдан білім алып қоймай, оны өмірде күнделікті қажетіне жарата білуге дағдыландырған жөн. Функционалдық сауаттылықтарын арттырып, өмірге бейімдей түсеміз. 1-сыныпқа арналған дүниетану оқулығында қамтылған тақырыптар және сол тақырыптарға байланысты тапсырмалардың барлығы осы мақсатқа жұмылдырылған.
4 Дүниетану пәнін оқыту үдерісін ұйымдастыруға қойылатын талаптар
Бағдарлама бойынша әр сыныптағы сағат саны:
Сынып
Апталық жүктеме
Жылдық сағат саны
1
1 сағат
33 сағат
2
1 сағат
34 сағат
3
1 сағат
34 сағат
4
1 сағат
34 сағат
Сабақ барысында әртүрлі (жеке, жұптық, топтық) жұмыс түрлерін ұйымдастыру үшін оқу кабинеттеріндегі жиһаздар орнын ауыстыруға қолайлы әрі жеңіл болуы қажет.
Дүниетану пәнін оқыту үшін қажетті арнайы жабдықтар, ресурстар мен материалдар:
oo демонстрациялыққұрал-жабдықтар (мысалы, стендтер);
oo интернет желісінің қосылуы: компьютерлерпланшеттер;
oo проектор, проекциялық экран және аудиоколонкалар;
oo бейне және аудиоресурстар: тақырыптар бойынша бейнематериалдар жиынтығы;
oo баспа материалдары (кітаптар, энциклопедиялар мен анықтамалықтар);
oo оқу көрнекі құралдар: қағаз және интерактивті карталар, тарихи тұлғалардың портреттері, коллаждар, тақырыптық графиктер мен кестелер, слайдты альбомдар, тарихи жәдігерлер мен заттар немесе олардың көшірмелері;
Пәнді оқуға және зерттеуге көмек болатын сыныптан тыс орналасқан ресурстар:
oo кітапхана ресурстары (кітаптар мен анықтамалық материалдар);
oo электрондық және мультимедиаресурстар;
oo желілік файлдар, интернет (тарих, география, әлеуметтік ғылымдар бойынша негізгі анықтамалық сайттар каталогі).
5 Дүниетану пәнін оқытуда қолданылатын педагогикалық әдіс-тәсілдер
Жалпы білім беретін мектептер оқу үдерісінде білім алуды қалай үйрену керектігін білетін, дербес, ынталы, қызығушылығы жоғары, сенімді, жауапты, талдау жасай алатын оқушы тәрбиелейтін қағиданы ұстанады.
Мұғалімдер оқушылардың бойында бұл қасиеттерді әртүрлі педагогикалық ұстанымдар арқылы қалыптастырады және дамытады деп күтілуде. Олардың ішіне мыналар кіреді:
oo оқушылар және оқушы мен мұғалім арасында сенім қалыптастыру;
oo оқушының жеке пікірін тыңдау, олардың бұрын меңгерген білімдері мен түсініктерін қолданудың маңыздылығын түсіну;
oo оқушыларды мұқият іріктелген тапсырмалар мен іс-әрекет түрлерінің көмегімен ынталандыру және дамыта оқыту;
oo модельдеу және таныстыру стратегияларының проблемаларын оқушыларға түсінікті жолмен шешу;
oo оқытуды оқушылардың білімдерін бағалау арқылы қолдау;
oo оқушылардың зерттеу әдіс-тәсілдеріне негізделген белсенді оқуын марапаттау;
oo оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамыту;
oo бүкіл сынып қызметін, жеке және бірлескен жұмыс істеуді үйлестіріп қолдану;
oo жеке және топтық іс-әрекет арқылы барлық сынып оқушыларының жұмысын ұйымдастыру.
