Қазіргі заманғы қазақ әдебиеті

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

әл - Фабаби атындағы Қазақ Ұлттық университеті
Филология және Әлем тілдері факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы

Қазіргі заманғы қазақ әдебиеті
СӨОЖ
Тақырыбы: 4. Сәкен Жүнісовтің Абылайхан, Ажар мен Ажал, Қызым, саған айтам, Тұтқындар, Махамбет, Кемеңгерлер мен көлеңкелер драмалық шығармалары.

Орындаған: Асанғожа А.
Қабылдаған: Имаханбет Р.

Алматы, 2022ж.
Сәкен Жүнісовтің Абылайхан, Ажар мен Ажал, Қызым, саған айтам, Тұтқындар, Махамбет, Кемеңгерлер мен көлеңкелер драмалық шығармалары.
Қазақ әдебиетінде өзіне ғана тән талантты шығармашылығымен, кең тынысты суреткерлігімен танылып, қайталана бермес бірегей туындылар берген қаламгерлер шоғырындағы Сәкен Нұрмақұлы Жүнісов 1934 жылдың 1 ақпанында, Көкшетау облысы, Қызылту ауданы, Кішкенекөл ауылында дүниеге келді. Ол Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетінде оқып жүргенде-ақ әдебиетке деген құмарлығымен көзге түскен. Алғашқы туындысы - Бір шофердің әңгімесі атты балаларға арналған шағын әңгімесі республикалық Қазақстан пионері газетінде 1953 жылы жарияланған. Алғашқы кітапшасы да балаларға арналып Сонарда деген атпен шыққан. Сәкеннің. "Жапандағы жалғыз үй" романы (1965) кезінде қазақ әдебиетіндегі елеулі құбылыс ретінде бағаланды. Мұнда тың игеру кезіндегі қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтар алғаш рет көркем шығарма арқауына айналған. Жазушы халықты тоғайтуда тың игерудің елеулі рөл атқаруымен қатар заманның, уақыттың адамға, оның тағдырына қайшылықты әсер етіп жатқанын жан- жақты тереңдей ашып көрсетеді. Бүгінде көріп отырғанымыздай, оның игі ықпалымен қатар әкелген зияны да мол болғаны белгілі.
Алғашқы сәтте мол өнімге малданып, бір ғана егін шаруашылығымен айналысудың салдары мен халқымыз ежелден айналысып келе жатқан мал шаруашылығын тұралатқанын, ұзақ жылдар бойы үздіксіз пайдаланғандықтан жер құнарын төмендетіп, "жел эрозиясының" зардаптарын жоюдың қандай қиындықтарға ұрындырғанын білеміз. Ол кездегі жас жазушы осы қиындықтардың біразын болжай алған. Тың игеруге келгендердің арасында өктем мінезбен келген жандар да аз болмаған. Бүкіл Кеңес Одағының түкпір-түкпірінен ағылған сан ұлт өкілдерінің көбеюі айналып келгенде, жергілікті қазақ ұлтының азшылыққа айналуы, қазақ мүддесінің аяққа тапталуы, қазақ мектептерінің жаппай жабыла бастауы сияқты әлеуметтік қайшылықтар да бел ала бастаған еді. Жазушы мұның барлығын ашып айтпағанмен, көркем тілмен кестелеп, сары майдан қыл суырғандай, шебер жеткізе білген. Осындай проблемаларды өмірі осы өлкеде өсіп, жергілікті халықтың салт-санасын бойына сіңіріп, тілін де жетік игерген, Күргерей қарттың пікірі арқылы айқындай түседі. Оның өзіндік себебі де бар. Егер бұл сөздерді жергілікті ұлт өкілдеріне айтқызса "ұлтшылдық" делініп, романның мүлде басылмай қалуы да мүмкін еді. Түрлі шегіністер мен естеліктер, даланың өткен тарихы, адамдар тағдырының тоғысы арқылы оқиға желісін ширата түскен.
