Тарихи шығармалар тілінің лексикалық ерекшеліктері

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:

II бөлім Тарихи шығармалар тілінің лексикалық ерекшеліктері
2.1 Тарихи шығармалардағы лексиканың тақырыптық топтары

Тіл-тілдің сөз байлығы әрқашан мағына байлығымен астасып, тығыз байланыста болатыны белгілі. Сондықтан да лексикалық жүйенің дамуы жаңа сөздердің, терминдердің пайда болуы, өзге тілден енген лексикалық бірліктердің көлемі негізінде ғана жүзеге аспай, ол тілде бұрыннан бар сөздердің семантикасының дамуы, әр түрлі үстеме мағыналардың пайда болуы, тілдік бірліктердің ассоциативті-бейнелі әлеуетінің жүзеге асуы негізінде де көрініс табады. Ал тіл көріктігінің, сөз мағынасы өрісінің кеңейіп, жетілуі, әсіресе, көркем шығарма тілінен байқалатыны сөзсіз. Бұл тұрғыда қазақ халқының өмірінде өшпес із қалдырған тарихи оқиғаларды, халқының тіршілігін, мәдениетін, дүниетанымын бейнелеуімен, ана тіліміздің мол мүмкіншілігін айқындай түсуімен, тілдің тарихи даму барысын көрсете білуімен ерекшеленетін тарихи шығарамалар тілі айрықша болып табылады.
Қаламгердің ұлттық тілдің қорын қаншалықты терең меңгергендігіне, тілдің даму заңдылықтарымен жақсы таныстығына баға беру көркем әдебиет тілін зерттеушілердің алдында тұрған міндеттердің бірі. Қазақ көркем әдебиетінде тіліміздің бар байлығы сарқа пайдаланылып, әр қырынан жұмсалады. Сол себепті, көркем әдебиет тілі ана тіліміздің баюы жолында маңызды орынға ие. Әдебиеттің әр жанрында дүниеге келген шығармалардағы өзгерістер "тілдің өзгерімпаз саласы" лексиканың өзгеріп, дамуына әсер етеді. Бұл процеске көркем туындылар ішінде тарихи жанрдағы шығармалар белсенді кіріседі деуімізге болады. Сөзіміз дәлелді болу үшін ғалым Р.Сыздықованың мына тұжырымын келтірейік: Өткен дәуірлердегі өмір шындығын дәл суретгеу үшін, сол тұстардағы реалийлерді (сол замандарда орын алған, болған зат, кұбылыс т.т.) дұрыс атау үшін және кейіпкерлерді өз заманының тілінде сөйлету үшін, жазушы көне, сирек сөздермен өзі жасаған қолтума сөздерді шығармасының тіліне енгізеді. Мысалы, Т.Ахтановтың "Ант" драмасындағы талқы ("жиын, тексеру"), кеп ("ой-пікір, айтпақ сөз"), шерік ("әскер, жауынгер"), қарындас ("рулас, ағайын"), тауарих ("тарих"), мәмләкат ("мемлекет"), құлдық ("тілек"), жебей көргін, қайтармағыл сияқты сөздер -- тарихи стилизация жөнінен "тірілген" көненің көздері. Д.Досжанов "Жібек жолы" романында зертас ("мозаика"), қышкер ("кірпіш кұюшы"), самала ("полк"), ғар ("гарема"), жолбике ("керуенбасы, қолбасылардың жолға, жорыққа өзімен бірге алып шығатын әйелі"), жидашы ("салық жинаушы"), дабылкеш ("барабан соғушы"), тақылдақ ("соғыс қаруының аты"), күншілік (жер өлшемі), лек ("отряд"), шынтақ ("градус") т.т. сөздердің бірқатарын өзі жасап, бірқатарын бәлкім, тарихи документтер тілінен алып, өз тіліне қосқан. Бұлардың барлығы кұлаққа жаттау, тосын, кейбіреулерінің жасанды, әдеби нормадан тыс дүниелер болып көрінгенімен, қолданылу мотивтері орынды, сәтті алынған, әдеби тілге ену потенциясы күшті сөздер [ 9. 27] .
Тарихи туыңдыларда қозғалатын тақырып, суреттелетін дәуір әр кезеңді қамтығандықтан, лексикасының тақырыптық топтары да әр түрлі. Тарихи шығармаларға қойылатын шарттардың бірі- оның лексикасының сөз болатын дәуірмен үндес, сәйкес келуі екені белгілі. "Жазушылар да құрылысшылардың кірпіштен салған биік әсем мұнарасы сияқтандырып өмірдегі сан алуан кұбылыстарды бейнелі сөз өрнегі арқылы қиюластырып, көркем образ жасайды" [2.36] . Ал тарихи шығарманың алтын діңгегі көнерген сөздер болыптабылатыны сөзсіз. "...көнерген сөздер әсіресе өткен дәуірдегі оқиғаны суреттейтін, тарихи шығармада жиі ұшырасады. Халықтың бұрынғы өмірі, тұрмыс жағдайы туралы шығарма жазуда автор сол өзі суреттеп отырған уақыттың тілімен сөйлейді" [ 2.54] . Осыдан бірнеше ғасыр бұрынғы өмір шындығы суреттелетін тарихи романдар лексикасын мынадай тақырыптық топтарға (шартты түрде) жіктеуге болады:
1. Ұрыс-соғысқа қатысты сөздер (кару-жарақ, сауыт-сайман, әскери атақ, әскери құрылыс, құрама атаулары);
Қоғам өміріне қатысты сөздер (ел басқару ісіне, әлеуметтік құрылысқа байланысты тілдік бірліктер);
Этнографизмдер (әдет-ғұрып, салт- дәстүрге қатысты бірліктер);
Дінге және діни сенімге қатысты сөздер.
Тарихи сипатты танытатын көнерген сөздердің үлкен тобын ұрыс-соғысқа қатысты сөздер құрайды.
Сойыл, қалқан, алдаспан, шоқрар, найза, қылыш, айбалта, зұлпықары, бердеңке, мылтық, шойын доп т.б. қару-жарақ аттары, ақ бадана, кұрыш шарайна, бектер сауыт, алтынды дулыға, т.б. сауыт-сайман атаулары тіркестер тарихи шығармаларда молынан кездеседі. Әскери шен атауларына қатысты аламан, крлбасшы, сардар, сарбаз, дойыр, дәудәй, ноян, зайсан т.б атауларды және жүздік, жасақ^ түмен, лек т.б. әскери кұрама атауларын орнымен қолдану жазушының тарихты баяндау барысындағы ізденімпаздығын танытады. Бұлғақ, оңғақ, бүліншілік, шабынды, қырғын, аласапыран сияқгы жекелеген сөздер мен крл тапсыру, шылбыр салысу, аман беру, ақсүйек қылу төрізді сөз тіркестері тарихи дөуір келбетін нақ танытуға қызмет етеді. Соғыска ғана тән: -ұррах-ша, ұррах-ша, хэс-ек, хэс-ек дыбыстық еліктеуіштер оқырманға оқиғаны әсерлі жетуіне септігін тигізеді.