Дүниетану пәнін оқыту үдерісінде төмендегідей стратегияларды қолдану ұсынылады:
oo оқушылардың қызығушылығын тудыратын, өзара қарым-қатынас дағдыларының қалыптасуына негізделетін, дәлелдеу, өзіндік пікір, оқу және зерттеу нәтижесінде шешілетін проблемалық сұрақтар арқылы мотивациясын дамыту;
oo оқушының жеке қабілеті және қызығушылығын есепке ала отырып сараланған тапсырмаларды пайдалану;
oo нақты тақырып бойынша миға шабуыл ұйымдастыру (проблеманы анықтайды, жеке пікірін ұсынады, пікірді сыныпта талдап, талқылап, шешімнің дұрыс нұсқасын қабылдайды); сахналық қойылымдар, рольдік ойындар арқылы белсенді оқыту;
oo оқушылардың білімін, түсінігін дамыту және пайдалану үшін ақпараттық құралдарды (бейне және т.б. көру) қолдану; сабақ үстінде барлық оқушылардың белсенді қатысуы талап етілетін проблемалық сұрақтар мен мәселелерді талқылау және пікірталастыру;
oo берілген критерийлерге сәйкес оқушылардың оқу процесіне қатысуын, өзара және өзін-өзі бағалауын қолдану;
oo пәндік-тақырыптық сұрақтарды, тарихи оқиғаларды немесе тұлғаларды зерттеу үшін жеке және топтық жұмыстар ұйымдастыру.
6 Түрлі мәдениеттер мен көзқарастарға құрмет сезімін қалыптастыру
Түрлі мәдениеттер мен көзқарастарға құрмет сезімін қалыптастыру жеке тұлғалық, тұлғааралық және мәдениетаралық құзыреттіліктерді қажет етеді. Бұл құзыреттіліктер оқушылардың әлеуметтік және кәсіби орталарда, көпмәдениетті қоғамда тиімді әрі конструктивті әрекет етуіне мүмкіндік береді.
Дүниетану бағдарламасында оған жатады:
oo тұлғааралық құзыреттілікті дамытуға мүмкіндік беретін өзара ынтымақтастық пен тыңдауға бағытталған жұптық, топтық жұмыстарды қолдану;
oo түрлі ұлт өкілдері оқушыларынан тұратын топтар, жұптар құру (мысалы, қазақтілді және орыстілді оқушылардан);
oo өзге адамның пікіріне, дәлелдеулеріне назар аудару және құрметтей білу;
oo Дүниетану пәні тақырыптарына сәйкес сұрақтарды талқылау және диалог құру.
8 Оқушылардың коммуникативтік дағдыларын дамыту
Жалпы білім беретін мектептердің Білім беру бағдарламалары мақсаттарының бірі - түрлі әлеуметтік топтармен тиімді тіл табысуға қабілетті азаматтарды тәрбиелеу. Бұл мақсатқа жету үшін қажетті дағдылардың дамытылуы - түрлі формадағы қарым-қатынасты бағалайтын әрі қолдайтын, оқушының өз пікірі мен көзқарасын сенімді түрде білдіре алатын ортаның көмегі мен ынталандыруы арқылы жүзеге асырылады.
Оқу үдерісінде оқушылардың коммуникативтік, сыныптастарымен, мұғалімдермен және көпшілікпен ауызша және жазбаша қарым-қатынаста әртүрлі ақпарат құралдарын пайдалана отырып, пәндік ғылыми тілді сауатты түрде қолдана білу дағдылары дамытылады.
Ауызша сөйлеуді дамыту мақсатында жұппен үлкен және кіші топтарда сыныппен жұмыста қарым-қатынас жасаудың құралы ретінде диалог талқылау, пікірталас өз пікірін айту.
Дүниетану пәнінде оқушылардың айтылым және тыңдалым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
oo Менің Отаным тақырыбы бойынша пікірталасқа қатысу: сұрақтарды зерделеу, өз пікірін айту, басқалардың пікірін тыңдау, сұрақ-жауап, гипотеза ұсыну, қорытынды жасау және қорытындыларымен таныстыру;
oo рөлдік ойындарға, диалогқа, талқылауға және пікірталас пен қойылымдарға қатысу;
oo жұппен, шағын топтарда мәселелерді шешу тапсырмалары барысында тарихи, географиялық және әлеуметтік ғылымдар бойынша дереккөздермен диалог құру және талқылау;
oo өз ой-пікір қорытындыларын сыныпта, топта таныстыру, аудитория алдында сенімді түрде сөйлей білу қабілетін дамытады.
Дүниетану пәнінде оқушылардың оқылым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
oo дереккөздермен жұмыс істеу, мысалы: нақты тарихи тақырыптар бойынша ақпарат жинау;
oo пән бойынша қойылған сұраққа жауап беру үшін әдебиетпен жұмыс (әңгімелер, ертегілер, аңыздар, өлең-тақпақтар, пьесалар, публицистика мен повестер);
oo сұрақтарға жауап іздеу үшін интернет-ресурстарымен және бұқаралық ақпарат құралдарымен жұмыс істеу;
oo берілген тақырып бойынша түсінігі мен білімін тереңдету үшін күрделі және қиын мәтіндермен қалай жұмыс істеу керектігін үйрену;
oo дереккөздердің қорытындылар алудағы маңыздылығын бағалау үшін олардың
oo шығу тектерін және сенімділігін айқындау критерийлерін қолдану.