Жазушының бұдан кейінгі көрнекті эпикалық шығармасы екі томдық "Ақан сері" дилогиясы. Әрине, қазақ әдебиетінде өнер адамдарына арналған қарымды шығармалар аз емес. М. Әуезовтың "Абай жолы" эпопеясы, Д.Әбілевтің С. Торайғыров туралы "Ақын арманы" (1965), "Арман жолында" (1969), "Баянауыл баурайында" (1975) деп аталатын трилогиясы, Ә.Әбішевтің "Найзағай"романы, З.Ақышевтің "Жаяу Мұсасы", С.Мұқановтың Шоқан Уәлихановтің өмір жолын баяндаған "Аққан жұлдыз" романы, Ж.Мусиннің "Балқадишасы" және т.б. көптеген шығармалар бар. Солардың қатарында Ақан сері туралы көлемді эпикалық шығарма жазу екінің бірінің қолынан келмес еді. Бұл арада көкшелік екі дарынды тұтастырып тұрған заңдылық та жоқ емес. Бұл орайда көкшетаулық белгілі қаламгер Төлеген Қажыбай былай дейді: "Бұл тақырыпқа Сәкен Жүнісовтің баруы кездейсоқтық па, әлде көбіміз біле бермейтін бір заңдылық бар ма деген сауалдарға жауап іздеп көрелікші. Меніңше, заңдылық бар, бұл заңдылық Сәкеннің ішкі творчестволық таным-түйсігімен Ақанға біртабан жақын характерлік үйлесімділігі дер едім". Кезінде заңғар жазушымыз Ғабит Мүсірепов Сәкенге "Мен Ақан сері- Ақтоқты" пьесасын жаздым. Енді бұл тақырыпты сен жалғастырып, Ақан серіні жазсаң қайтеді" деген көрінеді. Сәкен бұл аманатты қал-қадерінше ақтауға тырысқан. Өйткені, Сәкенге "сері" деген атауды да берген Ғабең көрінеді. Өзі де сегіз қырлы бір сырлы, өлең де айтып, ән шығара алатын, домбыра тартып күй шертетін, сөйлесе шешен, Сәкеннің өзі де айтса айтқандай, сері болатын. Өкінішке орай, Сәкен бұл көлемді кесек туындының соңғы кітабын аяқтай алмады, нағыз шығармашылық кемел шағында өмірден озды. Жазушы өнерде жарқын із қалдырған ақын, әнші-композитор Ақан сері Қорамсаұлының әдебиеттегі көркем образын сомдаған бұл дилогияда шығармашылық адамның қоғамдағы жеке трагедиясына ғана бойлап қоймай, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік қарым-қатынастарды терең қопара көрсетіп берді. Жазушы қаламынан туған ендігі бір айтулы туынды "Аманай мен Заманай" романы жиырмасыншы ғасырдың басындағы ел айырылған зобалаң шақтың шындығы... Жиырмасыншы жылдардағы ақ пен қызыл тартысы, ұжымдастыру, қызыл қырғыннан шетел асып бас сауғалаған қазақ жұртының трагедиялық азапты ғұмыры осы шығармаға арқау болған. Осындай аласапыран заманда ауа көшкен Балзия ел ауған шақта іште жатқан Заманайының баласы - Аманайды туған жеріне жеткізіп барып, өмірмен қоштасады. Сол бір тар жол, тайғақ кешулерден бүгінгі заман көшіне сенделіп келіп қосылған Аманай бала қыруар жұрттан тірі қалған жетім бала, бүтін бір әулеттің, қуғынға ұшыраған өңір халқының соңғы тұяғы екен. Романның желісімен "Заманай" көркем фильмі түсірілді. Сәкен Жүнісовтің шығармашылығынан мол орын алған Абылайхан бейнесі арқылы да Сәкен Көкше тағдырын толғады. Замана сырына терең үңілген жазушы хан заманы мен замандастары туралы көп ізденіп, талай публицистикалық дүниелермен қатар, толғау, эсселерін жазып, Қарауыл Қанай би, Бұқар жырау, Қабанбай мен Бөгенбай батырлар туралы толғамды ойларын ортаға салды. Келесі романның сұлбасы даярланған сәтте Елбасы тапсырмасымен Абылайхан туралы киносценарий жазуға кірісіп, оны