"Заман шындығын танытатын көнерген элементтер (жеке атаулар, сөз жұмсау модельдері, сөз құрастыру үлгілері: көне жалғау-жұрнақтармен ескіше сөз қосарлар т.т.) - көркем әдеби тіл нормасына сай түсетін, мотивті қолданыстар болып саналады. Бұл зандылықты түсініп, оның көркемдеу әдісінің бірі деп тұту-қазақ прозасында, әсіресе тарихи-роман-повестерде әуел бастан дұрыс танылып, орын алып келе жатқандығын айтуға болады" [16.198] . Тарихи тақырыпқа қалам тартқан жазушы оқырманын өзі суреттеп отырған дәуірдің, оқиғаның ортасына әкеп, сол уақыттың кейіпкері ете білуі керек. Ұрыс-соғыс амалдарын заманға сай суреттеу үшін орынды қолданылған, шебер ұйымдастырылған тілдік материалдар шығарманың тарихи болмысын таныта түседі.
Қазіргі лексикамызда қолданылмайтын, кезінде актив қолданылған ел басқаруға, әлеуметтік құрылысқа қатысты қазы-заседателъ, майыр-аға сұлтан, би, сұлтан, оғлан, төре т.б. атаулар және руаралық сияз, хан кеңесі, билер кеңесі т.б. әкімшіліккебайланысты сөздер мен тіркестерді келтіру тарихи стильдік тезге түсірудің амалы.Тарихи шығарма оқу барысында тарихпен танысып қана қоймай, халқымыздың этнографиялық өмірінен де мәлімет аламыз. Ұлттық әдет-ғұрып, салт- дәстүрге қатысты этнографизмдер деп аталатын сөздер мен сөз тіркестерін дәл тауып, орнымен қолдану қазақ халқының ұлттық келбетін танытуға қызмет етеді. Тарихиромандарда кездесетінкүміс шытыралы, тұтқасы сылдырмақты, қоңыр тегене, қайыңның безіне ойған бүйрек ожау, күміс ернеулі ағаш көзелер, кұлан терісінен иленген дастарқан т.б. ыдыс-аяқ атаулары мен киім үлгілеріне қатысты қамқа төбелі пұшпақ бөрік, кемер белдік, барқыт бешбет, қатипа жағалы түйе жүн шекпен, кестелі шалбар, көксауыр кебіс-мәсі т.б. тілдік бірліктер орнымен қолданған жағдайда тарихи стиль тезінің тамаша көрінісі болады. Оқырманға өткен дәуір келбетін нақ жеткізу үшін, автор кейіпкерлерді өз ортасына сай киіндіреді, өз тұсына сай заттарды пайдаландырады .
Ғалым Ж.Дәдебаев көркем шығарманың этнографиялық негіздері туралы былай дейді: "Этнографиялық ақиқат деректер әдеби шығармадағы тарихи өткен дөуір тынысына, сондай-ақ сол тарихи өткен дәуірде өмір сүрген адамдардың мінез құлқына тарихи нақты, шынайы сипат дарытады" [17.114] .
Қазақ халқының өмір салтына қатысты қара тігу, сеп жаю, ат тұлдау, жоқтау айту, дауысқа қосу секілді т.б. дәстүрлі рәсімдер атаулары тарихи шығармалардың лексикалық қабатын қалындата түседі. Көркем шығармада, олардың ішінде тарихи туындыларда этнографизмдер мен көнерген сөздердің қолданылуы -- көркем тіл нормасын өтейтін тәсіл.
Суреттелетін заман шындығы нанымды болу мақсатында қолданылған тарихи романдар лексикасының келесі тақырыптық тобын дінге, діни сенімге байланысты сөздер құрайды: михраб (мешіттегі құбыла жаққа қаратылып жасалған имам тұратын орын), шарғы (ислам дінінің жолы, шариғат заңы), мағрипат (о дүниелік ілім), намаз, ораза және т.б.
"Халықтың өткен өмірін, тіршілігін сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестерінің ұлт тілінде сақталуы оның (ұлттың) мәдени өмірінен тұтастай хабардар береді. Бұл әсіресе фразеологиялық тұлғаларда өте жақсы байқалады" [18.43] .
Бұрынғы күннің тілдік бояуын нәрлі ғып жеткізу үшін қаламгерлер фразеологизмдерді тарихи тезге түсірудің әдісі ретінде жақсы іске асырады. Мысалы: аймандай болу, тілді-жақты, суырыла сөйледі, тілін безеді т.б. фразеологизмдер тарихи роман лексикасын қалындата түседі. "Халықтың өткен өмірін, тіршілігін сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестерінің ұлт тілінде сақталуы оның(ұлттың) мәдени өмірінен тұтастай хабардар береді. Бұл әсіресе фразеологиялық тұлғаларда өте жақсы байқалады" [18.43] .
Қаламгерлеріміз тарихи тезге түсіру дәстүрін жалғастырып, өткен ғасырда көп қолданыста болған, қазіргі күнде архаизмге айналған сөздерді тауып, оның мән-мағынасын ашу, әдет-ғұрып ережелеріне, тұрмыстық жағдайларға, жаугершілікке байланысты ереже, тәртіптерге, табиғат ерекшеліктеріне көп көңіл аударып шынайы жазу дарындылығын танытқан. Біздің бүгінгі тарихи романдардың лексикасын тақырыптық топтарға жіктеуіміз әрине шартты. Бірақ зерттеу нысанымыз болып отырған романдардың сөздік құрамына көз сала отырып, бұлай топтауымызға әбден болады. Бұл зерттеуімізді белгілі бір жүйеге түсірумен қатар, тарихи романдардың тілдік қабаттарына тағы да бір үңілуімізге мүмкіндік береді. Сонымен тарихи роман лексикасын құрайтын сөздер, бірліктер сол шығарма ішінде ғана өмір сүріп қоймай, қазіргі тілімізде де белсенді қолданысқа ие бола алады. Тек оларды дұрыс түсініп, пайдаға асыра білуіміз керек. Бұл жолда қаламгерлеріміз де еңбектенуі керек. Өйткені бұйымды қалай ұсынғанына қарай ол сұранысқа сондай сипатта ие болатынын білеміз, ал осы әдісті дұрыс танып, іске асыру тілшілер қауымының міндеті екені даусыз.