Дүниетану пәнінде оқушылардың жазылым дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін тапсырмалар:
Жеке және бірлескен модельдеу, таныстырулар барысында көркем немесе ғылыми-танымдық жанрды меңгеру және қолдану;
oo жазба жұмыстарына қойылатын талаптарды қолдану;
oo нақты жанр шеңберіндегі жазбаша жұмыстың түпкілікті нұсқасын көркем және ғылыми-танымдық, көпшілік жанрлардың төмендегі көрсетілген кең спектріне сүйене отырып әзірлеу:
oo хикаялар;
oo әңгімелер;
oo есеп берулер;
oo баяндамалар;
oo эссе;
oo өлең.
Бұл жанрлар мультимодальдық және мультимедиалық түрде орындалып, көпшілікке ұсынуға болады.
II Дүниетану пәнінің мазмұны және оқу мақсаттарының жүйесі
1 Дүниетану пәнінің мазмұны
Пән бойынша білім мазмұны оқу бөлімдері бойынша ұйымдастырылған. Оқу бөлімдері әрі қарай жинақталған білім, түсінік және дағдыларды қалыптастыру мақсаттарын көздейтін бөлімшелерден тұрады. Оқу мақсаттары әр бөлімше ішінде сабақтастықты айқындайды. Оқу мақсаттары мұғалімге жұмысын жоспарлауға, оқушылардың жетістіктерін бағалауға және оларға оқытудың келесі кезеңдері туралы ақпарат беруге мүмкіндік береді.
№
Бөлім
Тақырып
1
Мен және қоғам
1.1 Өзім және отбасым
1.2 Мектеп және мектеп қоғамдастығы
1.3 Менің атамекенім
1.4 Денсаулық пен қауіпсіздік
1.5 Құқық пен жауапкершілік
1.6 Мерекелер
2
Елімнің табиғаты
2.1 Жергілікті жерде бағдарлану
2.2 Климат және ауа-райы
2.3 Табиғат жағдайлары және олардың әсері
2.4 Туризм
3
Тарих беттерінен
3.1 Ежелгі мәдениеттер мен өркениеттер
3.2 Қазақстанның тарихи тамырлары
3.3 Қазақстан тарихындағы аңызды оқиғалар
3.4 Атақты тарихи тұлғалар мен өнер қайреткерлері
3.5 Қазақстан тарихы: тәуелсіздік, мемлекеттілік және отансүйгіштік
Бағдарламада оқу мақсаттарын тиімді қолдану және мониторинг жасау үшін кодтық белгілеу енгізілді. Кодтық белгідегі бірінші сан сыныпты, екінші және үшінші сан бөлімше ретін, төртінші сан оқу мақсатының реттік номерін көрсетеді. Мысалы, 1.2.1.4. кодында 1 - сынып, 2.1 - екінші бөлімнің бірінші бөлімшесі, 4 - оқу мақсатының реттік саны.