абыроймен орындап шықты. Оның мәтіні 1997 жылы "Жұлдыз" журналында жарияланды да. Алайда ұлы қаламгердің бұл еңбегі әртүрлі жағдайлармен өзгерістерге ұшырап, қолды болды. Жазушының творчестволық тұрғыдан ендігі бір құнарлы өрістерінің бірі - драматургия саласы болды. С. Жүнісовтің "Ажар мен ажал" (1967), "Тұтқындар" (1972), "Жаралы гүлдер" (1973), "Қызым, саған айтам" (1973), "Қос анар" (1974), "Әр үйдің еркесі" (1975), "Қысылғаннан қыз болдық" (1976), "Кроссворд" (1981), "Елім-ай", "Сабалақ Абылай", "Сәукеле", тағы басқа пьесалары республикалық және облыс театрлары сахналарында қойылған. Сәкен Жүнісов - әдебиет пен театрдың келелі мәселелерін қозғаған жүзге жуық зерттеулер мен сын мақалалардың авторы. Драматург-жазушы өз шығармаларында мінез-құлық өрбітуде, тартыс-талас құруда, кейіпкерлерінің ішкі-сыртқы әлемін даралауда, олардың аузына сөз салуда еш мүдірген емес. Халқының әдет-ғұрпын, салт-санасын, дәстүр-дағдысын, жетік білетіндігі айрықша көзге ұрып жатады. Дүниетанымының кеңдігі, философиялық топшылау деңгейі оны замандастарына етене ете түсті. Жазушы, драматург жастар өміріне көбірек ден қойды. Өз замандастарының тұрмыс жағдайына қатты мән берді. Соның арқасында қазақ көрермені Рәзия, Шәрипа, Бақыт, Баттал, Қарасай сынды сахналық кейіпкерлерімен жүздесті. Кезінде Әуезовтей заңғар драматургтің аспиранты атанған, жалғыз академиялық драма театрының көп жылдар бойы әдеби бөлімін басқарған Сәкен Жүнісов шығармашылығының сахна сырын меңгеруде алғашқы саптан көрінуі заңды үдеріс. Мұхаң, Сәбең, Ғабең сияқты алыптармен аралас-құралас болып, соңына ерген Сәкен кейіннен "Кемеңгер мен көлеңкелер" деген драма да жазды. "Сәкен драматургиясында артистизм элементтері басым болып жатады. Ол оның - жазушының жеке басынан, болмыс бітімінен туындайтын қасиет. Қаламгер табиғаты - тұнған драма іспетті. Туа бітті осындай табиғи қасиеттің күшінен де ол қалам, қағаз сырқатына ұшыраған шығармашылық тұлға. Сөз жоқ, ол - қалам ұстамаған жағдайдың өзінде не артист, не режиссер, не әнші болары басы ашық құбылыс", дейді белгілі театр сыншысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әшірбек Сығай. Сәкен Сері - Ел жайында. Ел - Сәкен Сері жайында деген кітапта. Жүнісов көркем аударма саласында да жемісті еңбек етіп, Л.Толстойдың, П.Федоровтың, В.Кочетовтың, С.Цвейгтің, О.Гончардың шығармаларын қазақ тіліне аударған. Өзі де текті жерден шыққан Сәкеңнің ірі болмайтын жайы жоқ еді. Елдегі қариялардың айтуына қарағанда, Сәкен өз әкесі Нұрмақтан гөрі, арғы атасы Жүніске көбірек ұқсайтын көрінеді. Жүніс ұзын бойлы, атжақты, қыр мұрынды, қыран қабақты, екі иығына екі кісі мінгендей еңгезердей кісі болыпты. Сонысына қарамай жылдам, ыңғайлы болған деседі. Ел ішінде оқыс оқиғалар болмай тұрмайды. Біреу суға кетіп бара жатса, енді біреуі өрт ішінде қалса - алды-артына қарамай қойып кетіп, ақыры құтқарып алып шығатын жарықтық Жүкең екен. Сәкеңнің, әсіресе, мінез жағы осы атасына тартыпты. Өзі әкесі Нұрмақ бүкіл ғұмырын ағартушылық жолында сарп еткен, оқымысты һәм қайырымды кісі болыпты. Анасы Мағрипа да ұстаздық еткен, көзі ашық кісі болатын. Бертініректе дүние салды.