2.2 Көнерген сөздер қолданысы
"Қазіргі дәуірден бес-алты ғасыр бұрынғы кезеңге жол салу, барын байытып, жоғын табу, өшкенін жандыру, там-тұмдаған деректерден мәлімет алып, өмір шындығын көркем келістіре білу -- тарихи шығарманың негізгі шарты" [ 11.4] .
Осы шартқа сай тарихи тақырыпқа қалам тартқан қаламгер қолындағы деректерді жалаң баяндап қоймай, оқырманына сол дәуірдің дәмін татырып, лебін сездіреді. Тарихи шығарма авторы өзі білген тарихты оқырманға әсерлі, нанымды жеткізудің жолында тілдік материалдарды да ұйымдастыра білуі керек. Осыдан бірнеше ғасыр бұрын көп қолданылған, қазіргі күні біз үшін мағынасы күңгірттене бастаған, түсініксіз сөздерді тауып, олардың мағынасын ашып, шығарма жазу барысында орынды қолдану жазушының дарындылығын, шеберлігін танытады.
Тарихи стильдік тезге түсіріліп жазылған шығармада көнерген сөздер өте мол кездеседі. Өткен өмір шындығын дәл, нақты беру үшін тарихи шығарма авторлары кезінде белсенді қолданылған, ал қазіргі күн тұрғысынан қолданыстан шығып қалған немесе сирек қолданылатын көнерген сөздерді пайдаланады.
"Көнерген сөздер көркем шығармада қолданылғанда өткен өмір шындығын реалистік тұрғыдан суреттеу және одан белгілі бір мағлұмат беру мақсатында қолданылады"[ 19.149] .
Енді зерттеу нысанымыз болып отырған романдарда қандай көнерген сөздер қолданылғанына, жазушы шығарманы тарихи стильдік тезге түсіру үшін бұл сөздерді қалай қолданғанына назар аударайық.
Тілде көнерген сөздердің архаизмдер және историзмдер деп аталатын екі түрі бар. Мұндай сөздер көркем әдебиет стилінде, мысалы, тарихи тақырыпқа бұрынғы өмір жайлы жазылған шығармаларға жазушының өз баяндауына жарасымды.
"Архаизмдер халықтың күн көріс тіршіліне, салт-сана тұрмысына, әдет-ғұрпына, дүниетанымына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқаша сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп біржола қалып қойған сөздер жатады" [ 19.180] .
Тарихи романдар тілінде архаизмдерге стильдік мәртебе беріліп, орны орнымен жұмсау тәсілдері бар. Басқаша айтсақ, жазушы шеберлігінің арқасында бұл күнде қолданыстан қалып, мағыналары көмескі тартқан, орнын өзге тұлғалар басқан сөздерді қолдану тарихи стиль тезіне түсірудің ұтымды тәсілдерінің біріне айналған. Ойымыз дәлелді болу үшін мысалдар келтірейік.
Ата жосыны бойынша жорыққа аттану алдында үш-төрт қара шаңырақтан дәм татып, аруақтарға сыйынып жүрміз (Ш.Қ. 94-6.).
Енді қазақгың ұрын бару деген жосыны Жәнібекті қайыншылатқалы тұр (Ш.Қ. 54-6.).
Кұндызбен жұрындаған пұшпақ тұмағын күйеу жосыны бойынша еңкейте киіп отырған (Ш.Қ. 46-6.)
-- Нағашы атасынан да бата алып келген екен, Қадиша жосынды адам еді ғой, - деді Шақабай (Ш.Қ. 96-6.).
Осындағы жосын сөзі тілдің қазіргі сөздік құрамында өте сирек кездеседі. Ғалым Р.Сыздықова бұл сөзге былай деп талдау жасайды. "Жосын - йосын сөзі көне түркі тілінде "правило, -обычай" дегенді білдірген [ ДС, 275). Қазақ тілінде жосын сөзінің жосық түрі "көпшілік қолдылау". Жосық - "жөн, бағыт, жоба" деген мағынада жұмсалады, жөн-жосық болып қосарланып та келеді. Мұның жосын варианты көне жырларда өткен ғасырларда жасаған кейбір ақын-жыраулар тілінде оқта-текте ғана ұшырасады. Ал қырғыз тілінде көбінесе жосун түрінде қолданылады: мағынасы - "рет, тәртіп, жөн, жосық". Осыдан туған жосуудуу ("халық дәстүрін ұстаушы, оны жақсы білетін адам"), жосунсыз ("тәртіпсіз, көргенсіз") дегендер де қырғыздың қазіргі тіліндегі қолданыстағы сөздер. Сөйтіп, жосын сөзі -- жосық сөзінің варианты болып, "жөн, рет, тәртіп" және "әдет-ғұрып", "салт" мағынасында қолданылған сирек сөздердің бірі." [ 20.64] .
Шәміс Құмар жосын сөзін "ата жосыны", яғни рет, тәртіп мағынасында, ұрын бару жосынын", "күйеу жосынын" - әдет-ғұрып, "жосынды адам" тіркесін "халық дәстүрін ұстаушы" ұғымында қолданған.
"Әрбір архаизмнің қазіргі тілде синонимі болады. Бірақ мұндай синонимдердің архаизм сыңары активті сөздіктен шығып қалады"[19.149] .
Олай болатын болса, жосын сөзінің казіргі қолданыстағы синонимі салт сөзі болады дейміз. Бұған тіліміздегі ата салты деген тіркес дәлел. Жосын сөзінің орнына салт сөзін қойып ұрын бару салты деп қолдансақ та бүгінгі оқырман үшін түсінікті болады, себебі, салт сөзі жосын сөзінің қазіргі лексикамызда жиі қолданылатын сыңары.
Дегдар азаматтардың талайы жау қолынан қаза тапты. (Ш.К, 105-6.).
Тілші Жанпейісов Е. М.Әуезовтің "Абай жолы" эпопеясында кездесетін дегдер сөзінің мағынасын былай ашады: "-дег-дар, дег] ] тег] тек; дар- түрік тілінде сын есім жасайтын жұрнақ, яғни ол қазақ тіліндегі -- ды (мал-ды) қосымшасына сәйкес келеді. Дегдар сөйтіп текті деген сөз" [ 21.72] .