2 Оқу мақсаттарының жүйесі
1 Мен және қоғам
1.1 Отбасым
1.1.1.3 Отбасы мүшелерінің арасындағы қамқор қарым-қатынастың маңызын түсіндіріп, мысалдар келтіру
2.1.1.2 Мысалдар келтіре отырып, өз отбасындағы әдеп нормаларын түсіндіру
2.1.1.3 Түрлі дереккөздерді зерттеу арқылы жалпыға ортақ әдеп нормаларын анықтау
3.1.1.3 Өз отбасының құндылықтарын анықтау
3.1.1.4 Жалпыға ортақ отбасылық құндылықтарды анықтау
4.1.1.1. Түрлі дереккөздерді талдау негізінде отбасының қоғам өміріндегі маңызын түсіндіру
4.1.1.2 Өз бақылаулары мен зерттеулері негізінде отбасы мүшелерінің функционалдық рөлін түсіндіру
1.2 Мектеп және мектеп қоғамдастығы
1.1.2.3 Мектептегі мінез-құлық ережелерін және олардың мағынасын баяндау
1.1.2.6 Өзін мектеп оқушысы және сынып ұжымының мүшесі ретінде сипаттау
2.1.2.3 Мектеп қоғамдастығындағы ұжымдық, топтық және тұлғааралық мінез-құлық нормаларын білу және түсіндіру
2.1.2.4 Өз сыныбына сипаттама беру
3.1.2.1 Қоғамда қабылданған мінез-құлықтың әдеп нормаларын білу және түсіндіру
3.1.2.2 Өз тәжірибесінен мысал келтіре отырып, адамдар арасындағы достықтың қажеттілігін және маңыздылығын дәлелдеу
1.4 Денсаулық пен қауіпсіздік
1.1.4.4 Жолдағы мінез-құлық ережелерін, жаяу жүргіншілердің қозғалысын реттейтін жол белігілерінің мәнін білу
2.1.4.2 Оқу, ойын әрекеті кезіндегі, күнделікті жағдаяттардағы (үйде, қоғамдық орындарда, көшеде, табиғатта) қауіпсіз мінез-құлық ережелерін білу және түсіндіру
2.1.4.4 Қоғамдық көліктегі мінез-құлық ережелерін білу
1.5 Құқық және жауапкершілік
2.1.5.1 Құқық және Жауапкершілік ұғымдарын білу, өз өмірінен мысалдар келтіру
4.1.5.2 Қазақстан Республикасының жас азаматы ретіндегі өз құқықтары мен жауапкершіліктерін білу
Адамгершiлiк мәдениетi ұғымының ғылыми-теориялық негіздері
:: Адамгершілік ұғымының теориялық сипаты
Адамгершiлiк мәдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады, әрбiр дәуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан да адамгершiлiктiң мәнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды.
Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, әдiлдiк, қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары. Әрбiр қоғам өзiнiң даму процесiнде адамгершiлiк категорияларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк -- адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған әдет- ғұрыптар мен дәстүрлердi тудырып, солармен сәйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа қарама- қарсы, терiс қарым- қатынаста пайда болады және адамның өзiне субьективтi түрде мiндет қоя бiлумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттерi отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-әрекетiнiң барысында бiр- бiрiмен араласуы нәтижесiнде, қоғамдық тәжiрибе алуын өмiрмен байланыстыру арқылы қарлыптасады. Халықта: "Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң" деген мақал бар. Тәлiм - тәрбие болмаған жерде адамгершiлiк мәдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды.
Адамгершiлiктi, оның жоғарыда айтылған категорияларын қалыптастыру үшiн жүргiзiлетiн қатынастар аз емес, өте көп. Олар: дос- жарандармен, ата- анамен, оқушы мен ұстаздың арасында қарым- қатынас орнату, өзара сыйласу, қонақжайлылық, жолдастық, достық, туыстық қарым- қатынастар.
Адамның адамгершiлiгi -- оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi -- адамдық ар -- намысты ардақтау, әр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, "Өзiң үшiн еңбек қылсаң, -- дейдi Абай, -- өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық- қарыз iс, дұшпаныңа әдiл бол". Ақылды, мейiрiмдi адам кез- келген уақытта өзгенiң жақсылығын бағалағыш болып келедi. Арлы адам- ардақты. Бiздiң ортамызда осы сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы, осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тәрбиелеушi ұстаздар аз емес. Адамгершiлiгi мол адам -- басқаларға қашан да үлгi-өнеге.
Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз -- адамның жан дүниесiнiң ерекше қасиетi. Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы, Талғат Бигельдинов, Әлия Молдағұлова, Мәншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың әрқайсысы бiздiң елiмiзге абырой, атақ, даңқ әкелдi. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру.
Әр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар:
Отансүйгiштiк.
Халқымыз кiр жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен мәдениетiн, әдебиетi мен тарихын, бiртуар аяулы перзенттерiн мақтан тұтып, қадiрлеп, қастерлеудi ұрпағына аманат еткен.
Қазақ елi - бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадiрлеп қадiр тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын көңiлiмен сүйетiн болады. Өйткенi халқымыз "Отан - от басынан басталады" деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрiм-бұтағын жанындай жақсы көрiп сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы екiталай. Ұлтжанды кiсiнiң имандылық - адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ, оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ елiнiң кез-келген перзентi жұмыр жердiң қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-әрекетi мен мiнез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк қасиеттерiн тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиiс.