Жазушы Қоғабай Сәрсекеевтің Егемен Қазақстан газетінде жарық көрген мақаласы С.Жүнісовтің шығармашылық аясы мен тұлғалық келбетін береді:
Сәкен Жүнісов Қазақтың мемлекеттік университетінің филология факультетінің үшінші курсында жүргенде қолына қалам алған. Алғашқы туындысы Бір шофердің әңгімесі атты балаларға арналған шағын шығармасы республикалық Қазақстан пионері газетінде 1953 жылы жарияланыпты. Осыдан соң-ақ әлгі аталған газет, пионер журналының беттерінде, басқадай басылымдарда туындылары жиі басылып тұрыпты. Жазушы 1955 жылы оқуды бітірген соң, алыстағы тың жердегі онжылдық мектепте сабақ бере жүре өзінің сүйікті тақырыбы - балалар өмірі жайында әңгіме жазуды дамыта түседі. Сол жылдары жазған шығармалары 1959 жылы Көркем әдебиет баспасында Сонарда деген атпен жеке жинақ болып жарық көрген. Қазақ университетінің түлегі Сәкен Жүнісов 1958 жылы өзі ұшқан ұясына қайта келді. Филология факультетінің тіл-әдебиет кафедрасының аспирантурасына түсті. Әйгілі Мұхтар Әуезовтің жетекшілігінде болған Сәкен Жүнісов Қазақ әңгімелерінің тууы және даму мәселелері жайында жазған ғылыми еңбегінің кейбір тараулары республикалық Қазақ әдебиеті газеті мен Жұлдыз журналының беттерінде жиі жарияланып тұрды. 1962 жылы аспирантурадан кейін академиялық драма театрының әдебиет бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарып жүрген Сәкен Жүнісовті Оқу министрлігі Қостанай педагогикалық институтына аға оқытушы етіп қызметке жібереді. Жасынан Қазақстанның солтүстік өңірінде өскен Сәкен Жүнісов тың игеру басталғанда, өзі туып-өскен жердегі ұлы өзгеріс жайында шығарма жазу жоспарын жүзеге асырады. Қостанай жерінде оқытушы болып жүріп, осы тақырыпты тағы да түбегейлі тексеріп, зерттеп, Жапандағы жалғыз үй атты шығармасын бастайды. Бұл еңбегі 1964 жылы Жұлдыз журналының бетінде жарияланып, 1965 жылы Жазушы баспасынан жеке кітап болып шықты. Жапандағы жалғыз үй романынан кейінгі оның сүбелі шығармасы - Ақан сері романы. Тақырыбының өзі айтып тұрғанындай, Ақан серіні сері адам ғана жазса бағы жанатын тақырып еді. Құдай сәтін салғанда Сәкен сері тақырыпты жақсы бастап, тәуір аяқтады. Сан қырлы, бір сырлы автордың кейін Заманай мен Аманай повесі кино болып шықты. Сәкен Жүнісовтің драматургия саласындағы шығармалары да бір сала. Оның Өліра пьесасынан бастап, Тұтқындар, Жаралы гүлдер болып жалғасып кете береді. Ажар мен ажал пьесасының спектакліне арналған бағдарламасында мынандай сөз жазылған: Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсіреповтің кейбір новеллаларының сарыны бар. Бұл пьесаның мазмұнына берген авторлық түсінік. Автордың өзі жазғанындай, пьесада жоғарыда аттары аталған үш алыптың кейбір новеллаларының сарыны бар деген сөздеріне және бір үңілсек, бұл драматург тұсынан қазақ совет әдебиетінің аға өкілдеріне деген ілтипат, соларға деген тарту сияқты. Ажар мен ажал жазушының драматургия жанрындағы табысты дебюті. Автордың және бір пьесасы - Қызым, саған айтам... деп аталды. Сәтті шығарма ретінде жұртшылық жақсы қабылдады. Жазушының ендігі бір түпкірлі кейіпкері Мұхтар Әуезов болды. Ұлы жазушыға автор Кемеңгерлер мен көлеңкелер дейтін пьесасын арнады. Бұл тақырыпты игеру оның арманы еді, сол арманына жетті де. Бұлай болатын себебі, Мұхтар Әуезов - Сәкен Жүнісовтің ұстазы болған ғой. Осы реттен бе екен ол, кемеңгер жазушы жайлы көп сыр, мол деректер айтатын-ды. Бірде: - Ұлттық университеттің филология факультетіне қабылданған біздің алғашқы қуанышымыз - оқуға іліккеніміз болса, екінші қуанышымыз қазақ ауыз әдебиеті пәнінен Мұхтар Әуезовтің дәріс оқитыны болды, деп бастады әңгімесін Сәкен. - Сол тағатсыз күткен күн де келді. Қоңыраудан кейін аудиторияға сұңғақ бойлы, аққұба өңді, қарақат көздері күлімдеген, аққу мойын, сұлу қыз кірді. Ол сәлемдескен соң, Мен сіздерге фольклордан лекция оқимын, аты-жөнім - Сармурзина Мәскен деп, өзін таныстырды. Бізде: Сұлу қыздың көңіліне келеді ау, сыпайыгершілік сақтайық деген ой жоқ: - Мұхтар Әуезов қайда? - Әуезов оқымаушы ма еді? - деп, орындарымыздан үрпиісіп тұрдық. Сармурзина сасқан жоқ, осы сұраққа алдын ала дайындалып келген-ау: Жігіттер, қыздар, тынышталыңыздар, отырыңыздар. Түсіндірейін... Мұхаң біраз күнге командировкаға кетті. Мәскеуге. Ол кісінің орнына уақытша мен дәріс оқимын, - деді. Шынын айту керек, сол арада Мұхаңды тағатсыз күткен арманды көңіліміз ортайып-ақ қалған еді. Жас оқытушы қазақ ауыз әдебиетінен дәріс берді. Бір ай, екі ай өтті: Мұхаң келмеді. Жыл аяғына да шықтық-ау. Сөйтсек, Әуезов, басқа да ірі-ірі ғалымдар, кейбір жоғары курстың студенттері саяси істі болып, қудаланып, алды КГБ-ның қақпанына түсе бастаған екен. Естіген құлақта жазық жоқ, өзіміздің қазақтарымыздың ішінде Мұхаңды көре алмайтындардың: Әуезов Сұлтанмахмұт Торайғыровпен бірігіп Алаш партиясының гимнін жазған, содан бертін 30-жылдары сотталып, ақыры Ермеков екеуі Еңбекші қазақ газетінің бетіне жаздым-жаңылдым деп, өз қателіктерін жаулықтарын мойындап, ашық хат (мақала түрінде) жазып, түрмеден босаған, оның социалистік қоғамға жат екені рас... деген күңкілін де естідік. Бірақ ол кезде алаштықтардың (Байтұрсынов, Дулатов, Бөкейхановтар...) ақ-қарасын сарапқа салып, безбендейтін бізде шама да жоқ, қолымызда материалдар да жоқ. Болған күнде онымен не бітіресің, арандап қалғаннан басқа. Бар қолдан келгені - екі-үш студент әлгі ашық хатты кітапханадан жасырын алып оқыдық. Кейін Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов, өмірінің қызықты да қиын бір сәттерін алып жазған Кемеңгерлер мен көлеңкелер деген пьесамда хаттың кейбір жерін тілге тиек етіп пайдаландым. Сәкен бұдан соң Мұхаңның замана тезіне түсіп, өз ойын көпе-көрінеу бұрмалауға қалай барғанына көшеді де, сол кездегі шындықтың ауылын амалсыздан айналып өтуге мәжбүр болған себептерін еске алады. Бір сөзбен айтқанда, осы тақырыпқа көшкенде Сәкен Сәкен емес, бізге Әуезовтің нақ өзіндей болып көрініп кететін. Міне, осы сөздерді естігеннен кейін, біз, Әуезовтің қудалану себептерін бағдарлағандай болдық. Көбінде Сәкеннің сөзін бөлмейтінбіз. - Содан біреулер құпия ұйымдастырды ма, әйтеуір, біраз қазақ студенттері, олардың арасында В.А.Щербаков деген орыс, Наум Шафер деген еврей баласы бар, жоғары жаққа Мұхтар Әуезов бізге лекция оқысын деп шағым қағаз жолдадық. Соның шарапаты тиді ме, тимеді ме, әйтеуір, қыркүйек айының соңында (оқу жылы басталып кеткен) Әуезов бізге сабақ береді деген қуанышты хабарды деканат жеткізді. Қуанышымызда шек жоқ. Ақыры, күндердің бір күні қолтығында қалың кітап, маңдайы жарқ етіп Мұхтар Омарханұлы аудиторияға кірді. Мұхаңның қолтығындағы кітабы - Абай шығармаларының толық жинағы екен. Ақынның 100 жылдық мерейтойына орай 1945 жылы шыққан қалың том. Мұқаң аудиторияға қашан кірсе де студенттермен сәлемдескен соң, әлгі кітабын ашып қойып, екі қолын үстел үстінде екі жаққа жайып жіберіп, лекцияға кірісетін. Бүгін лекцияға кім келіп, кім келмеді деген жаттанды, ығыр сұрақты қоймайтын. Кімге бұл пән керек - келер, келмесе зорлаудың не керегі бар дегендей, Абайтану жөніндегі дәрісін әркімнің еркіне, қалауына лайықтап, факультативті курс ретінде өткізеді. Шынымды айтайын, мен өзім конспекті жазуға онша ыждағатты болмайтынмын, өйткені, бірінші курста оқытушылардан көңілім қалды, басын дәптерден, не кітаптан бір алмай, сонда жазылған сөздерді сөйлем-сөйлемімен мүдірмей оқып суылдата беретін. Онымен қоймай, анда-санда басын көтеріп қоятындары, Неге жазбай отырсың? дейтіндері де кездесетін. Ал Мұхаңның жөні бөлек. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.