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде екі мағынасы көрсетілген: "1. сын. асыл тұқымды, текті. 2. сын. бей-жай, делдал." ҚТТС.3.93] . Бұл екі еңбекте дегдер сөзіне текті деген ортақ мағына берілген. Дегдар сөзі архаизмдер қатарынан орын алғанда оның қазіргі тілдегі синонимі текті, асыл сөздері болады деп тұжырым жасауға болады. Күнделікті қолданыста жүрген асыл азамат, текті азамат тіркестері ойымыздың дәлелі болады.
Манадан күздің қою сары қымызын соза ішіп отырған үлкендер жағы, сарығы қанса керек, едәуір баяулап қалды (Ш.Қ. 81-6.)
"Сарық. ет.көне. дем алу, тынығу, тыныстау. а) демін алды, тынықты; ә) шөлін қандырды, сусындады; б) құмары қанды, мауқын басты" ҚТТС.8, 193]
Біз мысалға алған сөйлемдегі сарық шөл мағынасын берсе керек. Себебі сарығы қану деудің орнына шөлі қану деп ауыстырып қолдануға болады.
Жәнібек бұл ауылдан еліне қайтқаннан кейін де, бірталай көгенкөз өріп шыққан сияқты. (Ш.Қ. 91-6.)
Бұл сөйлемдегі көгенкөз сөзіне шарасыз сөзі сәйкес келеді.
Сонда бұл кісінің көңіліне алғау салған не болды екен? (Қ.Ж. 91-6.). Мынау аға батырдың бір ауыз алғау сөзі Жәнібекті желпіңдіріп тастады. (Ш.Қ. 96-6.)
Алқау сөзінің мағынасын ғалым Е.Жанпейісов өз тарапынан былай түсіндіреді: "Алқау. Алғыс сөзі "благославлять, благословение, благожелание" мағынасындағы "алға" дегеннен келіп шыққан көрінеді. Біздің ойымызша бұлармен алқау етістігі де түбірлес. Өйткені, Пекарский өзінің сөздігінде "алға" мен "алка" дегенді де салыстыра отырады. Олар сондай-ақ мағына жағынан да үйлесімді келеді [ 21.151] .
Мысалда алғау сөзі алаң және жақсы сөзі мәнінде келген, себебі, көңіліне алғау салған-көңіліне алаң салған және бір ауыз алғау сөзі-бір ауыз жақсы сөзі деп қолдануға болады.
"Халық тілінің байлығын игеру -- зор талғам, парасат тілейтін жұмыс. Халық сөзінің нарқын бағалап, салмақтай білсек, сап алтындай тазасын, ең асылын тұнығынан сүзіп ала білсек, сонда ғана оларды әдеби тіліміздің шын ырысы дей аламыз" [22.106] деген академик І.Кеңесбаевтың пікірін Шәміс Құмардың шығармасына талдау барысында келтіруге әбден болады. Себебі, келтірілген мысалдардан тарихи роман авторының өз шығармасында ана тілдің байлығын сарқа пайдаланғанын көреміз.
Әдеби тіл үнемі бір қалыпта тұрмайтынын білеміз. Тіліміздегі сөздер қоғаммен бірге өзгеріп, жаңа мағынаға ие болады. Сөздерге жаңа мағына үстеп, көмескіленгенін қайта жаңғыртып, әдеби тіліміздің дамуына, ана тіліміздің баюына қаламгерлер зор үлес қосады. Туған халқының тарихынан сыр шертетін қалам қайраткері "халық тілінің байлығын игеру" арқылы өткен өмірді нанымды суреттеуде өз мәнерін таныту мүмкіндігіне ие болады.

2.3 Жаугершілік-әскери мәндегі көнерген сөздер
Көнерген сөздердің екінші түрі -- тарихи сөздер деп аталады. "Тарихи сөздер дәуірі өтіп, сол ескі заманның өзімен қоса жоғалған сөздер деп аталады. Тарихи сөздердің көнеруі тарихи атаулардың құрып бітуімен, біржола жоғалуымен тығыз байланысты болады" [23.181]. Тарихи сөздердің екі түрін ажыратуға болады:
1. Әскери атақ пен қару- жараққа қатысты тарихи сөздер.
2. Әкімшілік, ел басқарумен байланысты тарихи сөздер. Халыктың басынан өткен өмірді, тұрмыс жағдайын сөз еткен
қаламгер сол кезеңдегі атаулардың мәнін түсініп, орнымен келтіру арқылы да шығармасын тарихи тез ізіне түсіреді. Тарихи романдар лексикасында кездесетін жаугершілік-әскери мәндегі көнерген сөздер осы мақсатта жұмсалады.
Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Т.Байжанов т.б. өз мақалалары мен зерттеу еңбектерінде әскери атақ пен қару-жарақ атауларының шығу тарихына тоқталған, түрлеріне, қызметіне қарай топтаған.
Қару-жарақ атаулары тарихи романдарда өте мол кездеседі, бұл да тарихи стиль тезіне түсірудің бір амалы. Өмір шындығын дәл суреттеу үшін қаламгерлердің жиі жүгінетін оңтайлы әдісі десек болады.
Амандық болса, бұл алдаспанның кәпір қанымен суарылатын кезі алыс емес (Қ.Ж. 134-6.).
"Алдаспан. Зат. Көне. Имек қылыш" ҚТТС.1,215] .
Кейбір қылыштардың басы ауыр болу үшін жалпайыңқырап келіп сырт жағы шығыңқы болады. Оны "жалманы" деп атайды.
Ондай үлкен ауыр қылыштарды қынсыз жалаң ұстаған. Қылыштың бұл түрі алдаспан деп атаған.
Әскери лексиканы зерттеуші Т.Байжанов алдаспан сөзін араб-парсы тілдерінен енген сөздер қатарына жатқызады. Асфаһани (Асфаһан қаласында жасалған қылыш). "Алдаспан (көне) -- соғыс қаруы. Жекпе-жек шайқаста сілтейтін ауыр семсер" [ 23.26] .
Сонымен алдаспанның өткір, ауыр болатындығын және кесу үшін қолданылатын қару түріне жататындығын білдік. Алдаспанның басқа қару түрлерінен ерекшелігін жақсы білетін жазушы оны ауыл арасындағы барымтада пайдаланбай, әділет жолындағы үлкен шайқаста "кәпір қанына суарады". Яғни жазушының айтар ойына тәуелді болып, шығарма стиліне лайық түрге енген.
Қолда бар қару - сойыл мен шокцар, ішінара найза мен қылыш, айбалта (Қ.Ж. 152-6.).
"Сойыл. Зат. Қолға ұстауға ыңғайлап жонған қару ретінде пайдаланылатын мықты, ұзын ағаш" [ 3. Т.8] .
Ш.Уәлиханов қазақтардың ерте кездегі қару-жарақтары мен сауыт-саймандары туралы мынадай мәлімет береді:
"Вооружение киргиз составляли исстари в обыкновенное время для охраны скота и домашних драк: нагайки (қамшы), укруки (құрық) и суилы (сойыл). Суилами называются длинные березовые жерди с корнями в конце и одинаковой длинные укруками, они имеют у тонкого конца привязанную петлю, чтобы носить заброшенными через локоть" [ 24.139] .
Сойылдың негізгі қызметіне байланысты тілімізде ауыспалы мағынада қолданылатын мынадай тіркестер бар: Сойыл соғар 1. Шашбауын көтерер; сөзін сөйлер. 2. Ұр да жық, қолжаулық. Сойылын соқты Сөзін сөйледі, жақтасты [ 24.462]
Соғу, ұру үшін қолданылатын қарудың келесі түрі -- шоқпар.
"Шоқпар. Зат. 1. Бір басы дөңкиіп жұмыр келген ағаш қару" [ 3. Т.10, 241] .
Әскери іс саласына арналған қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде шоқпар сөзіне былайша түсініктеме беріледі: "Шоқпар (көне) қол қаруы. Түркі халықтарының ежелден қолданып келген соғыс қаруы. Сойылдан қысқа, басы жұмыр болады. Мұны ырғай, тобылғы, қайың сияқты қатты ағаштан жасайды. Ағашты түбірімен қоса қазып алып, бас жағын жұмырлайды. Кейде шоқпардың басына темір немесе қорғасын құяды [ 25.428] .
Басының формасына, жасалу материалына байланысты шоқпарлар бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы, ғалым Ә.Қайдар шоқпардың мынадай түрлерін көрсетеді: ағаш шоқпар, тас шоқпар, қорғасын шоқпар. Ал ауыз әдебиетінің үлгілерінде шоқпардың жасалу материалына байланысты "шойын шоқпар", "жез шоқпар","тас шоқпар" деген атаулар кездеседі. Ал салмағына қарай "бес батпан шокпар", "он екі батпан күрзі" деген атаулары бар.
Тілімізде шоқпар сөзі қатыстырылған мынадай тұрақты тіркестер бар: "Шоқпар саптайды. көне. Бұл жердегі мағына:"Хан сыртынан жұдырық" деген сияқты сырттай айбат көрсетеді. Шоқпарын басына ойнатты. Зорлық жасады, азаптады" [24.566] .
Ол найзасын қайта қарманганша Жәнібектің найзасы шұрқылтайына қадалып үлгерді. (Ш. Қ.)
Түйрейтін қарулар қатарына найзаны жатқызуға болады. "Найза. Зат. көне. Ұшы істік темірден істелген, ұзын ағаш сабы бар соғыс құралы" [3. Т.7, 309] .
Жақын қашықтықта, бетпе-бет айқаста түйреу үшін қолданылады. Найзаның ұзындығы - 1,5 - 2 м, ал кейбіреуі 3-3,5 м дейін жетеді. Найзалардың сабын әртүрлі ағаштардан жасайды. Соған байланысты "қайың найза", "қарағай найза", "емен найза" деп атаса, сабынын қызыл түске бояп қоятындығын "сырлы найза", "қызыл найза" деп те атайды.
Ә.Қайдар найзаның сыртқы формасына, жасалған материалына және бөлшектерінің көлеміне қарай мынадай түрлерін көрсетеді: толғамалы ақ найза, емен сапты найза, алты құлаш ақ найза, ақ сапты болат найза, егеулі найза, жалаулы найза, жебелі найза, күмбізді найза, қарағай найза, құмалы найза, қоңыраулы найза, шашақты найза, сырлы найза және т.б. [ 26] .
Қазақ тілінің лексикалық қорындағы найза бойы (халықтық өлшем), найзаға жау міндірген ер (жауын найзамен түйреген асқан ер), найзамды әпер (І.ұрыскақ жеңілтек кісі. 2.алып қашпа ат.), найзаның ұшымен, білектің күшімен (күшпен, зорлықпен), найзасын жауға тіреді (қарсы тұрды, жауға шапты), найзасы тиеді (таяғы, соққысы тиеді), найза ұстады (ер болды), найза ұшында отырғандай (қауіп үстінде тұрған кісі туралы айтылады) және т.б. тіркестер бұл қарудың көне қарулар катарынан орын алатындығын дәлелдейді [ 24.402] .
Кесетін, қиатын қаруларға қылышты жатқызамыз.
"Қылыш. Зат. Шауып түсіруге ыңғайлап, болаттан істелген өткір жүзді, ұзындау келген тұтқалы имек қару" [3. Т.6, 590] .
Әскери іс саласына арналған сөздікте қылышқа мынадай анықтама берілген: "Қылыш (шашка) -- суық қарудың бір түрі. Ұзын, аздап иілген, бір жағы өткір жүзді, сабы мен қынабы болады. Алғаш VIII ғасырда қыпшақтар пайдаланып, X ғасырда Батыс Еуропаға тараған" [ 25.244] .
Қылыштың көне қарулар қатарына жататынын М.Қашқаридің сөздігінен де білеміз: "Қылыш: Қылыш. Мақалда былай айтылған: Қос қылыш қынға сығымас - Қос қылыш (бір) қынға сыймас" [27.415] . "Қылышлады: Қылыштады. "Ол оны қылышлады -- Ол оны қылыштады" [ 27.443].
Қазақ батырларының қолданған қылыш түрлері: "Алмас қылыш, жалаң қылыш, болат қылыш, алтын балдақ ақ қылыш, т.с.с." [ 26.32] .
Ал қазіргі тілімізде қылыштай (қылыштың жүзіндей) қылшылдаған (қайрат-күші тасыған, өткір, қайсар), қылыштың жүзі, найзаның ұшымен, (күш көрсету), қылышынан қан тамып тұр көне. (қаһарына мініп, қан көксеп тұр) және т.б. тіркестер қылыштың қазақ арасына кең тараған қару екенін көрсетеді [ 24.374] .
"Айбалта. Зат. Ұзын сапты, өткір жүзді жарты ай бейнесіндегі соғыс қаруы" [ 3. Т.1, 87] .
Айбалта -- көшпелілердің шабу үшін қолданған көнеден келе жатқан соғыс қаруының бірі. Айбалталардың сабының ұзындығына қарай - қысқа, орташа, ұзын сапты үш үлгісі бар. Ең көпқолданылатыны -сабының орташасы. Ұзындығы қысқа сапты айбалталар сиректеу қолданылады да, ұзын айбалтаны жаяу әскерлер тек сарай, орда, қақпа күзеттерінде ұстаған.
Әскери іс саласына арналған арнаулы сөздіктерде көне қарулардың бірі айбалта мағынасы былайша түсіңдірілген: "Айбалта (көне) -- соғыс қаруы. Ежелгі Египет заманынан белгілі. Оның алғашқы үлгілері Батые пен Шығыстың басқа елдерінен де кездеседі. Орта Азия мен Қазақстанға XTV-XV ғасырларда тараған. Сабының ұңғыдан өтер екі жағы темір құрсаумен шегенделеді. Жергілікті ұсталар айбалтаны қошқар мүйіз ою-өрнектермен безендіруге ерекше мән берген. Әскери қару ретінде даму барысында айбалтаның бітімі қалыптасып, бірнеше тұрақты үлгілері пайда болған. Сақ заманындағы айбалта екі жүзді болып, сагирис деп аталған. Көне айбалтаның шүйде жағының балта бітімі сақталған, бірақ ол жатықтау болып келеді. Оны қазақтар атты әскердің негізгі қаруы ретінде қоян-қолтық соғыста жиі қолданған" [ 25.22] .
Тілді көркемдеп, кестелеп жұмсай білген бабаларымыз теңеудің жаңа түрлерін жасауда үлкен тапқырлық таныта білген. Сөзіміз дәлелді болу үшін, мына тіркесті келтірейік: "Айбалтаның сабындай. Жұп-жұмыр, үзілмелі білекті" [24] деген мағына білдіреді. Бұл тіркестен айбалтаның көне қару екенін білумен қоса, оның өте жоғары бағаланғанын да білуге болады. Себебі, халықтың қыз білегін кез келген затқа теңемесі анық.
Қазақ арасында тараған осындай қару түрлерін жазушылар өз шығармаларында келтірген. Біз оларды тек атап өтіп қана қоймай, қару түрлеріне қатысты мәліметтерді жинақтауға тырыстық. Сондай-ақ, тіліміздің сөздік құрамын молайтып тұрған қаруға қатысты тіркестерді де бердік. Бұл ана тіліміздің шексіз тереңдігінің тағы бір дәлелі екені сөзсіз.
Қазак, әдеби тілінің тарихын зерттеуші тілші ғалым Р.Сыздықова: "XIX ғасырдың I кезеңіндегі қазақ поэзиясында нақтылық басым бола бастайды, соған орай біреуді немесе бір нәрсені суреттеуде қолданылатын сөздер мен тұрақты тіркестер ::қыран құс, қос арғымақ, наркескен қылыш сияқты "аспандаған" суреттеуден гөрі (әрине, олар да бар), өмір шындығына қатысты болып келеді" [ 28.177] деген тұжырым жасайды. Енді осы нақтылық біздің зерттеу нысанымыз болған тарихи романда қалай көрініс тапқанына назар аударайық.
Қолда бар қару сойыл мен шоқпар, ішінара найза мен қылыш, айбалта. (Қ.Ж. 152-6.)
Қару атаулары эпитетсіз, теңеусіз қолданылған. Бұл, біріншіден, бейғам отырған ауыл жігіттерінің қолдарына түскен қаруларын алып, атқа қонғанын суреттейтін оқиға сюжетімен байланысты. Екіншіден, "от қарулы өкімет әскеріне" қарсы қазақ жасағының қалай аттанғанын нанымды көрсету үшін жазушының қолданған тәсілі. Қару түрлерін атау ретінен сойыл, шоқпар, найза, қылыш, айбалта олардың халық арасында қайсысының көбірек кездесетінін жақсы көрсеткен. Өмір шындығын қатысты сөздерді саралап, пайдалана білген жазушы шығарманы тарихи стиль тезіне түсірудің жаңа қырын ашады.
Базарқұлдың баулы сотасы Жәнібекке қоршай ұмтылғандардың екеуін лезде домалатып жіберді. (Ш.Қ. 103-6.).
"Сота. Зат. Қысқалау келдек таяқ" [ 3. Т.8, 354] .
Оның қолының қайта-қайта беліндегі қынапта түрган зүлпьқарының сабына жүгіргеніне де назар салды. (Ш.Қ. 56-6.).
"Зұлпықары. ар.зат. көне. Діни наным бойынша қасиетті, киелі саналған екі жүзді қылыш" [ 3. Т.4, 403] .
Үш қанар күмға бесмылтық алатынға ұқсайды. (М.Е. 37-6.)
Ең бастысы Самарқан, Қоқан, Бұқара бектері кәуірден ақ берен мылтық сатып ала бастапты деген сөздің жаны бар. (М.Е. 37-б.)
Осы жолы Барақтөре оған да бір бердеңке мылтық пен күміс қынапты қылыш сыйлаған екен. (Қ.Ж. 134-6.)
"Бердеңке. Зат. XIX ғасырдағы бір оқпен оқталатын винтовка" [ 3. Т.2, 265-6.] .
Қазақ арасында кездесетін басқа да мылтық түрлеріне байланысты деректерді Ш.Уәлихановтың еңбектерінен білеміз: "Ружье, "мултук", было редкостью в степи и переходило из рода в род и имело собственные имена. Козкеч, кульдур-мамай. Оно имело гладкий ствол, фитиль и маленькие сошки из сайгачьих рогов. Стреляли пулями из свинца. Ружье делали сами киргизы, делали и калмыки, и башкиры. Встречаются в степи еще ружья этой работы и большей частью бьют хорошо, все они имеют продольные полосы по стволу и медные мушки и прицел.
Штуцеров не знали, впрочем, у некоторых султанов были среднеазиатские шамгалы (самқал), длинные и тяжелые ружья, которые бьют на 700 шагов" [ 29.142] .
Тілдік амалдардың шығармада тарихи дәуір келбетін берудегі орны туралы тарихи роман тілін зерттеуші Т.Н.Мревлишвили былай дейді: "В повествовательной речи автора художественное использование устарелой лексики связано с задачами воссоздания исторического коллорита изображаемой эпохи и среды. Автор выдерживает произведение в определенной подчеркнуто -- своеобразной манере, иначе говоря он часто прибегает к приему стилизации" [ 30.138] .
Жазушы өткен дәуірдің тынысын, рухын, лебін сездірер сөздер мен сөз тіркестерін іздейді. Тарихи романдарда кездесетін қару-жарақ түрлеріне тоқталып, тарихи стиль тезіне түсіру жолында қандай қызмет атқарып тұрғанын сараладық.
Әскери лексикада кездесетін сөздердің ендігі қалың қабатын жауынгердің сауыт-сайман атаулары құрайды.
М.Қашкари өз сөздігінде жараққа былайша түсініктеме берілген: "Иарық: Жарақ; Шайқасқа киіп шығатын темір сауыт, қалқандардың кез-келгеніне қолданылатын ортақ атау. Олар өзара бөлек-бөлек ажыратылып айтылады. Темір сауыт , шынжырлы көйлек. "Күпе иарық - жарақ көйлек", темір қалқан "сай иарақ" деп аталады." [ 27.25] .
"Иарағлығ: жарақты; жарағы бар. "Иарағлығ ер -- жарақты ер; яғни сауыт киіп, қару-жарақтанған адам" [27.70] . Яғни тіліміздегі жарақ сөзі сауыт-сайман сөзінің синонимі болады.
Осы мезетте, сірә, биді таныған болар, үстіне жорьқ кезіндегідей жеңсіз бектер сауыт, басына алтынды дулыға киген бір жасжігіт топтан бөлініп, бері қарай беттеді. (Қ.Ж. 28-6.).
"Сауыт. Зат. оқтан, найза-сүңгіден сақтану үшін ертеде батырлар киген тор көзді темір кіреуке." ҚТТС8,219] .
Сауыт -- кеудені қорғайтын жарақтарға жатады.
Сауыттардың қорғаныс қызметіне байланысты және олардың жасалу әдістеріне қарай бес негізгі түріне бөлінеді. Олардың қазақ тілінде өзіндік атаулары бар: көбе сауыт, кіреуке сауыт, берен сауыт, қаптама сауыт, жалаңқат және торғауыт деп аталады.
"Дулыға. 1. Көне. Соғысқа шыққан батырдың басына киетін киімі, темірден, жезден жасалған калпағы" ҚТТС.8, 183] .
Дулыға -- басты қорғайтын жарақтардың бір түрі.
Қолындағы найзасы мен құрыш шарайнасын қос алдындағы талдың бұтағына іліп қойды. (Ш.Қ, 101-6.). Үйге кірген соң Нәрия оң жақтагы ақ сандықтың аузын ашып, ішінен жарқыраған ақ баданасын алып шыгып, Жәнібекке кигізді. (Ш.Қ, 93-6.).
"Бадана. Зат. көне. Батырлардың соғыста киетін қорғаныс киімі темір сауыты [ 3. Т.2, 19] .
Шарайна, бадана - кеудені қорғау үшін қолданылатын жарақ түрі. Шарайналар қорғаныс жарағы ретінде орыстарда XIII-XV ғасырларда болған. Орыс мемлекетінің Алтын Орданың ықпалында болған кезі... сол кездердегі қазақ ру-тайпаларының да батырлары, әскербасылары шарайнаның осы үлгісін пайдаланған
"Ұлы жозаларында " әр он түтінге жыл сайын бір сауыт тоқып, бір ңалқан соғу роматы жүктеледі деп еді-ау, рас болғаны-ау (М.Е. 41-6.).
"Қалқан. зат. 1. Көне. Батырлардың соққы, оқ дарытпау үшін қолына ұстайтын қорғаныс құралы" [ 3. Т.5, 592] .
"Қалқан" - қорғаныс құралы ретінде өте ерте заманнан қолданылғаны белгілі. Өз атауы айтып тұрғандай, бұл жарақты қолға ұстап денені оқтан, қарудан қалқалауға болады. Жасау әдістеріне, материалына қарай қалқандарды негізгі төрт түрге бөлуге болады. Қалқандар талдың шыбықтарынан өріліп, ағаш тақталардан құралып, теріден сомдалып, темірден, металдан соғылып жасалған.
Қалқанның көне қару екенін М.Қашқари сөздігінде кездесетін мәліметтерден аңғаруға болады. "Қалқан: Қалқан. Түрік пен оғыз тілдерінің бірінде жырда былай келген:
Қықрып атығ кемшелім, Атойлап ат салайық,
Қалқан сүнгүн шұмшалым, Қалқан, сүңгі алайық,
Қайнап йана шұмшалым, Қайнап қайта жұмсайық,
Катыг йағы йұвылсұн. Қатты дұшпан жұмсарсын [ 27.220] .
Сауыт, дулыға, шарайна, бадана, қалқан т.б. қорғаныс жарақтарының атауларын шығармада орнымен келтіру арқылы авторлар тарихи шығарма жазуда өз сауаттылықтарын, даралықтарын танытады.
Бұлар мана таңертең Каратаудан асқан көшті де, Қоқан әскерінің оларды қуып жетіп, қалай кейін қайтарганын да биік тұрғы басында дүрбімен көріп тұрған-ды. (Қ.Ж. 46-6.)
Тұрғы зат. диалог. 1. Тау қырқасының ең биігі. 2. ауыс. Белгілі бір нәрсенің биігі, асқар шыңы [З.Т.9, 283] .
Соғыс кезінде барлау жүргізу жұмыстарына көп көңіл бөлінеді. Жолдарға күзеттер қойылып, бірнеше шақырым жерлерге аз адамдардан жолғыншылар жіберіледі. Жау келетін жолдардың төбелерінің үстіне қарауылдар қойылып, ондай төбелерді қазақтар "қарауыл төбе" деп атайтын. XIII-XV ғасырларда моңғол-түрік әскерінің өзіне тән ерекшеліктерінің бірі - жақсы ұйымдастырылған әскери барлау ісі болатын. Кейініректе қазақтар да қарауыл төбелерде қауіп төнгенде хабар беретін оттар жағып, оны -- "ұран от" деп атаған. Міне, осының бәрі өткен тарихымыздың беттерін ашып береді.
Елең-алаң шақта келіскендей екі жақтан дабетіне өгіз терісі керілген тегенедей-тегенедей жорық дабылдары бір мезгілде қағылды. (М.Е. 40-6.)
Жайық бойының батырлары бір-біріне хабар саларда не алыстағының жау екенін, дос екенін айыру үшін осылайша керней не әнсер арқылы саз береді деуші ет. (М.Е. 75-6.)
Жазушы шығармада мағынасы түсініксіз сөздерді оқырманына ұғынықты болуы үшін, олардың мағынасын сілтеме беріп түсіндіріп отырады. Келтірілген мысалдағы әнсер сөзі қатерлі шақты білдіретін дабыл құралы ретінде түсіндірілген.
"Әдетте, белгілі бір дәуір, халық не қаһарман туралы айттырған жалаң тұжырым оқырманды иландыра қоймайды, рухани дүниесін байытпайды. Шығарма құдіреті - өмір кұбылысын көркем бейнемен көрсетуінде. Суретпен берілген шындық қана оқырманның көкейіне қонады, тіршілік сырларын жаңаша танытады" [31. 56] .
Қазақ халқының өмір салтын соның ішінде, мысалы, соғыс жүргізу әдісін тарихи шығарма авторлары көркемдеп, бейнелі ғып жеткізе білген. Бұл бір қырынан шығарма оқырманына эстетикалық әсер қалдырса, бір қырынан өткен дәуір тынысынан жаңа мәлімет береді. Өйткені, тарихи романдардың негізгі функцияларының бірі -- танып-білу.
Бір жігіт ак, ешкінің терісін қос сырықтың арасына керіп қойып, садақтан нысана атып жүр екен. Енді біреулері ақ тер-көк терге түсіп, ағаштан жасалған "доғамен" семсерлесіп жүр. (Қ.Ж. 128-6.)
Автор романда соғыс өнеріне жаттығып жүрген жастардың іс-әрекетін суреттеу арқылы өзі қозғаған дәуір келбетімен таныстырады, бұл да тарихи стиль тезіне түсірге қызмет етіп тұр. Қазақ жауынгерлері соғыс жүргізу кезінде белгілі бір ереже, тәртіп, салтқа жүгінген. Мысалы, жекпе-жекке шығу соғыс салты болған. Бұрын соғыс батырлардың жекпе-жек айқасынан басталған.
-Тұрыстық бер!-деп шауып шықты. (Ш.Қ. 107-6.)
-- Тұрыстығыңды бердім, кезек сенікі ! -- деп Жәнібек Ақтанкерімен көлденеңдеп тұра қалды. (Ш.Қ. 107-6.)
ҚТТС-де: "Тұрыстық І.орт. етіс. тұр-ыс. 2. зат. бір орнынан қозғалмаған қалып; тұрғандық" [3. Т.9, 289] .
Ал біз мысалға алып отырған сөйлемде тұрыстық сөзі кезек мағынасын беріп тұр. Автор тұрыстық сөзін қолдану арқылы суреттеліп отырған оқиғаның әсерлі шығуына көздеген.
Жәнібек екі батырдың басын айдарынан қосақтал қанжығасына байлағанша ешкім қасына бара алмады. (Ш.Қ. 108-6.)
Жекпе-жек сайысында екі батырдың бірі мерт болады. Алайда хас батырлар жекпе-жектен бас тартпаған. Жекпе-жек шарты - жеңіс. Жеңіс шарты жеңілген жаудың басын алу және атын, қару-жарағын олжалау
[ 32.78] .
Тәуелсіздік жолында ғасырлар бойы соғыс жүргізген ата-бабамыз "бес қаруын бойына асынып" соғыс өнерінің қыр-сырын жетік меңгерген. Тіліміздегі әскери іске қатысты қару-жарақ, сауыт-сайман, әскери шен атаулары, соғыс өнерін жүргізудің тәсілдеріне қатысты сөздер мен сөз тіркестері бабаларымыздың өмірі туралы дерек берумен қоса, тіліміздің лексикалық қабатының қалыңдығын танытады. Осы мүмкіндікті дұрыс пайдаланып, орынды қолдану қазақ қаламгерлерінің шығармаларында, әсіресе тарихи тақырыпта жазылған туыңдыларда жақсы көрініс тапқан. Әскери шен атауларына қатысты аламан, сардар, ертауыл, сарбаз, отаман т.б. көренген сөздер тарихи романдарда молынан кездеседі.
Шынында, алғашында Үркін бастап келген аламандар ұрыс даласына жүздіктердің соңы боп кіріп бара жатты (М.Е. 44-6.)
Аламан сөзі қазақ тілінде "әскер, көпшілік қауым", қырғыз тілінде "атты адамдар", түркімен тілінде "отряд, әскер", әзербайжан тілінде "тонаушы, талаушы" деген мағыналары қолданылады. Біздіңше, бұл сөздердің түбірі ала сөзі болуы керек. Бурят -- моңғол тілінде ала сөзі "рота, эскадрон" мағынасын білдіреді. Ал сөзі Сагедет Герейдің Тархан жарлығында да осы мағынада қолданылған. Осы жарлықтан бір мысал келтірейік: алым, құшыным, мингим, түменым (мой эскадрон, мой полк, моя тысяча, мой туман.) демек, ал қосыны, мындықтан, түменнен кіші әскери құрама болған түрік тілінде алай - "батальон", алай-анбин-"майор, "алай-бей" -- "эскадрон командирі", әмір-алай-"полковник", алай-сауыш- "күтуші солдат", ала-бал құрмақ-''can құру" мағыналарында қолданылады. (Л.Будагов, I, 79-80 б.). "Жошы Хасардың балалары үш аладан (полк) үлкен армия құрған еді",-деп көрсетеді, Рашид-Эд-Дин өзінің тарихында [33.93] .
Р.Сыздықова аламан, алапат, аламан -- тасыр сияқты сөздер бір түбірден өрбіген болу керек деген пікірді куаттайды.
Ханның соңында да, қолбасшының соңында да бір-бір түменнен(М.Е. 138-6.)
Тарихқа көз жүгіртсек, қазақ әскери құрылымының өте күрделі ойластырылған жүйеге негізделгенін байқаймыз. Бұл жүйе көшпелілер әскерінің мүмкіншілігін дұрыс пайдалануға да ыңғайлы болды.
Әскердің сандық кұрылымы ондық санға негізделгені туралы көп жазылып та, айтылып та жүр. Әскердің сан жағынан ең кіші бөлігі он адамнан құрылып "ондық" деп аталады да, ондықтардың тағы да оны қосылып "жүздік", он жүздіктерден -- "мындық" құралған. Олардың оны "түмен", яғни он мың әскер кұрайды. Әр бөліктерді басқаруға тағайындалған адамдар "онбасы", "жүзбасы", "мыңбасы", "түменбасы" деп аталған. Мыңбасы, түменбасыларға түрікше -- бек, моңғолша -- ноян, арабша - әмір лауазымы беріліп, әскери билікпен бірге уалаяттарға, ұлыстар, әкімшіліктерге де тағайындалатын еді.
Жау қақпанынан әупіріммен аман қалған сардарлар мен сарбаздар ат ауыстырып мініп, торсықтарындағы сусындар мен таңдай жібітіскен шамада жау қарасы қайта көзге шалынды. (М.Е. 47)
Сарбаз -- Орта Азия, Иран хандықтарының тұрақты армияларындағы жауынгер (әскер). Жаугершілікке байланысты сарбаздар қолын жасақтау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.