Әдептiлiк.
Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Әдеп сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдептi адам табиғаттың досы, оны қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың әсемдiгi мен сұлулығына, әдемiлiгiне әрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мәселен, суды ластау, талды кесу, қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды ату, құдыққа түкiру - барып тұрған әдепсiздiк. Әдеп сақтау - халықтық рәсiмге, жол-жоралғыға, тәртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата дәстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дәл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу. "Әдептiлiк -- әдемiлiк" дейдi халық. Яғни, әдептiлiк: iзеттiлiк, кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз.
Бауырмалдық.
Халқымыздың бауырмалдығы "Бала бауыр еттен жаралған" деп, оны ерекше қастерлеп, әлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз қажет.
Қайырымдылық.
"Қазақтардың" - деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын зерттеушiлердiң бiрi А.И.Левшин: "(1799-1879) - басқа Азия халықтарына қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап, жанындай жақсы көруі - айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық - кең мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет".
1.2 Адамгершiлiк мәдениетi мәселесiнiң педагогикалық - психологиялық әдебиеттерде зерттелуі
"Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тәрбие. Тәрбиесiз бiлiм- адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат әкеледi"- деп Әл- Фараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының бiрi- тәрбие.
Тәрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын- ала адамның рухани өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тәрбие алыс пен жақын адамдарға және өзiн қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тәрбие ұлылар өсиетiн сақтата отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтан- ұрпаққа жеткiзедi. Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тәрбие -- адамзат тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты.
В.Соловьев: "Адамгершiлiк бiр адамның екiншi адамға сыйлай салатын заты емес, ол өзiнiң тәжiрибесi арқылы ғана жететiн адамның iшкi жағдайы"- деп адамгершiлiктiң құндылығына ерекше тоқталған. Тәрбие мәдениетi -- өмiрдiң өзi сияқты күрделi де көп қырлы.
Еңбекке тәрбиелеу, патриоттық тәрбие, эстетикалық тәрбие, адамгершiлiк тәрбиесi, экологиялық тәрбие, дене тәрбиесi. Осы барлық тәрбиенiң өзегi- адамгершiлiк тәрбиесi, бiрақ ол жападан жалғыз әрекет етпейдi, ол осы аталған тәрбие түрлерiмен бiрлiкте, демек адамгершiлiкпен қоса барлық тәрбие түрлерiмен бiрiге келе адамгершiлiк мәдениетi мен сапалары қалыптасады. Адамгершiлiк сапаларын индивидтiң өзi анықтап, адамгершiлiк ұстанымын да өзi қалыптастырады.
Адамгершiлiк - (орысша нравственность) қоғамдық өмiрдiң объективтiк заңдылығына сәйкес, адамдар арасындағы қарым-қатынастарды реттеуге негiз болып табылатын талапқа сай белгiлi бiр имандылық шарттарын бiлдiретiн ұғым [87, 12].
Халыққа бiлiм беру iсiнiң зор қарқынмен дамуы бүгiнде мектептерде жылдан-жылға оқу-тәрбие жұмысын дұрыс жолға қоюды талап етедi.
Ата-бабаларымыз өздерiнiң сан ғасырлар бойғы ұлы тарихында жас ұрпаққа тәрбие берудiң бай тәжiрибесiн жинақтап, өзiндiк салт-сана, әдет-ғұрып, дәстүр рәсiмдерiн қалыптастырған.
Әдеттер физиологиялық тұрғыдан ми қабатындағы динамикалық стереотиптiң бiр көрiнiсi. Бұлар ми сыңарларының тек оптимальдық қозуы бар алаптарында ғана емес, сонымен бiрге тежелуге ұшыраған алаптарында да пайда болады. Сондықтан да адамның жеке басында жағымды қасиеттердi тәрбиелеуде әдеттiң ерекше маңызы зор. Ежелгi үндi мақалында былай деген: "Қылық ексең -- әдет орасың, әдет ексең - мiнез орасың, мiнез ексең - тағдыр орасың". Әдет адамның мiнез - құлқының фундаментi болып табылады. Әдет негiзiнде мiнез қалыптасатынын А.С. Макаренко мiнез-құлықта дұрыс әдет қалыптастыру қажет екенiн атап көрсеткен [78].
Әдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Әдептердi белгiлi бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады. Олар: адамгершiлiк немесе моральдық (әрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу, т.б.).
Мәдени мiнез- құлықтары (сыпайы болу, үлкендерi-кiшiнi сыйлап- құрметтеу, дұрыс сөйлеу, т.б).
Гигиеналық әдептер: (таза жүру, қол жуу т.б) еңбек, ақыл- ой әдеттерi. Атақты ағылшын драматургы В. Шекспир: "Жақсы әдет жақсылыққа бастайтын перiште" десе, орыс педагогы К. Д. Ушинский: "Жақсы әдет өсiмге берген ақша, адам өмiр бойы соның жемiсiн пайдаланады, жаман әдет- борыш, адам өмiр бойы сол борыштың өсiмiнен азап шегедi" дейдi.
Адамгершiлiк әдеттерде бiрiне- бiрi қарсы екi күш болады. Бiрi жақсылық жаққа, екiншiсi жамандық жаққа тартады.
Ал оқуға деген әдет адамның әдет-дағдыларының күрделi бiр түрi болып табылады. Ол адамның қызметi мен мiнез- құлқының әдеттегi формаларының құрамына енедi. Олар оқушылардың бiлiм алуына және оқушыларды практикалық қызметке дайындауға зор әсерiн тигiзедi. Сол әдеттенудiң арқасында оқушы жинақы, тәртiптi бола түседi. Егер оқушы өз-өзiне сенбесе, оған оқуда болсын, жұмыста болсын, кездескен кедергiлердi жеңу қиын болады. Оқушының пайдалы әдеттерiн қалыптастыру, оларды адамгершiлiкке тәрбиелеуге зор әсерiн тигiзедi. Бастауыш сынып оқушыларының адамгершiлiк мәдениетiн тәрбиелеудiң iс- жүзiнде тексерiлген ең сенiмдi әдiстерiнiң бiрi- мұғалiмнiң оқушыларға жүргiзiлетiн түсiндiру жұмысы болып табылады.Түсiндiру жұмысын тек теория жүзiнде ғана уағыздамай, пайдалы әдеттердi тәжiрибеде тiкелей көрсетумен ұштастыру керек. "Әдет -- дейдi А.Макаренко әрдайым жаттығып отырудың нәтижесiнде калыптасады, сондықтан жаттығуды дұрыс ұйымдастыру қажет" [86].
Бұл проблема жан-жақты қарастырылып, үнемi iзденiстер жүргiзiлсе де, қаншама концепциялар ұсынылса да бүгiнгi күнге дейiн нақты жауап таба алмай келедi. Бұның шындыққа сай ең негiзгi қиыншылығы, бiздiң, яғни адамдардың арасындағы үлкен айырмашылықтардың болуында [88].
Болашақта өмiр сапасы, мүмкiн адамзат цивилизациясының өзiнiң өмiр сүруi. Бiздiң қаншалықты өзiмiздi және өзгенi түсiнетiмiзге байланысты болады.
Жаңарған бiлiм беру жүйесiнiң анықтаушы белгiлерiне мыналар жатады: басты мақсат-бiлiм негiздерiн, әлеуметтiк тәжiрибелер жиынтығын беру емес, жеке адамдарды қалыптастыру, әлеуметтiк бағдарлы қоғамдық қатынасқа тәрбиелеу. Мұның өзi бүкiл оқудың мазмұнын қайта қарауды талап етедi. Бұған дейiн неғұрлым бiлiм негiздерiн көбiрек жинаса, соғұрлым жеке адамдық қасиет мол болады деген тұжырымды басшылыққа алып келдiк. Ендiгi мiндет қандай бiлiмнiң жеке адамдық қасиеттердi қалыптастыра алатынын болжау.
Адам -- табиғаттағы кемелденiп жетiлген ақыл-ой иесi және қоғамдық тұлға. Осы ерекшелiктерiне орай адамды ғылымның бiрнеше саласы зерттейдi. Ал педагогика мен психология ғылымы болса, адам жандүниесiнiң сырын, психиканың даму заңдылықтарын, жеке адамдық қасиеттердiң жетiлiп, қалыптасу жолдарын зерттейдi.
Совет психологы С.А.Рубенштейн бұл түсiнiк туралы былай деген: Адам өзiнiң ерекше қайталанбайтын қасиеттерiнiң күшi арқасында индивидуалды және адам қоршаған ортаға өзiнiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz