І. Есенберлин романдарының халықтық сипаты
І. Есенберлин романдарының халықтық сипаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 3
I. Есенберлин шығармалары және оның тарихпен байланысы ... ... ... ... 6
1.1. І.Есеберлиннің прозалық шығармаларының жалпы сипаты. ... ... ... 6
1.2. І. Есенберлин шығармаларынның тарихпен байланысы ... ... ... ... ... 8
1.3. I. Есенберлиннің шығармаларына тән жаңашылдық ... ... ... ... ... ..19
1.4. І.Есенберлиннің тарихи шығармаларының жанрлық ерекшелігі. ... ...23
1.5. I. Есенберлин тарихи романдарындағы ұлттық рухани құбылыс ... ... ..
II. Есенберлиннің шығармаларының тарихилығы және деректілігі ... ... .35
2.1. І. Есенберлиннің шығармаларының тарихилығы ... ... ... ... ... ... . 3
2.2. І. Есенберлин тарихи шығармаларындағы деректілік ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде
болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жастар тәрбиесі үшін жауапкершілігі
терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді.
Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай
келеді. Оқу-тәрбие үрдісінде, жалпы жеке тұлғаның дамуында тарихи прозалық
жанрлармен дұрыс жұмыс істей білудің маңызы зор.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез. Сондықтан
еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи шығармаларды,
романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында патриоттық
сезімдерін қалыптастырудың рөлі ерекше. Сондықтан тарихи романдар арқылы
жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі
күннің өзекті мәселесі. Сондықтан Ілияс Есенберлин шығармаларының
тарихилығы және деректілігі өзектілігі де осында.
Зерттеу жұмысымның мақсаты. Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен
аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-
жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер
үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай
білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар жайында жазылған, ел есінде
сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар туралы І. Есенберлиннің
тарихи шығармалары арқылы Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін жеке тұлға
тәрбиелеу.
Оның қаламынан шыққан тарихи туындылар — партиялық идеологияның қылышынан
қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма бола тұра жарыққа шығуының
өзі дарынды жазушының саяси жеңісі екенін дәлелдеу. Көшпенділер қазақ
халқының, ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес, әріде жатқандығына жөн
сілтеді. Бүкіл бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып бара жатқандығын еске сала
отырып, оған кінәлі — коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, өмір
ағысы басқа арнамен ағып бара жатқандығын, тарих беттері бұрмаланғандығын
көркем тілмен бейнелеп бергендігін ұғындыру.
Ғылыми болжам. Ілияс Есенберлиннің қазақ халқының өткен тарихын
бейнелейтін, тарихтан мол мағлұмат беретін бір кітап емес, бірнеше роман
жазып, оқырманға ұсыну жай ерлік қана емес, талантты жазушының саяси жеңісі
екенін ұғындыру.
Зерттеу жұмысымның міндеттері. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін
дәлелдеу. Оқу-тәрбие жүйесінде І. Есенберлиннің тарихи шығармаларын
оқытудың, жеке тұлғаны Отанының патриоты етіп тәрбиелеудің тиімді жолдарын
іздестіру. Тарихи шығармалардың тәрбиелік сипатын аша отырып, жеке тұлғаның
бойында салт-дәстүрімізді, әдет-ғұрыпты қадірлеу, адамгершілік, патриоттық
сезімін ояту.
Зерттеу нысаны. І. Есенберлиннің тарихи шығармаларын талдау және фольклор
туындыларында қалыптасқан эпикалық бейнелерді төмендетіп алмай, оларға
реалистік нақтылық, даралық келбет дарыта білу.
Зерттеу жұмысымның практикалық маңыздылығы. Қазіргі таңда оқу-тәрбие жүйесі
заман талабына сай өсіп, дамып, бой алуда. Демек, біздің іс-әрекетімізді
еліміздің болашақ азаматтары барлық жақсы қасиеттерді бойларына сіңдіріп,
ғылыми зерттеу жұмысымның әдісін пайдалансақ, үлкен жетістіктерге қол
созамыз.
I. Есенберлин шығармалары және оның тарихпен байланысы
1.1. І.Есеберлиннің прозалық шығармаларының жалпы сипаты.
Жеке тұлғаны туған халқының ауыз әдебиеті үлгілері, тарихи шығармалар
арқылы патриоттық рухта тәрбиелесек, олардың жан дүниесін жадыратып,
келешекте елін жерін қорғайтын, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар
азамат тәрбиелеп шығарамыз. Халқымыздың тарихы, ауыз әдебиеті мен тарихи
шығармалардың тәрбиелік маңызы зор. Жастай берген тәрбие – жас шыбықты
игендей деп біз балаларды өз халқының алтын қорынан нәр алып, сусындауға
дағдыландыруымыз керек.
Қазақстан республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің
тарихында бүгінге дейін ең көп роман соның ішінде тарихи романдар (17)
жазған жазушы І. Есенберлиннің қаламынан туған “Айқас”, “Ғашықтар”,
“Қатерлі өткел”, “Алтын құс”, “Маңғыстау майданы”, “Алтын аттар оянады”,
“Көлеңкеңмен қорғай жүр”, “Алыстағы арпалыс”, “Аққу құстар қуанышы”,
“Махаббат мейрамы”, т.б. романдары тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде
оған дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді қозғаған, соны серпін әкелген,
оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар еді.
Ол — қазақ әдебиетінде алғашқы болып тарихи зерде тамырына қан жүгіртіп,
тұншыққан сананы қапастан шығаруға жол салған, ұлт рухын тірілткен жазушы
ретінде қазақ әдебиетінің тарихында оқшау орны бар тұлға. Ілияс
Есенберлиннің алты кітаптан тұратын тарихи эпопеясы сөз өнерінің әлемдік
нұсқасына қосылған тарихты көркемдік пайымдаудың үздік үлгілерінің бірі
болып қала бермек. Тарихи тақырып арқылы бүгінгі күнге, қазіргі дәуірге
қатысты идеялар айтылатынын естен шығаруға болмайды.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-эстетикалық реконструкциясы
ғана емес, онда бүгінгі уақыттың да философиялық концепциясы жатады. Тарихи
шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда бүгінгі рухани
тіршілігімізге қатысты көп мәселелер қамтылатынын ескеру керек. І.
Есенберлиннің Көшпенділер, Алтын Орда романдарын өткенді айта отырып
оны қазіргі өмір құбылыстарына байланыстыра білу – көркем шығарманың
эстетикалық актуальдығын арттыратын көркемдік фактор екенін дәлелдейтін,
уақыт рухы көрінетін, жаңа концепция әкелген шығармалар деуге болады.
1.2. І. Есенберлин шығармаларынның тарихпен байланысы.
Қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңшде байқалатын ұнамды үрдістерінің бірі —
көне дәуір оқиғалары мен тарихи адамдар өмірінің көркемдік ақиқатын айтуға
ұмтылу. Сан жағынан алғанда тарихи тақырыпты туындылар жүздің бірі
дерліктей санаулы ғана. Бірақ біз бұл арада санды емес, көркемдік
тәжірибедегі белгілі бір бетбұрысты айтып отырмыз, Мұның өзі кездейсоқ
қүбылыс емес, қоғамдық өмірдің даму қажеттерімен, өскелең мәдени, рухани
талаптармен тығыз байланысты нәрсе.
Халықтың парасат, кәмелеті артқан сайын қазіргі халін де, өткендегі тарихын
да, тереңірек, толығырақ білуге ден қоятыны мәлім. Соңғы жылдарда қоғамдық
ғылым саласында қол жеткен жаңалықтар осы заңдылықтың айғағы секілді.
Солардың кейбіреуін тізіп, санап өтсек те, бүл салада көрнекті табыстар бар
екенін түсінеміз. Қазақстан археологтары бүдан жүздеген жыл’ бүрын түрлі
себептен қираған, үйіндіге айналған шаһарлар орнын тауып, ежелгі
мәдениеттің қымбат жәдігерлерін жарыққа шығарды. Орта Азияның көне өркениет
ошақтарының бірі — Отырардың қазылуы, зерттеле бастауы ғылымда көп соны
тұжырым жасауға мүмкіндік бергелі отыр. Тіл мамандары кемінде бір жарым мың
жылдық тарихы бар түрік (Орхон — Енисей) жазуының құпиясын тауып келеді.
Кезінде дүние жүзінің екінші үстазы атанған Әбунасыр Фарабидің еңбектері
араға мың жыл салып барып өз отаны — Қазақстанда кітап болып шыға бастауы
да халқымыздың мәдени өрлеуі белгілі белеңғе көтерілгенін әйгілейтін
нышанның бірі. Мұндай мысалдар көп. Мүның бәрі, сөз жоқ, тарихтың бұралаң
жолын, көп қалтарысын білуге деген ықыласты оятатын факторлар.
Тарихи тақырыпты жанжақты меңгеруге реализм әдісі кең мүмкіншілік береді.
Озық дүниетаныммен қаруланған қаламгерлер өткендегінің қандай шытырман
құбылыстарына да дұрыс талдау жасай алады, бүгінгі қауымның рухани қажетіне
сәйкес идеяларды екшейді.
Ол бабалар түлғасын пайымдап, ұмытылмас бейнесін, лайықты ерлік істерін
салыстыруға мүмкіндік береді, қазіргі және болашақ ұрпақтарды тәрбиелеу
үшін қызмет етіп, өмір сүреді. Тарихи тақырыпты игерудегі көркемдік
сипаттың бірі де осы. Қазіргі заман мен өткен тарих арасындағы терең
тамырлы байланысты көркем әдебиет арқылы бейнелегенде суреткердің
эстетикалық мұрат-мақсаты қалай көрінуге тиіс, тарихты танудағы әдебиеттің
әлеуметтік миссиясы не, тарихи тақырыптың ерекше кұлшыныс құштарлықпен
жазылуы сол ел әдебиетінің кәмелеттік өсу дәрежесінің айғағы бола ала ма,
дәстүр мен жаңашылдықтың белгілі бір кезеңдегі бір-біріне өзара ықпалы
болуы мүмкін бе, үлттық сана-сезімнің ояну эволюциясы қалыптасу процесінің
әдебиет дамуына тигізетін игі әсерлері қандай көркемдік факторлардан
көрінеді деген сауалдарға жауап іздегенде ғылым мен әдебиеттің тоғысу
сипатын пайымдауға тура келеді.
Ғалым – тарихшыға тән басты сипат – өткенді зерттей отырып, тарихи кезең
сорабын қүжаттық куәліктер негізінде калпына келтіру, шын болған оқиғаны,
адамдар әрекетін қаз-қалпында баяндау. Тарихшы жорамал мен қиял аймағына
кіре алмайды. Тек типтік көрініс жиі кездесіп түрса және оны айкын
көрсеткен жағдайда ғана оның әңгімесі эстетикалық құндылыққа ие болады. Бұл
орайда тарихи зерттеу объектісінің өзі эстетикалық құрылым болып табылады.
Яғни тарихи жинақтау әлемді танудың эстетикалық және теориялық өзіндік
синтезін қамтиды.
Тарих пен көркем шығарманың арақатынасын ашу – ежелден назар аударылып келе
жатқан ғылыми мәселе. Ол жөнінде алғаш тереңірек сөз қозғаған Аристотель
болатын. Ол өзінің поэтикасында былай деп жазады: “Ақынның мақсаты –
шынымен болғанды емес, не болуы мүмкін, мүмкіндіктен әлде кездейсоқтан ба,
міне, осыны жеткізу. Тарихшы мен ақынды бір-бірінен өлең өлшемін колданады,
ал екіншісі қолданбайды деп ажыратпаймыз: осыған Геродоттың шығармаларын
жатқызуға болар еді, сонда ғана олар өлшеулі, болмаса өлшеусіз тарих болған
еді; бірак олардың айырмашылығы мынада: біріншісі өмірде болған оқиғаны
айтса, екіншісі болуы мүмкін болған оқиғаны айтады. Сондықтан да поәзияның
ерекшелігі – ол тарихқа қарағанда маңызды әрі философиялық мәні бар
нәрселер жайлы, ал тарих жалпы халық жайлы айтады” [2, 67-68-66.].
Бұл мәселе Гегельдің эстетикасында терең талдауға ие болды. Оның
пайымдауынша, тарих ғылымы еш нәрсені алып тастауға, өзгертуге құқы жоқ,
ғалым барды, болғанды айту керек [3, 372-6.]. Алайда тарихшының
шығармашылығында қиял көмекші рөл ойнайтынын ұмытпау керек. Яғни
мәліметтерді табуда және оны түсінуде тарихшының интуициялық пікірі айқын
көрінеді.
Әдебиет әлеміңде тарихи дәуірлер мен оқиғаларды көркем бейнелеп елестеткен
шығармалар шоғыры аз емес. Бұл ретте А. Толстойдың, М. Әуезовтің, М.
Айбектің, В. Шишковтың, В. Янның, С. рюродинның, Д. Демирчянның, Қ.
Гамсахурдианың, Щ Рыбактың т. б. шығармаларын еске түсірсек те жеткілікті.
Осы топтағы туындылардың молдығы және бірбірінен өзгешелігі соншалық —
олардың өзі тарихи жанрдың түрлі тарамдарын құрайды. Мәселен, тарихи проза
жанрының ішінен тарихи роман, тарихибиографиялық роман, тарихи революциялық
роман, романхроника, тарихиүлттық роман деген сияқты салалар жіктеледі.
Бүлардың бәріне ортақ ұқсас сипаттар да, материал мен авторлық идеяның
аңғарына байланысты елеулі ерекшеліктері де болады. Шығарма талдағанда
тарихи жанрдың өз ішіндегі айырмашылықтарды елемей, бір ғана өлшеммен
жалпылама қарау шындықты ашуға көмектеспейді. Ол былай түрсын, жанрдың
жігін есептемей сөйлеу, үкім айту жаңсақтыққа соқтырады.
Соңғы кезде әдеби, оқырман жұртшылықтың назарын аударған жазушы Ілияс
Есенберлиннің тарихи шығармалары. Алмас қылыш (1971) романы I. Есенберлин
қаламынан кейінгі жылдары туған Айқас, Қатерлі өткел, Ғашықтар,
Қаһар, Алтын құс тәрізді романдар көтерген тың мәселелерімен де,
көрсеткен адам тұлғаларымен де қызғылықты, елеулі шығармалар екені әркімге
аян. Айқас романы үшін кітап авторына Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы
берілуі, Алтын құс романы бұл айтқанымызды сипаттайды. Қатерлі өткелдің
кезінде КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылып, бүкіл одақтық оқырман
ілтипатына ілінуі кездейсоқ болмаса керек. Ал Қаһар романының идеялық
көркемдік ірі деңгейін жұртшылық жақсы түсініп қабыл алды. Бұл шығармасы
арқылы жазушы тарихи тақырыпты игеру жөнінде батыл жаңашылдық көрсетті. Аз
жылда тақырыбы, проблемасы түрлі-түрлі оншақты роман жариялау фактісінің
өзі I. Есенберлиннің шығармашылық қуаты мен қүлашын айқын аңғарта алады.
I. Есенберлиннің Алмас қылыш романы көне тарихтың көмескі тұстарын қайта
жаңғырта көрсетуге арналған. Романның оқиғалық негізіне сонау XV ғасырдағы
біртүтас қазақ хандығын қүру жолындағы әрекет, күрестер, кейіпкерлер
ретінде аты тарихқа белгіл хандар, ақын, жыраулар, қарапайым халық өкілдері
алынуы бұл шығармаға деген заңды қызығу тудырады. Өйткені әдебиетіміз қанша
өстіөркендеді дегенмен, бізде соңғы кезге дейің XIX ғасырдан ілгерідегі
оқиғалар мүлде дерлік суреттелген емес. Мұндай жағдайда халық тарихындағы
аса жауапты, ұрымтал тұстарды түңғыш рет таныстырған шығармаларға әділдік
пен ықыласымыз да айрықша болуға тиіс.
Өзіміз әрдайым үлгі тұта сөйлейтін орыс әдебиетіндегі тарихи жанр
шығармаларының мол байлығымен салыстырып қарағанда, біздің олқы жерлеріміз
доқ деп те айтуға болады. Өйткені азды-көпті сауаты, пайым-парасаты бар
адамның, қай-қайсы да тарихтың ұзын жолын, негізгі үрдістерінг туған
халқының адамзаттың рухани қазынасына қосқан үлесін танып білуді өзіне
парыз санауы қажет, себебі тарихын білмеген ел мәдениетті ел болып
саналмайтыньш жақсы түсінуіміз қажет. Тарихқа деген көзқарастан адамның
білімділігі мен надандық парқы ажыратылады деп ертедегі даналар бекер
ескертпеген болса керек.
Алмас қылыш романы — тарихтың аса қызық та ғибратты бір дәуірін
көркемдікпен танытуға көмектесе алатын пайдалы шығарма. Шығарманы дәл
осылай бағалаған филология ғылымының докторы Мырзабек Дүйсеновтің Қазақ
әдебиеті газетінде жарияланған мақаласын және басқа көптеген авторлардың
жылы лебізін қүптай, біз өзіміздің талғамымызды І. Есенберлиннің
шығармаларын зерттей отырып айтуды жөн көреміз.
Біздіңше, I. Есенберлиннің Алмас қылыш романының жұртшылық үшін ең
маңызды жері — Өзге мамандар түгіл тарихшылардың өзі де әлі күнге дейін
жете зерттеп болмаған кезең — XV ғасыр оқиғаларын роман-хроника түрінде
тұңғыш рет жүйелі өріп, аса көп керекті мағлұмат бере алатындығында. Қалың
оқырман бұл кезге дейін XV ғасырда Жәнібек пен Керей бастаған қазақ рулары
Сарысу, Шу, Талас өзендерінің алқабында, Мойынқүм бойында алғаш рет қазақ
хандығын құрды деген қысқа деректен өзгені біле бермейт. Алмас қылыш
тарих кітаптарында жазылған сарадң тұжырымңың тасасында қаншама. хикмет
жатқанын даңқтылы оқиғалардың хронологиялық ізіне түсе отырып, кеңінен баян
етеді. Бұл шығарманың сүйегі түрлі кітаптар, қолжазбалар, шежірелер
арасында шашырап жатқан анық фактілерден құралғандықтан және оқиғалардың
жылнамасы сақталғандықтан, мұны роман-хроника деп атаған абзал деп
ойлаймыз..
Дәл осындай жанр, форма әдебиетте өмір сүруге, орнығуға әбден хақылы.
Жанрдың келбетін тек автордың субъективтік ниеті белгілей бермейтін, кейде
объективтік материал өзіне сай форма іздететінін көреміз. Егер Алмас
қылыштың осындай жанрлық анықтамасымен келіссек, шығармаға да сол жанрдың
талабымен қарау керек болады.
Тарихи шығармаларды талдау кезінде Алмас қылыш туралы жазылған кейбір
мақалаларда романның бітімі ескерілмей жүргені байқалады. Үлкен әлеуметтік-
психологиялыіқ романдарға қойылатын шартпен қарап, Алмас қылыштан өзіне
тән емес қасиеттер іздеу ақиқатқа жеткізбейді. Шығарманың жетістігін де,
кемшілігін де жанрдың ішкі заңдылықтары тұрғысынан зерттеген жөн. Роман-
хроникада тарихи оқиғалардың тізбегі күрделі орын алуы табиғи. Мұнда жеке
қаһарманның жай-күйін бастан-аяқ түгелдеп айтып шығу бірден-бір шарт бола
бермейді. Тарихи оқиғалардың ағынын белгілі адамдар, топтар өмірімен табиғи
бірлікте әңгімелей білу, сол арқылы әрі тарих, әрі шығарма міндетін қатар
алып бару бұл жанрдың ерекшелігі болып саналуы керек. I. Есенберлин, біздің
түсінігімізше, осы талап деңгейінеін табыла білген. Автор бұл шығармасында
тарихшылық пен беллетристікті әдемі ұштастыра алған. Жанр жағынан алып
қарағанда да Алмас қылыш әдебиетімізге өз нақышымен қосылған жаңалық деп
қараймыз.
Романда Дешті Қыпшақтың қаһарлы ханы Әбілхайырдың қарауында келген қазақ
руларының жеке қазақ хандығы қол астьна топталу процесі, бұл құбылыстың
себебі, мен салдары, бір жағы Әбілхайыр, екінші жағы Жәнібек, Қерейлердің
тақ пен тәж үшін таласы, өздерінің мансаптары үшін халық бұқарасын
пайдалану тәсілдері, хан ордасындағы шытырман қайшылықтар, алдау мен
зорлықтар тізбегі романның екі бөлімінде т-лық баяндалған. Осы тарихи
шығарманың бірінші бөлімінде Әбілхайыр ұлысының екіге бөліну жағдайын
көрсетуге арналса, екінші бөлімінде жаңа қонысты мекен еткен қазақ
хандғының ішкі-сыртқы жауларымен кескілескен күрес үстінде шынығып, ширау
процесі, бүл жолдағы қыруар кедергілер мен қиындықтар көрсетілген.Міне
мұның өзі І. Есенберлин шығармаларының шындық пен деректіліктілігінің
дәлелелі сияқты.
Бұл романда желі тартып жатқан басты идея — қазақ руларының бірлесу, бір
хандық шеңберінде ынтымақ құу идеясы. Жазушы тарихи фактілерге берік сүйене
отырып, мұндай бірліктің аса қатал өмір сынында, өлім мен өмір кезек
алмасқан алмағайып, аласапыран ауыр жағдайда жүзеге асқанын, қазақтың жеке
хандығын орнатқан күштер кім, сатылғыш, дүниеқоңыз дүшпандар кім екенін
тайға таңба басқандай тізіп береді. Өз халқы тарихының көп мәселелерінен
бейхабар оқырман үшін мұндай мағлұмат өте қажет. Бұл айтылғаидар тарихи
шығарманың танытқыштық мәні зор екенін дәлелдей түссе керек.
Сонау XV ғасыр оқиғаларын, оның алдындағы бірнеше жүз жылдық Шыңғыс хан
әулетіне қатысты дерегін бір шығарма көлеміне сыйғызып айту оңай шаруа
емес. Автор, әлбетте, сол замаң шьндығын түрлі дәрежеде жазып кеткен
бұрынғы-соңғы шежірешілердің мағлұматына сүйенген. Шығыстың, батыстың бұл
тақырыпқа қатысты көп кітаптарын қарап шығу, орыстың, қазақтың шежірелерін
ақтару, қазіргі тарихшылардың ізденістерін есепке алу көп уақыт пен қажырды
керек ететін жұмыстар. Мүндай шығарма жазған авторға тек ризашылық сезіммен
қараған жөн.
Романда ортақ қаһармандар ретінде хан, сұлтандар жүретіні рас. Бірақ бұған
қарап ел билеушілері бірыңғай дәріптелген деуге әсте болмайды. Қаһарманның
бойындағы қасиетін ірілеп көрсету — оны мадақтау болып саналмайтынын әрбір
сауатты оқырман білсе керек. Шығармада неғұрлым айқындалып шыққан тұлға —
Әбілхайырды алсақ, автор оның ерлігін де, қулығын да, қаталдығын да
қалдырмай айтып, күллі қайшылығын ашады. Сондай-ақ Жәнібек, Мұхаммед
Шайбани, Бұрындық мінездері де диалектикалық ақиқатымен берілген. Автор
белгілі бір қаһарманды не әдейі жақсы көрсету, не нақақ қаралау мақсатын
көздемей, оқиға мен мшездің объективтік ағысын қаз қалпында көрсетеді.
Бүкіл Дешті Қыпшақты билеген Әбілхайыр бір жағынан айлакер, ақылды, арынды
ел басшысы болса, екінші жағынан, өз мақсаты жолында ешбір арамдық,
азғындықтан тайынбайтын қанды қол, мейірімсіз екенін нанымды етіп көрсете
білген. Өзге қаһармандары бойынан да бейненің жан-жақтылығын көреміз.
Демек, хандарды дәріптеді делінетін кейбір қаңқу сөздер мен пікірлер
көркем шығарманың табиғатың елемеуден туған көрініс деп ойлаймыз. Патша,
хан атаулыны тек жамандап көрсету керек дейтін бір жақты, тұрпайы ұғымның
ғылыммен, көркемдік шындықпен қатысы жоқ.
І. Есенберлиннің Алмас қылыш романында халықтың тарихтағы ше-шуші рөлі
көрінген деп санаймыз. Шығармада тап тартысы емес, хандар, билеушілер
арасындағы тартыс шындыққа орай алғы кезекке шыққан. Соның өзінде автор
оқиғалар мен тұлғаларды талдауға, бағалауға әлеуметтік тұрғыдан келген. Бүл
— мәселенің бір жағы екенін көруге болады. Онан соң романда еңбекші
адамдардың ісі де, күші де бірсыпыра шындыққа сәйкес екендігін көрмеуге
болмайды. Әбілхайыр хан нақақтан жазалаған кедей жылқышы Орақ ше? Бұл өте
үлкен идеялық жүк көтеріп тұрған тұлға. Орақ тұлғасы романның көп
жерлерінде қайталап елес беріп отырады. Орақты қолдайтын кедей Қаптағай
батыр ше? Асанқайғының Бердібек пен Әбілхайырға арнап айтылған әрі нақыл,
әрі қатал сын сөздерінде нағыз халық өкілдерінің талабы жатыр. Дана жырау
Асанның Қазтуған мен Қотан айтысына төрелігі де таза халықтық сана нышаны.
Шығарманың екінші бөлімінде бұл әйгілі жыраулар тағы да үлкен елдік әңгіме
үстінде көрінеді. Жазушының халық рөлін төтелеп ескертіп отыратың орайы
шығарманың өн бойында кездеседі. Бірінші бөлімнің эпилогында бұл мәселе аса
елеулі сездірілген. Әбілхайырдың Монғолстанға көшкен Керей мен Жәнібек елін
шабамын деген екпінін қарауындағы халықтың наразылығы су сепкендей басады.
Осы тұста, Орысбай, Қоқыш, Тәкежан, Күйгенбай секілді қарапайым адамдардың
қайсарлығы жалт етіп ашылады. Немесе Саян бастаған кекті жігіттердің
бекзадалардың малын талау әрекеттері де ханға қарсы халық айбарының
көрінісі деп санаймыз. Тіпті, Әбілхайырға адал қызмет етіп жүрген Оспан
қожаның сөздерінен де халықтың қасиеті елес береді. Жоқ, алтын періштеге
де, құлға да керек емес, алтын хандарға керек — дейді ол. Жазушының
оқиғаны суреттеуі кейде диалог, кейде монолог, кейде тікелей түсіндірме
түрінде өрілген. Бұл тарихи шығарманың халықтық айқындамадан жазылғанын
көрмеу, сыпайылап айтқанда, білместік. Мемле-кет шаңырағын халық көтерген
(191-бет).— автордың дүниетаным дұрыстығын бұдан артғырақ етіп айту қиын.
Романның кейбір көрнекті кейіпкерлерін ілгеріде атадық. Мұңда халықтың
жақсы қасиеттерін бойына дарытқан Қобыланды, Қазтуған, Қотан, Саян, Орақ
секілді ұнамды бейнелер қатары тарихи шындықтың дәлелі екенін көруге
болады. Бұлардың әрқайсысы өз орнында мәнді, қызғылықты. Алмас қылыш тек
мазмұнымен ғана емес, нысандық ізденістерімен де маңызды шығарма. Автор,
мәселен, Әбілхайыр әулетінің әріден келе жатқан үстемдігін, содырлы-сойқан
істерін өткенді шолу ретімен мәлімдейді. Жүздеген жылдарға созылған Шыңғыс
хан үрім-бұтағының озбырлық саясатын, тынымсыз талас-тартысын қайта
елестету үшін дәл осындай тәсіл оңтайлы келген.
Ал қазақ даласының тарихи болмысын Қазтуған мен Қотанның айтысы арқылы
көрсетуі жаңаша көркемдік әдіс деуге болады. Екі ақын бетпе-бет келіп
айтысқанда шындықтың түп-тереңіне дейін ашылатыны белгілі. Сон-дай-ақ Қотан
мен Қазтуған айтысы қазақ елінің сан ғасырлық өмір, күрестерінің сыры мен
сипатын екшеп көрсетуге жараған. Оқиғаларды баяндай отырып, кейініректе
болатын жайлардан хабар айту тәсілін жазушы қазақ әдебиетінде алғашқы
қолданушылардың бірі. Мәселен, Мұхаммед Шайбанидің бала кезін көрсеткен
тұста оның келешектегі мансабы імен атағын да қоса ескертіп қою шығармаға
оқушы ықыласын өсіре түседі. Мұның өзі Алмас қылыш өз жанрында елеулі
туынды, мазмұны мен нысаны қабысқан шығарма екенін дәлелдейді.
Әдеби теориялық және эстетикалық бағаның даму барысында қалыптасқан
теориялық категориялар көркем қиял мен көркемдік болжам өнердің әр
дәуірдегі даму процесінде күшті өзгерістерге түсетін кұбылыс екені белгілі.
Өнертанушы мамандардың айтуынша, қиял – суреткердің реалды шындықты дәл
өмірдегідей, өмірді қаз-қалпында суреттеуден ауытқу құралы. Ал болжал –
тарихи шындықты көп әсірелемей, негізін сақтай отырып суреттеу тэсілі [4].
Әдебиет жайлы айтылған пікірлердің тарихына көз салсақ, сонау қайта өрлеу
кезеңінен бастап, өнертанушылардың әлемдік өкілдерінің пайымдауынша, көркем
образ жасаудың бірден-бір тәсілі – сол қиял. Бұл орайда тарихи романдардың
дүниеге келуіне байланысты көркем қиял мен болжал жөнінде арнайы әңгіме ету
– уақыт талабы. Ол жөнінде пікірталастар әлі күнге толастаған жоқ, бұдан
былай да жалғаса берері сөзсіз. Өйткені дүниеге келген әрбір нағыз көркем
шығарма өзінше әлем, әр үлкен суреткер көркем қиял мен болжалды
пайдаланудың өзінше үлгісін жасамақ. Осыған байланысты әр шығарма жөнінде
сөз еткен кезде зерттеушілер өзінше жаңа бір әлемге кез болып, жаңа ойлар
айтады, тың тұжырымдар қорытады. Бұл құбылыс халық өмірінің, ел тарихының
құнарлы кенін қопарған тегеурінді дарын [5, 302-6.] -І.Есенберлиннің
тарихи эпопеясына да тән.
Тарихи роман жөніндегі зерттеулердің байыптауларына көз сал-ғанда оларда
шығармадағы көркем қиял мен тарихи шындықтың арақатынасы мәселесіне ылғи да
назар аударылып отырады. Бұл жұмыстарда “қиял мен болжалдың” жалпы
теориясы, оның әдебиеттегі рөлі, жанрдың типологиялық белгілерін
анықтаудағы қызметін пайым-дауға талпыныс жасалады.
Көркем қиял – дүниені өнерде, өнер әлемінде бейнелі түрде танудың өзіндік
құралы. Өмірлік негіз бен көркемдік қиялдың тоғысынан тұратын көркем образ
өнер құбылысы болып табылады.
Бұл тұрғыда көркем қиял – өнердің табиғатын анықтайтын басты сипат.
Сондықтан да шығарма жазуда жазушы өзінің творчестволық қиялында жүйелі
образ туғызуды, содан соң барып оны көркем бейнелеуге қажетті тэсілді
таңдайды. Айталық жазушы өзінің шығар-масына өмірде нақты болған тарихи
тұлғаны кейіпкер етіп алып, жазып отырған күннің өзінде, сол тарихи адамның
сипатын шығармаға өмірде болған күйде көшірмейді, оның басты қасиеттерін,
өміріндегі үлкен әрекеттерін негіз ете отырып, өз прототипін көркемдік
құралдың құзырына бағындырып, жаңа әдеби тұлға жасайды. Көркемдік болжал
тарихи шығарма табиғатына етене жақын, алайда көбіне құжаттық шығармаларға
тән болып келеді. Бұл категориялар жайында белгілі әдебиетші
А.П.Александрова өз ойын былайша білдіреді: Көркем қиял – шығармаға
тарихта болмаған жеке эпизодтар мен кейіпкерлердің іс-қимылы арқылы енеді,
сонымен қатар романның құрылымы, оның образдарының жүйесі типтендірудің
мәні – объективті шындықтың субъективті бейнесін жасауға бағынады. Көркем
қиял жазушының шығармашылық қиялының негізінде жатыр, мұнда көркем болжал
бар және сонымен қоса жасалған әлемнің мәнін айқындауға бағынады.
Шығарманың тілі жөнінде бірер сөз. Жалпы алғанда, роман тілі тартымды,
табиғи, жатық. Әңгіме тек жекелеген қонымсыз сөздер мен тіркестер
(Мадақтау о да бір паш өнеге, сыймай бастаған соң, жан аямас қастын,
ғажайып қан төгіспен т. б.) жөнінде болса бір сәрі... Әр жазушының тіл
кестесі, жазу мәнері, сөз талғамы басқа-басқа. Оның үстіне тілдің ағыны мен
ажары әрдайым нақтылы оқиғаға, идеяға байланысты өзгеріп отырмақ. Оңды тіл
— айтылмақ ойды неғұрлым дәл, табиғи, үйлесімді бере білген тіл.
1.3. I. Есенберлиннің шығармаларына тән жаңашылдық
I. Есенберлиннің Алмас қылыш романы — оның қазақ халқының ХУ-ХІІІ
ғасырлардағы тарихынан жазған трилогиясының бір бөлігі. Архив тереңінде
қозғаусыз жатқан неше алуан қымбат деректі ыждағатпен жинап, тарихи адамдар
тұлғасының диалектикалық шындығын ашатын көркем шежіре, тартымды роман
ұсынған автордың азаматтық еңбегі қалың оқырманын — шын сыншысын тауып
отыр. Жазушы үшін бұдан артық мәр-тебе жоқ
Ал Ілияс Есенберлиннің Қаһар (1969) атты романы қазақ әдебиетінде тарихи
тақырыпты игеру тереңдеп келе жатқанын әйгілейтін шығарманың бірі. Мұнда
өткен ғасырдың 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстың,
сол оқиғаға қатысты түрлі топтардың, адамдардың жай-күйі әңгімеленеді.
Автор сөз болып отырған заманның әлеуметтік, экономикалық, саяси ахуалын,
қозғалыстың себебі мен салдарын зерт-тей келіп, солардың диалектикалық
көркем шындығын көрсетуді мақсат еткен. Сонымен қатар романнан көркем
шығармаға ғана хас көп әсерлі ақиқаттарды — адамдардың күйініш-сүйінішін,
арманы мен өкінішін, ықыласы мен мұратын, кейіпкерлер тарихы мен тағдырын
табамыз.
Суреткер өзінің көзқарасын төтелей айтып салмай оқиғалар меи характерлерді
ауанына жіберіп, еркін сөйлеткен. Сондықтан да оқырман автор ұсынған
шындықтың күнгей, теріскейін түгел шолып, бағдарлап, бағалауға мүмкіндік
алған. Роман тарихи адамдарды көрсетуде жаңа қадам болып табыладьт Тарихи
кітаптарда жазылған қысқаша тұжырымдар мен үкімдердің тасасында талай өмір,
қайшылық арпалыстары жатқанын
танимыз.
Ілияс Есенберлиннің тарихи шығармасы Қаһарда патша отаршылдарының
қысымына наразы елдің қозғалысы, халықтың осындай серпінін пайдаланып,
қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен Кенесарының кектескен
сұлтандар мен патшалық бекіністеріне шабуылы, ата-бабасынан мирас боп келе
жатқан елі мен жерінің бостандығы үшін жанталасып күресуі, Кенесары
дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеті, сан алуан адам мінездері көрсетілген.
Автор тарихи адамдардың талай тайталас күрестерін нақтылы көрсете білген.
Кенесары Қасымов көтерген ту астына халық неге ерді деген сұрақтың жауабы
романның алғашқы екі тарауында нанымды берілген. Шұрайлы жерден айырылып,
патшаның әкімдерінен қысым көрген ел бастаушы болса, соңынан еріп кетерлік
жағдай туғанын тарих мысалдары да дәлелдейді.
Жазушы қай құбылыстың да ішіндегі қайшылықты, қарама-қарсы күштердің
қақтығысын қатар алып, шындықты толық ашуға ұмтылған. Арқадан Оңтүстікке
беттеген күшті суреттейтін алғашқы тараудан да осыны көреміз. Патшалық
тепкісінен қаша көшкен елдің бастаушысы Сейтен батырдың қасында келе жатқан
серігі Ожар тыңшы, екі жүзді адам екендігі бірден сездіріледі. Бұдан қазақ
еліне деген тұзақтың әр жерден құрылғанын да көруге болады. Елдің намысын
жыртатын аңғал батырлар жанында көлеңкедей қалмай сансыз сатқындар да жүру
отарлаушылықтың көнеден келе жатқан әдісінің бірі екені мәлім. Қапыда қолға
түсіп мерт болған Сейтен батыр тағдыры бұл күрестің қиындығынан да хабар
береді.
Ілияс Есенберлиннің тарихи роман қазақ халқының қиын ахуалының сан түрлі
қырларын кең қамтып елестетеді. Соның бірі — Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ
уақыт тәуелді боп тұрған оңтүстік қазақтарының жай-күйі. Түбінде Ресей
патшасынан қауіп келе жатқанын сезгенімен, Орта Азия хандары қазақ халқымен
одақтасуды ойлау былай тұрсын, қайта оны талан-таражға салатын сәтті күтіп
отырған. Бегдербектің жәрдем, кеңес сұрап барған Есенкелді, Саржанды
қасындағы нөкерлерімен опасыздықпен өлтіріп жібергенін суреттейтін тарау
осы ақиқатты түп-тереңімен ашады. Әрі қорқақ, әрі қу, тырнағына дейін
сатқын, дүниеқор Қоқан әкімінің шыншыл бейнесі жасалған деуге болады.
Қаһар романында Кенесарының және оның сенімді серіктері — ру басыларының,
батырлардың өмірі мен іс-әрекеті мол шындығымен көрінген. Әсіресе Кенесары
тұлғасы анықтыққа жеткенін атап айту керек. Суреткер кейіпкер басындағы
шытырманды тарихи шындыққа сәйкес ашып көрсете алған. Халықтың патшалыққа
қарсы наразылығын пайдалана білген, намыс үшін қандай құрбандықтан да
тайынбай-тын Кенесарының қайшылықты келбетін деректі дәлелдей білген.
Автор Кенесарының жеке басындағы ерлік пен парасатты бірнеше жерде
көрнектендіріп ерекше аңғартады. Мәселен, ол Саржан мен Есенкелдінің
құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, Ташкентті шабу
керек деген Қасым төренің тілегін іштей қабылдай тұрса да, соғысқа шығуға
ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады. Ақмола бекінісін
алғанда көрсеткен ерлігі, баласы Садықтың батылдығын сынаған тұсы, өзіне
ерген баһадүр ерлердің бірі — Байтабынның көңілін риза ету үшін
Наурызбайдың қолындағы құсты аттырып билік айтуы сияқты түстар бұған дәлел.
Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары: Ағыбайдың, Иманның,
Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың ерлік эпизодтары да
айтылып отырған.
Романда Ресей патшалығының әр дәрежелі өкілдерінің де бейнелері бар.
Солардың ішінде әсіресе Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендиннің
халыққа қаны қас мейірімсіздігі мен мансап үшін арын сататын арамзалығы
анық таңбаланған. Жеке өмірінде азғындықтың шегіне жеткен бұл адам Омбы
генерал-губернаторының сеніміне ие болып, көп елді күшпен, айламен ұстап
тұрған. Қоңырқұлжа елдің бас көтерер адамын қаралап үстап береді, лауазым
үшін халық мүддесін сатып, кез келген опасыздыққа барады. Жазушы патша
өкіметі өзіне тірек еткен жергілікті әкімнің жексұрын жиынтық типін жасай
алған. Қоңырқүлжаның әйелі Зейнеп, баласы Шыңғыстың қылықтары да үстем тап
өкілдерінің сиқын аша түседі. Аңыз бен шежірені, тарих тізбегін үлкен
тарихтық идеялар мен ірі қаһармандар мінезін мүсіндеу талабына жұмсай
білуі, тарих пен көркемдікті айырғысыз тұтастыққа жеткізуі, өткен кездер
хикаясынан бүгінгі қауымға керектіні екшей алуы, тарих тәжірибесінен үлгілі
сабақ, өнегені алға тартуы жағынан I. Есенберлин романы қазақ әдебиетінде
ерекше орын алады. Тарихтың тереңінде жатқан, тіпті тарихи зерттеулердің
өзінде жүйелі баяндалып, толық танылып болмаған заман, адам шежіресін
екшеп, жаңа сапаға келтіріп айта білуі жазушының жаңалығы, қазақ әдебиетін
байытатын, танығыштық, тәрбиелік мәні зор туынды.
1.4. І.Есенберлиннің тарихи шығармаларының жанрлық ерекшелігі
Сөз болып отырған романның жанрлық ерекше бітімі бар дедік. Мол оқиға мен
көп кейіпкерді шетінен толық суреттеу бір шығарма көлемінде мүмкін
еместігін ескерген автор негізгі күшті баяндау мен айтуға салады. Бірақ бұл
құрғақ баяндау емес, бояулы, нақышты, адам мінезі мен әрекетінің түпкі
сырын паш ете алатын күрделі, қызықты, ғибратты әңгіме. Қаһармандардың түр
келбетіде, сөйлеген сөзі де, ойы да тартыс, қайшылық күресі де осынау
баяндаудың ауқымына .сыйып кеткен. Жанталас романының бүкіл оқиғалық,
сипаттамалық, талдау, көркемдеу жүгін екі ғана айтушы — автор мен шежіреші
қарт Бұхар жырау әңгімесі арқалаған. Осыдан барып шығарма айтушы қызметі
маңызды орынға шығады. Қандай көркем туындыда да айтушы, баяндаушының
дәнекерлігі елеулі орынға ие. Дегенмен, Жанталаста айтушы уәзипасы мүлде
өзгеше. Бұл ретте жазушының ауыз әдебиетінің өміршең дәстүрлерінен үйрене
білгендігін атап айтар едік.
Түрік-монғол халықтарында ертеде эпосты, жырды бір емес, екі жыршы қатар
айтатын, бірін-бірі толықтырып, кезектесіп сөйлейтін әдет болған.
Жанталаста тарихи оқиғаларды кейде Бұхар жырау, кейде автор жалғап,
өрбітіп отыратындығы сол фольклор тәсілін еске салады. Бұдан, әрине, роман
мен жырдың арасына тепе-теңдік белгісін қоюға болмайды. Жанталастың
құрылысы мен қалануында фольклордан дарыған әдістер кездескенімен, талдау,
мінездеу, даралау тәсілі жаңаша, реалистік әдебиет үлгісінде. Эпосты
туғызған дәуірдің қайталанбайтыны секілді, оның көркемдеу тәсілдері де
жалаң көшірілмейді. Әрбір қаламгер өзінің алға қойған мақсатына, өмір.
материалының көлемі мен сипатына орай ауыз әдебиетінің бай қазынасынан нәр
де, түр де іздеуге ерікті. Сондай сәтті ізденіс Жанта-лас романының
тартымды, қызықты болуына, талай заманның шындығын шолып көрсетуге
көмектескен. І. Есенберлиннің тарихи шығармаларында тарихи аңыздардың орын
алуы. Алтын Орданың жанрлық ерекшелігі өз алдына жеке бір мәселе.
Трилогияның көп жерлері тарихи аңыздардан құралғанын көреміз. Ел арасында
айтылып қелген аңыз, әңгіме, тәсілді суреткер еркін пайдаланған. Ал орыс,
қазақ, иран, монғол шежірелерінің материалы шығарманың негізгі сүйегін
қалаған. Сонымен, Алтын Орданың оқиғалық кестесі тарихи хроникадан,
шежіреден және аңыз әңгімелерден тұрғанын алдымен айтқан болар едік. Бірақ
қанша қызғылықты, шыншыл, маңызды болғанымен, шежіре мен тарихи аңыз роман
міндетін атқара алмайтыны белгілі. Міне осы тұста шежіреші, әңгімешіге
жазушы өнері қосылған. Егер тарихи аңыз әңгімелерде құбылыстардың тізбеғі,
кезегі, нәтижесі ғана айтылып келген болса, әлеуметтік, психологиялық
талдау олардың ішкі себептерін аша түскен. Сөйтіп Алтын Ордада фольклор
мен жазба әдебиет дәстүрі бірлестік тауып, бірін-бірі толықтырған, бірі
екіншісіне сәулесін түсіріп, жаңа сапаға жеткен, ауызекі және жаз-баша
әдебиеттің жақсы мүмкіндіктері қайталанбас син-тез қүраған. Ғасырлар
бойында халық санасында ек-шелген тарихи аңыздың өзі бағалы, тартымды
шығарма ғой. Өткен тарихты майын тамызып ауызша айтып бере-тін адам болса,
қазірде де тыңдаймыз. Ал оның үст.іне жазба әдебиеттің талдағыштық,
аналитикалық сыпаты қосылғанда қүбылыстардың нағыз диалектикасы көріне-ді.
Трилогияда тарихи аңыз қаһармандарының портре-тінен бастап ішкі
монологтарына дейін кездестіреміз. Роман—тарихи аңыздың жаңа түрі, аңыз
роман, шежіре роман болып шыққан.
Бүл көрсетілгендерден тағы да бір маңызды заңдылықты танығандай боламыз,
Аса күшті, тамырын тереңге тартқан дәстүрі бар қазақ ауыз әдебиеті жазба
әдебиетімізді көп жағынан байытып, көркейте алатындығы аңғарылады. Қалауын
тапса қар жанады дегендей, тарихи аңыздың тарихи романға ұласып, жазба
әдебиеттің шарттарына сәйкестеніп отыратынын көреміз. Міне мұндай
шығармаларға таза еуропалық қазіргі романның қалыбымен келсек, көп
мәселеге түсінбей қалуымыз мүмкін. Халық аузында айтылып келген тарихи
аңыздың көркемдеу тәсілі жазба әдебиеттен өзгешелеу екенін мойындасақ, сол
аңыздар роман құрамына қосылғанда да өзінің әуел бастағы қызғылықты, кейде
әсіреленген тұлғасын сақтайтыны заңды. Алтын Ордада, бүдан бұрынғы
Көшпенділерде де кейбір нанымсыздау көрінетін суреттердің табиғатын да
сол материалдың фольклорлық табиғаты мен кәркемдік тәсілінен іздеуіміз
керек. Мұның өзі роман жанрының ауқымы өте кең, ол қажет жағдайда, ауыз
әдебиетінің кез келген саласының қуаты мен ажарын бойына сіңіре алады деген
сөз. Егер Алтын Орданы алдын ала межеленген схема бойынша емес, нақтылы
бітіміне қарай сөз еткіміз келсе, оның осындай ерекшелігін тануға тиіс
боламыз. Ауыз әдебиетінің көп шығармалары осы күнге дейін өзінің
тартымдылық қасиетін жоймай келе жатқаны да олардағы ірі тұлғаланған, сом
сурет бейнелерге, халық санасы мен бағасының берілуіне байланысты еді. Сол
қасиеттер жазба әдебиет стихиясына араласқанда мәнін жоймай, қайта жаңа
қырынан жарқырап шығатынын байқаймыз. Тарихи аңыз бен шежіреге қиял мен
әлеу-меттік талдағыштық неғұрлым батыл араласқан сайын шығарманың көркемдік
шындығы арта түседі.
Алтын Ордада халық аңызында, эпоста аты аталатын кейбір адамдардың
бейнесін жаңаша танығандай боламыз. Мәселен, аңыздағыдан романдағы Әмір
Темір анағүрлым күрделі болып көрінеді. Эпостың қаһарма-нына айналған Едіге
тұлғасының талдауы романда неғұрлым толық та, нанымды да. I. Есенберлин
Алтын Орданың ең соңғы билеушілерінің бірі Едігенің алғашқы кезде Тоқтамыс
ханға қарсы күресте халық алдында беделге ие болғандығын, ел қамын жеген
Едіге деген дақпырттың сол кездерде шыққанын, кейіннен қолына билік тиген
кезде ол зорлықшы жанға айналғанын баяндайды. Көп жүрген жылан аяғын
көрсетеді, көп жорға-лаған жорға шабысынан танады. Ал билік деген бір асау
тұлпар, ауыздықтап дұрыс міне алмасаң, бой бермей, алып-қашып сені тасқа
ұрып кетуі де оп-оңай. Ал Едіге осы тұлпардың үстіне мінген күннен-ақ оны
ауыздықтап үстап, бабына қарай жөндеп жүргізудің орнына шапқан үстіне
шапқысы келе берді. Неғүрлым дәреже, даңқы өскен сайын соғұрлым өсе түссін
деді. Тен-текті тентек десең бөркі қазандай болады. Айлакер, ер-жүрек,
кешегі әділетті саналған Едіге енді осы тентекке ұқсай бастады (Алтын
Орда, 1983, 465-бет).
Аты аңызға айналған Асан Қайғы, Сыпыра жыраудың іс-әрекеттері де халық
санасында орныққан деңгейде алынған, олардың артына қалдырған аталы сөздері
қандай жағдайда туғанына, түпкі мәніне және себебіне роман нақтылық
енгізген.
Сонымен, Алтын Орда трилогиясы халқымыздың тарихына, тағдырына тікелей
қатысты болған бір кездегі Алтын Орда мемлекетінің, оны басқарған айбарлы
хандар мен атақты билердің, тарихтың қозғаушы күші бұқара халықтың басып
өткен жолынан мол мағлұмат беретін тағлымды, тартымды шығарма.
Жанталас романында халқымыздың бірнеше ғасыр бойы бастан кешкен сұрапыл
қиындықтары, тыныштық пен тәуелсіздік үшін күрестері кейде шежіре, бірде
аңыз ретінде баяндалады. Екінші сөзбен айтқанда, мұнда. көркемделген тарих
немесе тарихи-публицистикалық очерк сипаты басым. Соның бәрі негізгі идеяға
— қазақ халқының қаһармандық, отаншылдық арпалысын, көпшілік бұқараның
мұндай жанталаста шешуші рөл атқарғанын көрсетуге жұмсалған. Аңыздар мен
шежірелер шығармада жеке өзіндік қызмет атқармайды. І. Есенберлин сол
тарихи аңыздардың дәнін, негізгі ұйтқысын және бағытын ашуға ұмтылады.
Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресінің елеулі фактілерін,
азаттық үшін соғысты ұйымдастырушылар еңбегін саралай отырып, автор
тарихтың ғибратын, тәжірибесін оқырман алдына деректілікпен жайып салады.
Демек, тарихи оқиғалар мен адамдар әрекетінің сипаты қазіргі дәуірдің
талғам, таразысы тұрғысынан қаралады.
Бұхар жырау әңгімесінде де тарихи құбылыстардың бағасы бүгінгі
түсінігімізге орайлас беріледі. Сонымен, Жанталас романында тек
XVII—XVIII ғасырлардың тарихнамасы беріліп қоймай, олардың сыры мен
шындығына да талдау жасалады, тарихтың көркем шындыққа түскен желісі
беріледі. Атап көрсетерлік бір мәселе сол — шығармада деректер мен қиялдап
айтулар бірлестікке, көркемдік шындық деңгейіне көтерілген. Кейіпкерлердің
іс-әрекетінің нақтылы жүйесін емес, сол құбылыстардың мәнін ашуға көңіл
бөлінген, психологиялық талдаулардан гөрі тұжырымдап, шолып, шежірелеп айту
басым шыққан. Жанталастың жанрлық ерекше-ліктерін талдағанда осы жайлар
тарихи шындықты дәлелдейді. Шы-ғарманың ұтымды жерінде, кейбір
жетіспеушілігін де оның жанрлық бітіміне қарап көрсетуге тырысқан.
Қазақ әдебиетінде аңыз-роман, роман-хроника немесе көркемделген тарих деп
атарлық жанрдың пайда болуын кездейсоқ, таң қаларлық құбылыс деп қарауға
болмайды. Ауыз әдебиеті дәстүрі бүгінге дейін қатарласа өмір сүріп келе
жатқан қазақ әдебиетінде мұндай аралас жанрлардың орын алуының өзі
заңдылық. Қазақ ауыз әдебиеті өзінің бойына қаншама көркемдік құдірет
дарытқан өзгеше құбылыс екені белгілі. Мұнда көркемдеу мен типтендірудің
неше алуан кесек үлгілері, кейде бедерлі биіктері кездеседі. Қазақ жырлары
мен аңыздарының бірқатары халықтық романдар тәрізді. Оларда әлеуметтік,
таптық сипат, адамдар ісіне дәл, нақты мінездеме жиі ұшырайды. Бұларды
ретіне қарай жазба кәсіби әдебиеттің қажетіне жарату І. Есенберлин сияқты
қаламгердің шеберлігіне байланысты деп ойлаймыз.
Соның жарқын мысалы —сөз болып отырған роман. Оқиғаны тартымды, тығыз,
әсерлі етіп ‘баяндауда халық аңыздары мен ертегілері дәстүрінен үйренетін
тұстар бар екенін ұлы суреткеріміз М. Әуезов ерекше нұсқап көрсеткен еді.
Ол: көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор
құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халықтың ауызша әңгімесі сондайлық
жатық жолмен көп араласып, қабысып жатыр (Әр жылдар ойлары, 1959, 237-
бет) деген еді. Бұл сөздерде терең мағына, ұлы ой бар. Бүгінгі қазақ
прозасында ауыз әдебиетінен ауысқан белгілерді тек кемшілік белгісі деп
қарамай, солардың қандай идеяға қалай қызімет етіп тұрғанына, көркемдік
кестелерге қаншалық жарастық тауып, кірігіп кеткендігіне қарай сөз еткен
жөн деп ойлаймыз..
Жанталас романында тарихи оқиғаларды бағалау, саралау, түсіндіру жөнінде
авторлық тұрғы берік сезіледі. Халықтың тарихтағы шешуші орнын көрсетуге,
ел билеушілердің мүддесі бұқара мүддесінен алшақ жататынын аңғартуға жазушы
ерекше көңіл бөлген. Романда хандардың жорықтары халық қолдаған кезде ғана
жеңіске жеткізгеніне көптеген мысал келтірілген. Белгілі тарихи
қайраткерлерге шежіренің, аңыздың берген бағасымен қалмай, сол бағаның
дұрыс не бұрыстығын ғылыми болжамдар тұрғысынан тексеріп шығуға автор
ыждағат жасаған. Жанталас өзіне тақырыптас Алмас қылыш, Қаһарман
қосылып келгенде үлкен эпопея деңгейіне көтеріледі.
1.5. I. Есенберлин тарихи романдарындағы ұлттық рухани құбылыс
I. Есенберлин романдары ұлттық рухани өміріміздің де құбылысы болды дей
аламыз. Өткеніміз туралы бүл кезге дейін там-тұмдап қана дерек біліп келген
болсақ, Көшпенділер елдік дәстүріміз, ғасырларға созылған, шытырманға
толы тарихымыз бар екенін көркем әдебиет көлемінде тұңғыш таныстыра алды.
Ол ол ма? Бұл шығармалардан тіпті тарихи еңбектерде шешімін тауып болмаған
немесе басы бірікпей, шашыранды түрде жатқан мағлұматтардың жүйеге түскен
желісін көрдік. Соншама мол деректерді жазушы жалаң тізбей, роман
шарттарына лайықтап қорытып, көркемдік қиялға бөлеп бере алуы шығарманың
тартымдылық қасиетін арттыра түсті. Міне осындай тарих пен аңыздың, қиялдың
бірлестік табуы трилогияның өзгеше бітімін белгілеген еді. Көшпенділерді
әдебиеттегі белгілі жанрлардың бірде-бірінің шартына салып бағалау қиындығы
да трилогияның материалы, жанры, көркемдік әдісі мейлінше тың болуынан еді.
Алтын Орда трилогиясында да жазушы тарихымыздың беті ашылмай жатқан үлкен
кезеңін шежірелеп берген. Атап айтқанда, мүнда XIII—XIV—XV ғасырлар-да
әйгілі мемлекет болған Алтын Орданың саяси әлеуметтік, халықаралық, мәдени
халі кеңінен баяндалған. Алтын Орданың тарихын, саяси жағдайын сөз еткен
еңбектің мүлде аздығын, ал көркем шығарманың жоққа тән екендігін есте
тұтсақ, сөз болып отырған трилогия олқының орнын толтырарлық құбылыс деп
түсінеміз. Рас, Алтын Ордаға қатысты оқиғалар жайында орыс жазушыларының
ертелі-кешті жазып қалдырған еңбектері бар. Бірақ тұтас бір мемлекеттің
қалыптасу, шырқау шегіне жету, құлдырауға бет алу жолын мол қамтыған
бірегей туынды осы десек, артық айтылғандық болмас. Бұл романдарда тек
Алтын Орда ғана емес, сол кездегі Ресейдің, Қырымның, Кавказдың,
Мауереннахр мен Иранның оқиғалары да белгілі дәрежеде қамтылып отырады. Аты-
жөні **шежірелерде, аңыздарда ғана сақталган қаншама адамдардың нақтылы іс-
әрекетін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. . 3
I. Есенберлин шығармалары және оның тарихпен байланысы ... ... ... ... 6
1.1. І.Есеберлиннің прозалық шығармаларының жалпы сипаты. ... ... ... 6
1.2. І. Есенберлин шығармаларынның тарихпен байланысы ... ... ... ... ... 8
1.3. I. Есенберлиннің шығармаларына тән жаңашылдық ... ... ... ... ... ..19
1.4. І.Есенберлиннің тарихи шығармаларының жанрлық ерекшелігі. ... ...23
1.5. I. Есенберлин тарихи романдарындағы ұлттық рухани құбылыс ... ... ..
II. Есенберлиннің шығармаларының тарихилығы және деректілігі ... ... .35
2.1. І. Есенберлиннің шығармаларының тарихилығы ... ... ... ... ... ... . 3
2.2. І. Есенберлин тарихи шығармаларындағы деректілік ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттелетін тақырыптың өзектілігі. Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде
болып жатқан оң өзгерістер қоғамның жастар тәрбиесі үшін жауапкершілігі
терең сезіліп отырған бүгінгі таңда оқу-тәрбие үрдісінің тиімділігін
арттыру бағытында барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді.
Дегенмен, оқу-тәрбие үрдісінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай
келеді. Оқу-тәрбие үрдісінде, жалпы жеке тұлғаның дамуында тарихи прозалық
жанрлармен дұрыс жұмыс істей білудің маңызы зор.
Балалық шақ – бала бойына адамгершіліктің негізін қалайтын кез. Сондықтан
еліміздің болашағы жастардың жан-жақты дамуы үшін тарихи шығармаларды,
романдарды оқыта отырып, оларды талдап, жас ұрпақтың бойында патриоттық
сезімдерін қалыптастырудың рөлі ерекше. Сондықтан тарихи романдар арқылы
жеке тұлғаны Отанын, туған жерін сүйетін азамат етіп тәрбиелеуіміз бүгінгі
күннің өзекті мәселесі. Сондықтан Ілияс Есенберлин шығармаларының
тарихилығы және деректілігі өзектілігі де осында.
Зерттеу жұмысымның мақсаты. Шыңғыс хан дәуірінен басталып Кенесарымен
аяқталатын қазақ мемлекетінің ел мұңы мен арман-тілегінің хабаршысы ақын-
жыраулар, ел бірлігінің ұйтқысы, халықтың ақыл-парасатты билер, ел мен жер
үшін, ұрпақ болашағы үшін қасық қаны қалғанша жаумен шайқасып отанын қорғай
білген арыстан жүрек, атанжілік батырлар жайында жазылған, ел есінде
сақталып, тарихта қалған өмірде болған тұлғалар туралы І. Есенберлиннің
тарихи шығармалары арқылы Отанын, өз халқын, туған жерін сүйетін жеке тұлға
тәрбиелеу.
Оның қаламынан шыққан тарихи туындылар — партиялық идеологияның қылышынан
қан тамып тұрған уақытта дүниеге келген шығарма бола тұра жарыққа шығуының
өзі дарынды жазушының саяси жеңісі екенін дәлелдеу. Көшпенділер қазақ
халқының, ұлттық тарихының бастау көзі беріде емес, әріде жатқандығына жөн
сілтеді. Бүкіл бір халықтың өмір-тарихы ұмытылып бара жатқандығын еске сала
отырып, оған кінәлі — коммунистік саясат екендігін ашып айтпаса да, өмір
ағысы басқа арнамен ағып бара жатқандығын, тарих беттері бұрмаланғандығын
көркем тілмен бейнелеп бергендігін ұғындыру.
Ғылыми болжам. Ілияс Есенберлиннің қазақ халқының өткен тарихын
бейнелейтін, тарихтан мол мағлұмат беретін бір кітап емес, бірнеше роман
жазып, оқырманға ұсыну жай ерлік қана емес, талантты жазушының саяси жеңісі
екенін ұғындыру.
Зерттеу жұмысымның міндеттері. Таңдаған тақырыбымның өзекті екенін
дәлелдеу. Оқу-тәрбие жүйесінде І. Есенберлиннің тарихи шығармаларын
оқытудың, жеке тұлғаны Отанының патриоты етіп тәрбиелеудің тиімді жолдарын
іздестіру. Тарихи шығармалардың тәрбиелік сипатын аша отырып, жеке тұлғаның
бойында салт-дәстүрімізді, әдет-ғұрыпты қадірлеу, адамгершілік, патриоттық
сезімін ояту.
Зерттеу нысаны. І. Есенберлиннің тарихи шығармаларын талдау және фольклор
туындыларында қалыптасқан эпикалық бейнелерді төмендетіп алмай, оларға
реалистік нақтылық, даралық келбет дарыта білу.
Зерттеу жұмысымның практикалық маңыздылығы. Қазіргі таңда оқу-тәрбие жүйесі
заман талабына сай өсіп, дамып, бой алуда. Демек, біздің іс-әрекетімізді
еліміздің болашақ азаматтары барлық жақсы қасиеттерді бойларына сіңдіріп,
ғылыми зерттеу жұмысымның әдісін пайдалансақ, үлкен жетістіктерге қол
созамыз.
I. Есенберлин шығармалары және оның тарихпен байланысы
1.1. І.Есеберлиннің прозалық шығармаларының жалпы сипаты.
Жеке тұлғаны туған халқының ауыз әдебиеті үлгілері, тарихи шығармалар
арқылы патриоттық рухта тәрбиелесек, олардың жан дүниесін жадыратып,
келешекте елін жерін қорғайтын, бойында ұлттық және азаматтық намысы бар
азамат тәрбиелеп шығарамыз. Халқымыздың тарихы, ауыз әдебиеті мен тарихи
шығармалардың тәрбиелік маңызы зор. Жастай берген тәрбие – жас шыбықты
игендей деп біз балаларды өз халқының алтын қорынан нәр алып, сусындауға
дағдыландыруымыз керек.
Қазақстан республикасы мемлекеттік сыйлығының лауреаты, қазақ әдебиетінің
тарихында бүгінге дейін ең көп роман соның ішінде тарихи романдар (17)
жазған жазушы І. Есенберлиннің қаламынан туған “Айқас”, “Ғашықтар”,
“Қатерлі өткел”, “Алтын құс”, “Маңғыстау майданы”, “Алтын аттар оянады”,
“Көлеңкеңмен қорғай жүр”, “Алыстағы арпалыс”, “Аққу құстар қуанышы”,
“Махаббат мейрамы”, т.б. романдары тың тақырыпта жазылып, қазақ әдебиетінде
оған дейін мүлде көтерілмеген мәселелерді қозғаған, соны серпін әкелген,
оқырман сүйіспеншілігіне бөленген туындылар еді.
Ол — қазақ әдебиетінде алғашқы болып тарихи зерде тамырына қан жүгіртіп,
тұншыққан сананы қапастан шығаруға жол салған, ұлт рухын тірілткен жазушы
ретінде қазақ әдебиетінің тарихында оқшау орны бар тұлға. Ілияс
Есенберлиннің алты кітаптан тұратын тарихи эпопеясы сөз өнерінің әлемдік
нұсқасына қосылған тарихты көркемдік пайымдаудың үздік үлгілерінің бірі
болып қала бермек. Тарихи тақырып арқылы бүгінгі күнге, қазіргі дәуірге
қатысты идеялар айтылатынын естен шығаруға болмайды.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-эстетикалық реконструкциясы
ғана емес, онда бүгінгі уақыттың да философиялық концепциясы жатады. Тарихи
шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан кезде, онда бүгінгі рухани
тіршілігімізге қатысты көп мәселелер қамтылатынын ескеру керек. І.
Есенберлиннің Көшпенділер, Алтын Орда романдарын өткенді айта отырып
оны қазіргі өмір құбылыстарына байланыстыра білу – көркем шығарманың
эстетикалық актуальдығын арттыратын көркемдік фактор екенін дәлелдейтін,
уақыт рухы көрінетін, жаңа концепция әкелген шығармалар деуге болады.
1.2. І. Есенберлин шығармаларынның тарихпен байланысы.
Қазақ әдебиетінің қазіргі кезеңшде байқалатын ұнамды үрдістерінің бірі —
көне дәуір оқиғалары мен тарихи адамдар өмірінің көркемдік ақиқатын айтуға
ұмтылу. Сан жағынан алғанда тарихи тақырыпты туындылар жүздің бірі
дерліктей санаулы ғана. Бірақ біз бұл арада санды емес, көркемдік
тәжірибедегі белгілі бір бетбұрысты айтып отырмыз, Мұның өзі кездейсоқ
қүбылыс емес, қоғамдық өмірдің даму қажеттерімен, өскелең мәдени, рухани
талаптармен тығыз байланысты нәрсе.
Халықтың парасат, кәмелеті артқан сайын қазіргі халін де, өткендегі тарихын
да, тереңірек, толығырақ білуге ден қоятыны мәлім. Соңғы жылдарда қоғамдық
ғылым саласында қол жеткен жаңалықтар осы заңдылықтың айғағы секілді.
Солардың кейбіреуін тізіп, санап өтсек те, бүл салада көрнекті табыстар бар
екенін түсінеміз. Қазақстан археологтары бүдан жүздеген жыл’ бүрын түрлі
себептен қираған, үйіндіге айналған шаһарлар орнын тауып, ежелгі
мәдениеттің қымбат жәдігерлерін жарыққа шығарды. Орта Азияның көне өркениет
ошақтарының бірі — Отырардың қазылуы, зерттеле бастауы ғылымда көп соны
тұжырым жасауға мүмкіндік бергелі отыр. Тіл мамандары кемінде бір жарым мың
жылдық тарихы бар түрік (Орхон — Енисей) жазуының құпиясын тауып келеді.
Кезінде дүние жүзінің екінші үстазы атанған Әбунасыр Фарабидің еңбектері
араға мың жыл салып барып өз отаны — Қазақстанда кітап болып шыға бастауы
да халқымыздың мәдени өрлеуі белгілі белеңғе көтерілгенін әйгілейтін
нышанның бірі. Мұндай мысалдар көп. Мүның бәрі, сөз жоқ, тарихтың бұралаң
жолын, көп қалтарысын білуге деген ықыласты оятатын факторлар.
Тарихи тақырыпты жанжақты меңгеруге реализм әдісі кең мүмкіншілік береді.
Озық дүниетаныммен қаруланған қаламгерлер өткендегінің қандай шытырман
құбылыстарына да дұрыс талдау жасай алады, бүгінгі қауымның рухани қажетіне
сәйкес идеяларды екшейді.
Ол бабалар түлғасын пайымдап, ұмытылмас бейнесін, лайықты ерлік істерін
салыстыруға мүмкіндік береді, қазіргі және болашақ ұрпақтарды тәрбиелеу
үшін қызмет етіп, өмір сүреді. Тарихи тақырыпты игерудегі көркемдік
сипаттың бірі де осы. Қазіргі заман мен өткен тарих арасындағы терең
тамырлы байланысты көркем әдебиет арқылы бейнелегенде суреткердің
эстетикалық мұрат-мақсаты қалай көрінуге тиіс, тарихты танудағы әдебиеттің
әлеуметтік миссиясы не, тарихи тақырыптың ерекше кұлшыныс құштарлықпен
жазылуы сол ел әдебиетінің кәмелеттік өсу дәрежесінің айғағы бола ала ма,
дәстүр мен жаңашылдықтың белгілі бір кезеңдегі бір-біріне өзара ықпалы
болуы мүмкін бе, үлттық сана-сезімнің ояну эволюциясы қалыптасу процесінің
әдебиет дамуына тигізетін игі әсерлері қандай көркемдік факторлардан
көрінеді деген сауалдарға жауап іздегенде ғылым мен әдебиеттің тоғысу
сипатын пайымдауға тура келеді.
Ғалым – тарихшыға тән басты сипат – өткенді зерттей отырып, тарихи кезең
сорабын қүжаттық куәліктер негізінде калпына келтіру, шын болған оқиғаны,
адамдар әрекетін қаз-қалпында баяндау. Тарихшы жорамал мен қиял аймағына
кіре алмайды. Тек типтік көрініс жиі кездесіп түрса және оны айкын
көрсеткен жағдайда ғана оның әңгімесі эстетикалық құндылыққа ие болады. Бұл
орайда тарихи зерттеу объектісінің өзі эстетикалық құрылым болып табылады.
Яғни тарихи жинақтау әлемді танудың эстетикалық және теориялық өзіндік
синтезін қамтиды.
Тарих пен көркем шығарманың арақатынасын ашу – ежелден назар аударылып келе
жатқан ғылыми мәселе. Ол жөнінде алғаш тереңірек сөз қозғаған Аристотель
болатын. Ол өзінің поэтикасында былай деп жазады: “Ақынның мақсаты –
шынымен болғанды емес, не болуы мүмкін, мүмкіндіктен әлде кездейсоқтан ба,
міне, осыны жеткізу. Тарихшы мен ақынды бір-бірінен өлең өлшемін колданады,
ал екіншісі қолданбайды деп ажыратпаймыз: осыған Геродоттың шығармаларын
жатқызуға болар еді, сонда ғана олар өлшеулі, болмаса өлшеусіз тарих болған
еді; бірак олардың айырмашылығы мынада: біріншісі өмірде болған оқиғаны
айтса, екіншісі болуы мүмкін болған оқиғаны айтады. Сондықтан да поәзияның
ерекшелігі – ол тарихқа қарағанда маңызды әрі философиялық мәні бар
нәрселер жайлы, ал тарих жалпы халық жайлы айтады” [2, 67-68-66.].
Бұл мәселе Гегельдің эстетикасында терең талдауға ие болды. Оның
пайымдауынша, тарих ғылымы еш нәрсені алып тастауға, өзгертуге құқы жоқ,
ғалым барды, болғанды айту керек [3, 372-6.]. Алайда тарихшының
шығармашылығында қиял көмекші рөл ойнайтынын ұмытпау керек. Яғни
мәліметтерді табуда және оны түсінуде тарихшының интуициялық пікірі айқын
көрінеді.
Әдебиет әлеміңде тарихи дәуірлер мен оқиғаларды көркем бейнелеп елестеткен
шығармалар шоғыры аз емес. Бұл ретте А. Толстойдың, М. Әуезовтің, М.
Айбектің, В. Шишковтың, В. Янның, С. рюродинның, Д. Демирчянның, Қ.
Гамсахурдианың, Щ Рыбактың т. б. шығармаларын еске түсірсек те жеткілікті.
Осы топтағы туындылардың молдығы және бірбірінен өзгешелігі соншалық —
олардың өзі тарихи жанрдың түрлі тарамдарын құрайды. Мәселен, тарихи проза
жанрының ішінен тарихи роман, тарихибиографиялық роман, тарихи революциялық
роман, романхроника, тарихиүлттық роман деген сияқты салалар жіктеледі.
Бүлардың бәріне ортақ ұқсас сипаттар да, материал мен авторлық идеяның
аңғарына байланысты елеулі ерекшеліктері де болады. Шығарма талдағанда
тарихи жанрдың өз ішіндегі айырмашылықтарды елемей, бір ғана өлшеммен
жалпылама қарау шындықты ашуға көмектеспейді. Ол былай түрсын, жанрдың
жігін есептемей сөйлеу, үкім айту жаңсақтыққа соқтырады.
Соңғы кезде әдеби, оқырман жұртшылықтың назарын аударған жазушы Ілияс
Есенберлиннің тарихи шығармалары. Алмас қылыш (1971) романы I. Есенберлин
қаламынан кейінгі жылдары туған Айқас, Қатерлі өткел, Ғашықтар,
Қаһар, Алтын құс тәрізді романдар көтерген тың мәселелерімен де,
көрсеткен адам тұлғаларымен де қызғылықты, елеулі шығармалар екені әркімге
аян. Айқас романы үшін кітап авторына Қазақстан Мемлекеттік сыйлығы
берілуі, Алтын құс романы бұл айтқанымызды сипаттайды. Қатерлі өткелдің
кезінде КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылып, бүкіл одақтық оқырман
ілтипатына ілінуі кездейсоқ болмаса керек. Ал Қаһар романының идеялық
көркемдік ірі деңгейін жұртшылық жақсы түсініп қабыл алды. Бұл шығармасы
арқылы жазушы тарихи тақырыпты игеру жөнінде батыл жаңашылдық көрсетті. Аз
жылда тақырыбы, проблемасы түрлі-түрлі оншақты роман жариялау фактісінің
өзі I. Есенберлиннің шығармашылық қуаты мен қүлашын айқын аңғарта алады.
I. Есенберлиннің Алмас қылыш романы көне тарихтың көмескі тұстарын қайта
жаңғырта көрсетуге арналған. Романның оқиғалық негізіне сонау XV ғасырдағы
біртүтас қазақ хандығын қүру жолындағы әрекет, күрестер, кейіпкерлер
ретінде аты тарихқа белгіл хандар, ақын, жыраулар, қарапайым халық өкілдері
алынуы бұл шығармаға деген заңды қызығу тудырады. Өйткені әдебиетіміз қанша
өстіөркендеді дегенмен, бізде соңғы кезге дейің XIX ғасырдан ілгерідегі
оқиғалар мүлде дерлік суреттелген емес. Мұндай жағдайда халық тарихындағы
аса жауапты, ұрымтал тұстарды түңғыш рет таныстырған шығармаларға әділдік
пен ықыласымыз да айрықша болуға тиіс.
Өзіміз әрдайым үлгі тұта сөйлейтін орыс әдебиетіндегі тарихи жанр
шығармаларының мол байлығымен салыстырып қарағанда, біздің олқы жерлеріміз
доқ деп те айтуға болады. Өйткені азды-көпті сауаты, пайым-парасаты бар
адамның, қай-қайсы да тарихтың ұзын жолын, негізгі үрдістерінг туған
халқының адамзаттың рухани қазынасына қосқан үлесін танып білуді өзіне
парыз санауы қажет, себебі тарихын білмеген ел мәдениетті ел болып
саналмайтыньш жақсы түсінуіміз қажет. Тарихқа деген көзқарастан адамның
білімділігі мен надандық парқы ажыратылады деп ертедегі даналар бекер
ескертпеген болса керек.
Алмас қылыш романы — тарихтың аса қызық та ғибратты бір дәуірін
көркемдікпен танытуға көмектесе алатын пайдалы шығарма. Шығарманы дәл
осылай бағалаған филология ғылымының докторы Мырзабек Дүйсеновтің Қазақ
әдебиеті газетінде жарияланған мақаласын және басқа көптеген авторлардың
жылы лебізін қүптай, біз өзіміздің талғамымызды І. Есенберлиннің
шығармаларын зерттей отырып айтуды жөн көреміз.
Біздіңше, I. Есенберлиннің Алмас қылыш романының жұртшылық үшін ең
маңызды жері — Өзге мамандар түгіл тарихшылардың өзі де әлі күнге дейін
жете зерттеп болмаған кезең — XV ғасыр оқиғаларын роман-хроника түрінде
тұңғыш рет жүйелі өріп, аса көп керекті мағлұмат бере алатындығында. Қалың
оқырман бұл кезге дейін XV ғасырда Жәнібек пен Керей бастаған қазақ рулары
Сарысу, Шу, Талас өзендерінің алқабында, Мойынқүм бойында алғаш рет қазақ
хандығын құрды деген қысқа деректен өзгені біле бермейт. Алмас қылыш
тарих кітаптарында жазылған сарадң тұжырымңың тасасында қаншама. хикмет
жатқанын даңқтылы оқиғалардың хронологиялық ізіне түсе отырып, кеңінен баян
етеді. Бұл шығарманың сүйегі түрлі кітаптар, қолжазбалар, шежірелер
арасында шашырап жатқан анық фактілерден құралғандықтан және оқиғалардың
жылнамасы сақталғандықтан, мұны роман-хроника деп атаған абзал деп
ойлаймыз..
Дәл осындай жанр, форма әдебиетте өмір сүруге, орнығуға әбден хақылы.
Жанрдың келбетін тек автордың субъективтік ниеті белгілей бермейтін, кейде
объективтік материал өзіне сай форма іздететінін көреміз. Егер Алмас
қылыштың осындай жанрлық анықтамасымен келіссек, шығармаға да сол жанрдың
талабымен қарау керек болады.
Тарихи шығармаларды талдау кезінде Алмас қылыш туралы жазылған кейбір
мақалаларда романның бітімі ескерілмей жүргені байқалады. Үлкен әлеуметтік-
психологиялыіқ романдарға қойылатын шартпен қарап, Алмас қылыштан өзіне
тән емес қасиеттер іздеу ақиқатқа жеткізбейді. Шығарманың жетістігін де,
кемшілігін де жанрдың ішкі заңдылықтары тұрғысынан зерттеген жөн. Роман-
хроникада тарихи оқиғалардың тізбегі күрделі орын алуы табиғи. Мұнда жеке
қаһарманның жай-күйін бастан-аяқ түгелдеп айтып шығу бірден-бір шарт бола
бермейді. Тарихи оқиғалардың ағынын белгілі адамдар, топтар өмірімен табиғи
бірлікте әңгімелей білу, сол арқылы әрі тарих, әрі шығарма міндетін қатар
алып бару бұл жанрдың ерекшелігі болып саналуы керек. I. Есенберлин, біздің
түсінігімізше, осы талап деңгейінеін табыла білген. Автор бұл шығармасында
тарихшылық пен беллетристікті әдемі ұштастыра алған. Жанр жағынан алып
қарағанда да Алмас қылыш әдебиетімізге өз нақышымен қосылған жаңалық деп
қараймыз.
Романда Дешті Қыпшақтың қаһарлы ханы Әбілхайырдың қарауында келген қазақ
руларының жеке қазақ хандығы қол астьна топталу процесі, бұл құбылыстың
себебі, мен салдары, бір жағы Әбілхайыр, екінші жағы Жәнібек, Қерейлердің
тақ пен тәж үшін таласы, өздерінің мансаптары үшін халық бұқарасын
пайдалану тәсілдері, хан ордасындағы шытырман қайшылықтар, алдау мен
зорлықтар тізбегі романның екі бөлімінде т-лық баяндалған. Осы тарихи
шығарманың бірінші бөлімінде Әбілхайыр ұлысының екіге бөліну жағдайын
көрсетуге арналса, екінші бөлімінде жаңа қонысты мекен еткен қазақ
хандғының ішкі-сыртқы жауларымен кескілескен күрес үстінде шынығып, ширау
процесі, бүл жолдағы қыруар кедергілер мен қиындықтар көрсетілген.Міне
мұның өзі І. Есенберлин шығармаларының шындық пен деректіліктілігінің
дәлелелі сияқты.
Бұл романда желі тартып жатқан басты идея — қазақ руларының бірлесу, бір
хандық шеңберінде ынтымақ құу идеясы. Жазушы тарихи фактілерге берік сүйене
отырып, мұндай бірліктің аса қатал өмір сынында, өлім мен өмір кезек
алмасқан алмағайып, аласапыран ауыр жағдайда жүзеге асқанын, қазақтың жеке
хандығын орнатқан күштер кім, сатылғыш, дүниеқоңыз дүшпандар кім екенін
тайға таңба басқандай тізіп береді. Өз халқы тарихының көп мәселелерінен
бейхабар оқырман үшін мұндай мағлұмат өте қажет. Бұл айтылғаидар тарихи
шығарманың танытқыштық мәні зор екенін дәлелдей түссе керек.
Сонау XV ғасыр оқиғаларын, оның алдындағы бірнеше жүз жылдық Шыңғыс хан
әулетіне қатысты дерегін бір шығарма көлеміне сыйғызып айту оңай шаруа
емес. Автор, әлбетте, сол замаң шьндығын түрлі дәрежеде жазып кеткен
бұрынғы-соңғы шежірешілердің мағлұматына сүйенген. Шығыстың, батыстың бұл
тақырыпқа қатысты көп кітаптарын қарап шығу, орыстың, қазақтың шежірелерін
ақтару, қазіргі тарихшылардың ізденістерін есепке алу көп уақыт пен қажырды
керек ететін жұмыстар. Мүндай шығарма жазған авторға тек ризашылық сезіммен
қараған жөн.
Романда ортақ қаһармандар ретінде хан, сұлтандар жүретіні рас. Бірақ бұған
қарап ел билеушілері бірыңғай дәріптелген деуге әсте болмайды. Қаһарманның
бойындағы қасиетін ірілеп көрсету — оны мадақтау болып саналмайтынын әрбір
сауатты оқырман білсе керек. Шығармада неғұрлым айқындалып шыққан тұлға —
Әбілхайырды алсақ, автор оның ерлігін де, қулығын да, қаталдығын да
қалдырмай айтып, күллі қайшылығын ашады. Сондай-ақ Жәнібек, Мұхаммед
Шайбани, Бұрындық мінездері де диалектикалық ақиқатымен берілген. Автор
белгілі бір қаһарманды не әдейі жақсы көрсету, не нақақ қаралау мақсатын
көздемей, оқиға мен мшездің объективтік ағысын қаз қалпында көрсетеді.
Бүкіл Дешті Қыпшақты билеген Әбілхайыр бір жағынан айлакер, ақылды, арынды
ел басшысы болса, екінші жағынан, өз мақсаты жолында ешбір арамдық,
азғындықтан тайынбайтын қанды қол, мейірімсіз екенін нанымды етіп көрсете
білген. Өзге қаһармандары бойынан да бейненің жан-жақтылығын көреміз.
Демек, хандарды дәріптеді делінетін кейбір қаңқу сөздер мен пікірлер
көркем шығарманың табиғатың елемеуден туған көрініс деп ойлаймыз. Патша,
хан атаулыны тек жамандап көрсету керек дейтін бір жақты, тұрпайы ұғымның
ғылыммен, көркемдік шындықпен қатысы жоқ.
І. Есенберлиннің Алмас қылыш романында халықтың тарихтағы ше-шуші рөлі
көрінген деп санаймыз. Шығармада тап тартысы емес, хандар, билеушілер
арасындағы тартыс шындыққа орай алғы кезекке шыққан. Соның өзінде автор
оқиғалар мен тұлғаларды талдауға, бағалауға әлеуметтік тұрғыдан келген. Бүл
— мәселенің бір жағы екенін көруге болады. Онан соң романда еңбекші
адамдардың ісі де, күші де бірсыпыра шындыққа сәйкес екендігін көрмеуге
болмайды. Әбілхайыр хан нақақтан жазалаған кедей жылқышы Орақ ше? Бұл өте
үлкен идеялық жүк көтеріп тұрған тұлға. Орақ тұлғасы романның көп
жерлерінде қайталап елес беріп отырады. Орақты қолдайтын кедей Қаптағай
батыр ше? Асанқайғының Бердібек пен Әбілхайырға арнап айтылған әрі нақыл,
әрі қатал сын сөздерінде нағыз халық өкілдерінің талабы жатыр. Дана жырау
Асанның Қазтуған мен Қотан айтысына төрелігі де таза халықтық сана нышаны.
Шығарманың екінші бөлімінде бұл әйгілі жыраулар тағы да үлкен елдік әңгіме
үстінде көрінеді. Жазушының халық рөлін төтелеп ескертіп отыратың орайы
шығарманың өн бойында кездеседі. Бірінші бөлімнің эпилогында бұл мәселе аса
елеулі сездірілген. Әбілхайырдың Монғолстанға көшкен Керей мен Жәнібек елін
шабамын деген екпінін қарауындағы халықтың наразылығы су сепкендей басады.
Осы тұста, Орысбай, Қоқыш, Тәкежан, Күйгенбай секілді қарапайым адамдардың
қайсарлығы жалт етіп ашылады. Немесе Саян бастаған кекті жігіттердің
бекзадалардың малын талау әрекеттері де ханға қарсы халық айбарының
көрінісі деп санаймыз. Тіпті, Әбілхайырға адал қызмет етіп жүрген Оспан
қожаның сөздерінен де халықтың қасиеті елес береді. Жоқ, алтын періштеге
де, құлға да керек емес, алтын хандарға керек — дейді ол. Жазушының
оқиғаны суреттеуі кейде диалог, кейде монолог, кейде тікелей түсіндірме
түрінде өрілген. Бұл тарихи шығарманың халықтық айқындамадан жазылғанын
көрмеу, сыпайылап айтқанда, білместік. Мемле-кет шаңырағын халық көтерген
(191-бет).— автордың дүниетаным дұрыстығын бұдан артғырақ етіп айту қиын.
Романның кейбір көрнекті кейіпкерлерін ілгеріде атадық. Мұңда халықтың
жақсы қасиеттерін бойына дарытқан Қобыланды, Қазтуған, Қотан, Саян, Орақ
секілді ұнамды бейнелер қатары тарихи шындықтың дәлелі екенін көруге
болады. Бұлардың әрқайсысы өз орнында мәнді, қызғылықты. Алмас қылыш тек
мазмұнымен ғана емес, нысандық ізденістерімен де маңызды шығарма. Автор,
мәселен, Әбілхайыр әулетінің әріден келе жатқан үстемдігін, содырлы-сойқан
істерін өткенді шолу ретімен мәлімдейді. Жүздеген жылдарға созылған Шыңғыс
хан үрім-бұтағының озбырлық саясатын, тынымсыз талас-тартысын қайта
елестету үшін дәл осындай тәсіл оңтайлы келген.
Ал қазақ даласының тарихи болмысын Қазтуған мен Қотанның айтысы арқылы
көрсетуі жаңаша көркемдік әдіс деуге болады. Екі ақын бетпе-бет келіп
айтысқанда шындықтың түп-тереңіне дейін ашылатыны белгілі. Сон-дай-ақ Қотан
мен Қазтуған айтысы қазақ елінің сан ғасырлық өмір, күрестерінің сыры мен
сипатын екшеп көрсетуге жараған. Оқиғаларды баяндай отырып, кейініректе
болатын жайлардан хабар айту тәсілін жазушы қазақ әдебиетінде алғашқы
қолданушылардың бірі. Мәселен, Мұхаммед Шайбанидің бала кезін көрсеткен
тұста оның келешектегі мансабы імен атағын да қоса ескертіп қою шығармаға
оқушы ықыласын өсіре түседі. Мұның өзі Алмас қылыш өз жанрында елеулі
туынды, мазмұны мен нысаны қабысқан шығарма екенін дәлелдейді.
Әдеби теориялық және эстетикалық бағаның даму барысында қалыптасқан
теориялық категориялар көркем қиял мен көркемдік болжам өнердің әр
дәуірдегі даму процесінде күшті өзгерістерге түсетін кұбылыс екені белгілі.
Өнертанушы мамандардың айтуынша, қиял – суреткердің реалды шындықты дәл
өмірдегідей, өмірді қаз-қалпында суреттеуден ауытқу құралы. Ал болжал –
тарихи шындықты көп әсірелемей, негізін сақтай отырып суреттеу тэсілі [4].
Әдебиет жайлы айтылған пікірлердің тарихына көз салсақ, сонау қайта өрлеу
кезеңінен бастап, өнертанушылардың әлемдік өкілдерінің пайымдауынша, көркем
образ жасаудың бірден-бір тәсілі – сол қиял. Бұл орайда тарихи романдардың
дүниеге келуіне байланысты көркем қиял мен болжал жөнінде арнайы әңгіме ету
– уақыт талабы. Ол жөнінде пікірталастар әлі күнге толастаған жоқ, бұдан
былай да жалғаса берері сөзсіз. Өйткені дүниеге келген әрбір нағыз көркем
шығарма өзінше әлем, әр үлкен суреткер көркем қиял мен болжалды
пайдаланудың өзінше үлгісін жасамақ. Осыған байланысты әр шығарма жөнінде
сөз еткен кезде зерттеушілер өзінше жаңа бір әлемге кез болып, жаңа ойлар
айтады, тың тұжырымдар қорытады. Бұл құбылыс халық өмірінің, ел тарихының
құнарлы кенін қопарған тегеурінді дарын [5, 302-6.] -І.Есенберлиннің
тарихи эпопеясына да тән.
Тарихи роман жөніндегі зерттеулердің байыптауларына көз сал-ғанда оларда
шығармадағы көркем қиял мен тарихи шындықтың арақатынасы мәселесіне ылғи да
назар аударылып отырады. Бұл жұмыстарда “қиял мен болжалдың” жалпы
теориясы, оның әдебиеттегі рөлі, жанрдың типологиялық белгілерін
анықтаудағы қызметін пайым-дауға талпыныс жасалады.
Көркем қиял – дүниені өнерде, өнер әлемінде бейнелі түрде танудың өзіндік
құралы. Өмірлік негіз бен көркемдік қиялдың тоғысынан тұратын көркем образ
өнер құбылысы болып табылады.
Бұл тұрғыда көркем қиял – өнердің табиғатын анықтайтын басты сипат.
Сондықтан да шығарма жазуда жазушы өзінің творчестволық қиялында жүйелі
образ туғызуды, содан соң барып оны көркем бейнелеуге қажетті тэсілді
таңдайды. Айталық жазушы өзінің шығар-масына өмірде нақты болған тарихи
тұлғаны кейіпкер етіп алып, жазып отырған күннің өзінде, сол тарихи адамның
сипатын шығармаға өмірде болған күйде көшірмейді, оның басты қасиеттерін,
өміріндегі үлкен әрекеттерін негіз ете отырып, өз прототипін көркемдік
құралдың құзырына бағындырып, жаңа әдеби тұлға жасайды. Көркемдік болжал
тарихи шығарма табиғатына етене жақын, алайда көбіне құжаттық шығармаларға
тән болып келеді. Бұл категориялар жайында белгілі әдебиетші
А.П.Александрова өз ойын былайша білдіреді: Көркем қиял – шығармаға
тарихта болмаған жеке эпизодтар мен кейіпкерлердің іс-қимылы арқылы енеді,
сонымен қатар романның құрылымы, оның образдарының жүйесі типтендірудің
мәні – объективті шындықтың субъективті бейнесін жасауға бағынады. Көркем
қиял жазушының шығармашылық қиялының негізінде жатыр, мұнда көркем болжал
бар және сонымен қоса жасалған әлемнің мәнін айқындауға бағынады.
Шығарманың тілі жөнінде бірер сөз. Жалпы алғанда, роман тілі тартымды,
табиғи, жатық. Әңгіме тек жекелеген қонымсыз сөздер мен тіркестер
(Мадақтау о да бір паш өнеге, сыймай бастаған соң, жан аямас қастын,
ғажайып қан төгіспен т. б.) жөнінде болса бір сәрі... Әр жазушының тіл
кестесі, жазу мәнері, сөз талғамы басқа-басқа. Оның үстіне тілдің ағыны мен
ажары әрдайым нақтылы оқиғаға, идеяға байланысты өзгеріп отырмақ. Оңды тіл
— айтылмақ ойды неғұрлым дәл, табиғи, үйлесімді бере білген тіл.
1.3. I. Есенберлиннің шығармаларына тән жаңашылдық
I. Есенберлиннің Алмас қылыш романы — оның қазақ халқының ХУ-ХІІІ
ғасырлардағы тарихынан жазған трилогиясының бір бөлігі. Архив тереңінде
қозғаусыз жатқан неше алуан қымбат деректі ыждағатпен жинап, тарихи адамдар
тұлғасының диалектикалық шындығын ашатын көркем шежіре, тартымды роман
ұсынған автордың азаматтық еңбегі қалың оқырманын — шын сыншысын тауып
отыр. Жазушы үшін бұдан артық мәр-тебе жоқ
Ал Ілияс Есенберлиннің Қаһар (1969) атты романы қазақ әдебиетінде тарихи
тақырыпты игеру тереңдеп келе жатқанын әйгілейтін шығарманың бірі. Мұнда
өткен ғасырдың 30-40 жылдарындағы Кенесары Қасымов бастаған қозғалыстың,
сол оқиғаға қатысты түрлі топтардың, адамдардың жай-күйі әңгімеленеді.
Автор сөз болып отырған заманның әлеуметтік, экономикалық, саяси ахуалын,
қозғалыстың себебі мен салдарын зерт-тей келіп, солардың диалектикалық
көркем шындығын көрсетуді мақсат еткен. Сонымен қатар романнан көркем
шығармаға ғана хас көп әсерлі ақиқаттарды — адамдардың күйініш-сүйінішін,
арманы мен өкінішін, ықыласы мен мұратын, кейіпкерлер тарихы мен тағдырын
табамыз.
Суреткер өзінің көзқарасын төтелей айтып салмай оқиғалар меи характерлерді
ауанына жіберіп, еркін сөйлеткен. Сондықтан да оқырман автор ұсынған
шындықтың күнгей, теріскейін түгел шолып, бағдарлап, бағалауға мүмкіндік
алған. Роман тарихи адамдарды көрсетуде жаңа қадам болып табыладьт Тарихи
кітаптарда жазылған қысқаша тұжырымдар мен үкімдердің тасасында талай өмір,
қайшылық арпалыстары жатқанын
танимыз.
Ілияс Есенберлиннің тарихи шығармасы Қаһарда патша отаршылдарының
қысымына наразы елдің қозғалысы, халықтың осындай серпінін пайдаланып,
қазақ даласында тәуелсіз хандық орнатуды мақсат еткен Кенесарының кектескен
сұлтандар мен патшалық бекіністеріне шабуылы, ата-бабасынан мирас боп келе
жатқан елі мен жерінің бостандығы үшін жанталасып күресуі, Кенесары
дұшпандарының ұйымдасқан іс-әрекеті, сан алуан адам мінездері көрсетілген.
Автор тарихи адамдардың талай тайталас күрестерін нақтылы көрсете білген.
Кенесары Қасымов көтерген ту астына халық неге ерді деген сұрақтың жауабы
романның алғашқы екі тарауында нанымды берілген. Шұрайлы жерден айырылып,
патшаның әкімдерінен қысым көрген ел бастаушы болса, соңынан еріп кетерлік
жағдай туғанын тарих мысалдары да дәлелдейді.
Жазушы қай құбылыстың да ішіндегі қайшылықты, қарама-қарсы күштердің
қақтығысын қатар алып, шындықты толық ашуға ұмтылған. Арқадан Оңтүстікке
беттеген күшті суреттейтін алғашқы тараудан да осыны көреміз. Патшалық
тепкісінен қаша көшкен елдің бастаушысы Сейтен батырдың қасында келе жатқан
серігі Ожар тыңшы, екі жүзді адам екендігі бірден сездіріледі. Бұдан қазақ
еліне деген тұзақтың әр жерден құрылғанын да көруге болады. Елдің намысын
жыртатын аңғал батырлар жанында көлеңкедей қалмай сансыз сатқындар да жүру
отарлаушылықтың көнеден келе жатқан әдісінің бірі екені мәлім. Қапыда қолға
түсіп мерт болған Сейтен батыр тағдыры бұл күрестің қиындығынан да хабар
береді.
Ілияс Есенберлиннің тарихи роман қазақ халқының қиын ахуалының сан түрлі
қырларын кең қамтып елестетеді. Соның бірі — Қоқан, Хиуа хандықтарына ұзақ
уақыт тәуелді боп тұрған оңтүстік қазақтарының жай-күйі. Түбінде Ресей
патшасынан қауіп келе жатқанын сезгенімен, Орта Азия хандары қазақ халқымен
одақтасуды ойлау былай тұрсын, қайта оны талан-таражға салатын сәтті күтіп
отырған. Бегдербектің жәрдем, кеңес сұрап барған Есенкелді, Саржанды
қасындағы нөкерлерімен опасыздықпен өлтіріп жібергенін суреттейтін тарау
осы ақиқатты түп-тереңімен ашады. Әрі қорқақ, әрі қу, тырнағына дейін
сатқын, дүниеқор Қоқан әкімінің шыншыл бейнесі жасалған деуге болады.
Қаһар романында Кенесарының және оның сенімді серіктері — ру басыларының,
батырлардың өмірі мен іс-әрекеті мол шындығымен көрінген. Әсіресе Кенесары
тұлғасы анықтыққа жеткенін атап айту керек. Суреткер кейіпкер басындағы
шытырманды тарихи шындыққа сәйкес ашып көрсете алған. Халықтың патшалыққа
қарсы наразылығын пайдалана білген, намыс үшін қандай құрбандықтан да
тайынбай-тын Кенесарының қайшылықты келбетін деректі дәлелдей білген.
Автор Кенесарының жеке басындағы ерлік пен парасатты бірнеше жерде
көрнектендіріп ерекше аңғартады. Мәселен, ол Саржан мен Есенкелдінің
құшбегі Бегдербек қолынан қапыда мерт болғанын естіп, Ташкентті шабу
керек деген Қасым төренің тілегін іштей қабылдай тұрса да, соғысқа шығуға
ертерек екенін түсініп, жоспарды кейінге қалдырады. Ақмола бекінісін
алғанда көрсеткен ерлігі, баласы Садықтың батылдығын сынаған тұсы, өзіне
ерген баһадүр ерлердің бірі — Байтабынның көңілін риза ету үшін
Наурызбайдың қолындағы құсты аттырып билік айтуы сияқты түстар бұған дәлел.
Кенесары бастаған қозғалыстың белгілі батырлары: Ағыбайдың, Иманның,
Төлебайдың, Басықараның, Жанайдардың, Бұхарбайдың ерлік эпизодтары да
айтылып отырған.
Романда Ресей патшалығының әр дәрежелі өкілдерінің де бейнелері бар.
Солардың ішінде әсіресе Қараөткелдің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендиннің
халыққа қаны қас мейірімсіздігі мен мансап үшін арын сататын арамзалығы
анық таңбаланған. Жеке өмірінде азғындықтың шегіне жеткен бұл адам Омбы
генерал-губернаторының сеніміне ие болып, көп елді күшпен, айламен ұстап
тұрған. Қоңырқұлжа елдің бас көтерер адамын қаралап үстап береді, лауазым
үшін халық мүддесін сатып, кез келген опасыздыққа барады. Жазушы патша
өкіметі өзіне тірек еткен жергілікті әкімнің жексұрын жиынтық типін жасай
алған. Қоңырқүлжаның әйелі Зейнеп, баласы Шыңғыстың қылықтары да үстем тап
өкілдерінің сиқын аша түседі. Аңыз бен шежірені, тарих тізбегін үлкен
тарихтық идеялар мен ірі қаһармандар мінезін мүсіндеу талабына жұмсай
білуі, тарих пен көркемдікті айырғысыз тұтастыққа жеткізуі, өткен кездер
хикаясынан бүгінгі қауымға керектіні екшей алуы, тарих тәжірибесінен үлгілі
сабақ, өнегені алға тартуы жағынан I. Есенберлин романы қазақ әдебиетінде
ерекше орын алады. Тарихтың тереңінде жатқан, тіпті тарихи зерттеулердің
өзінде жүйелі баяндалып, толық танылып болмаған заман, адам шежіресін
екшеп, жаңа сапаға келтіріп айта білуі жазушының жаңалығы, қазақ әдебиетін
байытатын, танығыштық, тәрбиелік мәні зор туынды.
1.4. І.Есенберлиннің тарихи шығармаларының жанрлық ерекшелігі
Сөз болып отырған романның жанрлық ерекше бітімі бар дедік. Мол оқиға мен
көп кейіпкерді шетінен толық суреттеу бір шығарма көлемінде мүмкін
еместігін ескерген автор негізгі күшті баяндау мен айтуға салады. Бірақ бұл
құрғақ баяндау емес, бояулы, нақышты, адам мінезі мен әрекетінің түпкі
сырын паш ете алатын күрделі, қызықты, ғибратты әңгіме. Қаһармандардың түр
келбетіде, сөйлеген сөзі де, ойы да тартыс, қайшылық күресі де осынау
баяндаудың ауқымына .сыйып кеткен. Жанталас романының бүкіл оқиғалық,
сипаттамалық, талдау, көркемдеу жүгін екі ғана айтушы — автор мен шежіреші
қарт Бұхар жырау әңгімесі арқалаған. Осыдан барып шығарма айтушы қызметі
маңызды орынға шығады. Қандай көркем туындыда да айтушы, баяндаушының
дәнекерлігі елеулі орынға ие. Дегенмен, Жанталаста айтушы уәзипасы мүлде
өзгеше. Бұл ретте жазушының ауыз әдебиетінің өміршең дәстүрлерінен үйрене
білгендігін атап айтар едік.
Түрік-монғол халықтарында ертеде эпосты, жырды бір емес, екі жыршы қатар
айтатын, бірін-бірі толықтырып, кезектесіп сөйлейтін әдет болған.
Жанталаста тарихи оқиғаларды кейде Бұхар жырау, кейде автор жалғап,
өрбітіп отыратындығы сол фольклор тәсілін еске салады. Бұдан, әрине, роман
мен жырдың арасына тепе-теңдік белгісін қоюға болмайды. Жанталастың
құрылысы мен қалануында фольклордан дарыған әдістер кездескенімен, талдау,
мінездеу, даралау тәсілі жаңаша, реалистік әдебиет үлгісінде. Эпосты
туғызған дәуірдің қайталанбайтыны секілді, оның көркемдеу тәсілдері де
жалаң көшірілмейді. Әрбір қаламгер өзінің алға қойған мақсатына, өмір.
материалының көлемі мен сипатына орай ауыз әдебиетінің бай қазынасынан нәр
де, түр де іздеуге ерікті. Сондай сәтті ізденіс Жанта-лас романының
тартымды, қызықты болуына, талай заманның шындығын шолып көрсетуге
көмектескен. І. Есенберлиннің тарихи шығармаларында тарихи аңыздардың орын
алуы. Алтын Орданың жанрлық ерекшелігі өз алдына жеке бір мәселе.
Трилогияның көп жерлері тарихи аңыздардан құралғанын көреміз. Ел арасында
айтылып қелген аңыз, әңгіме, тәсілді суреткер еркін пайдаланған. Ал орыс,
қазақ, иран, монғол шежірелерінің материалы шығарманың негізгі сүйегін
қалаған. Сонымен, Алтын Орданың оқиғалық кестесі тарихи хроникадан,
шежіреден және аңыз әңгімелерден тұрғанын алдымен айтқан болар едік. Бірақ
қанша қызғылықты, шыншыл, маңызды болғанымен, шежіре мен тарихи аңыз роман
міндетін атқара алмайтыны белгілі. Міне осы тұста шежіреші, әңгімешіге
жазушы өнері қосылған. Егер тарихи аңыз әңгімелерде құбылыстардың тізбеғі,
кезегі, нәтижесі ғана айтылып келген болса, әлеуметтік, психологиялық
талдау олардың ішкі себептерін аша түскен. Сөйтіп Алтын Ордада фольклор
мен жазба әдебиет дәстүрі бірлестік тауып, бірін-бірі толықтырған, бірі
екіншісіне сәулесін түсіріп, жаңа сапаға жеткен, ауызекі және жаз-баша
әдебиеттің жақсы мүмкіндіктері қайталанбас син-тез қүраған. Ғасырлар
бойында халық санасында ек-шелген тарихи аңыздың өзі бағалы, тартымды
шығарма ғой. Өткен тарихты майын тамызып ауызша айтып бере-тін адам болса,
қазірде де тыңдаймыз. Ал оның үст.іне жазба әдебиеттің талдағыштық,
аналитикалық сыпаты қосылғанда қүбылыстардың нағыз диалектикасы көріне-ді.
Трилогияда тарихи аңыз қаһармандарының портре-тінен бастап ішкі
монологтарына дейін кездестіреміз. Роман—тарихи аңыздың жаңа түрі, аңыз
роман, шежіре роман болып шыққан.
Бүл көрсетілгендерден тағы да бір маңызды заңдылықты танығандай боламыз,
Аса күшті, тамырын тереңге тартқан дәстүрі бар қазақ ауыз әдебиеті жазба
әдебиетімізді көп жағынан байытып, көркейте алатындығы аңғарылады. Қалауын
тапса қар жанады дегендей, тарихи аңыздың тарихи романға ұласып, жазба
әдебиеттің шарттарына сәйкестеніп отыратынын көреміз. Міне мұндай
шығармаларға таза еуропалық қазіргі романның қалыбымен келсек, көп
мәселеге түсінбей қалуымыз мүмкін. Халық аузында айтылып келген тарихи
аңыздың көркемдеу тәсілі жазба әдебиеттен өзгешелеу екенін мойындасақ, сол
аңыздар роман құрамына қосылғанда да өзінің әуел бастағы қызғылықты, кейде
әсіреленген тұлғасын сақтайтыны заңды. Алтын Ордада, бүдан бұрынғы
Көшпенділерде де кейбір нанымсыздау көрінетін суреттердің табиғатын да
сол материалдың фольклорлық табиғаты мен кәркемдік тәсілінен іздеуіміз
керек. Мұның өзі роман жанрының ауқымы өте кең, ол қажет жағдайда, ауыз
әдебиетінің кез келген саласының қуаты мен ажарын бойына сіңіре алады деген
сөз. Егер Алтын Орданы алдын ала межеленген схема бойынша емес, нақтылы
бітіміне қарай сөз еткіміз келсе, оның осындай ерекшелігін тануға тиіс
боламыз. Ауыз әдебиетінің көп шығармалары осы күнге дейін өзінің
тартымдылық қасиетін жоймай келе жатқаны да олардағы ірі тұлғаланған, сом
сурет бейнелерге, халық санасы мен бағасының берілуіне байланысты еді. Сол
қасиеттер жазба әдебиет стихиясына араласқанда мәнін жоймай, қайта жаңа
қырынан жарқырап шығатынын байқаймыз. Тарихи аңыз бен шежіреге қиял мен
әлеу-меттік талдағыштық неғұрлым батыл араласқан сайын шығарманың көркемдік
шындығы арта түседі.
Алтын Ордада халық аңызында, эпоста аты аталатын кейбір адамдардың
бейнесін жаңаша танығандай боламыз. Мәселен, аңыздағыдан романдағы Әмір
Темір анағүрлым күрделі болып көрінеді. Эпостың қаһарма-нына айналған Едіге
тұлғасының талдауы романда неғұрлым толық та, нанымды да. I. Есенберлин
Алтын Орданың ең соңғы билеушілерінің бірі Едігенің алғашқы кезде Тоқтамыс
ханға қарсы күресте халық алдында беделге ие болғандығын, ел қамын жеген
Едіге деген дақпырттың сол кездерде шыққанын, кейіннен қолына билік тиген
кезде ол зорлықшы жанға айналғанын баяндайды. Көп жүрген жылан аяғын
көрсетеді, көп жорға-лаған жорға шабысынан танады. Ал билік деген бір асау
тұлпар, ауыздықтап дұрыс міне алмасаң, бой бермей, алып-қашып сені тасқа
ұрып кетуі де оп-оңай. Ал Едіге осы тұлпардың үстіне мінген күннен-ақ оны
ауыздықтап үстап, бабына қарай жөндеп жүргізудің орнына шапқан үстіне
шапқысы келе берді. Неғүрлым дәреже, даңқы өскен сайын соғұрлым өсе түссін
деді. Тен-текті тентек десең бөркі қазандай болады. Айлакер, ер-жүрек,
кешегі әділетті саналған Едіге енді осы тентекке ұқсай бастады (Алтын
Орда, 1983, 465-бет).
Аты аңызға айналған Асан Қайғы, Сыпыра жыраудың іс-әрекеттері де халық
санасында орныққан деңгейде алынған, олардың артына қалдырған аталы сөздері
қандай жағдайда туғанына, түпкі мәніне және себебіне роман нақтылық
енгізген.
Сонымен, Алтын Орда трилогиясы халқымыздың тарихына, тағдырына тікелей
қатысты болған бір кездегі Алтын Орда мемлекетінің, оны басқарған айбарлы
хандар мен атақты билердің, тарихтың қозғаушы күші бұқара халықтың басып
өткен жолынан мол мағлұмат беретін тағлымды, тартымды шығарма.
Жанталас романында халқымыздың бірнеше ғасыр бойы бастан кешкен сұрапыл
қиындықтары, тыныштық пен тәуелсіздік үшін күрестері кейде шежіре, бірде
аңыз ретінде баяндалады. Екінші сөзбен айтқанда, мұнда. көркемделген тарих
немесе тарихи-публицистикалық очерк сипаты басым. Соның бәрі негізгі идеяға
— қазақ халқының қаһармандық, отаншылдық арпалысын, көпшілік бұқараның
мұндай жанталаста шешуші рөл атқарғанын көрсетуге жұмсалған. Аңыздар мен
шежірелер шығармада жеке өзіндік қызмет атқармайды. І. Есенберлин сол
тарихи аңыздардың дәнін, негізгі ұйтқысын және бағытын ашуға ұмтылады.
Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы күресінің елеулі фактілерін,
азаттық үшін соғысты ұйымдастырушылар еңбегін саралай отырып, автор
тарихтың ғибратын, тәжірибесін оқырман алдына деректілікпен жайып салады.
Демек, тарихи оқиғалар мен адамдар әрекетінің сипаты қазіргі дәуірдің
талғам, таразысы тұрғысынан қаралады.
Бұхар жырау әңгімесінде де тарихи құбылыстардың бағасы бүгінгі
түсінігімізге орайлас беріледі. Сонымен, Жанталас романында тек
XVII—XVIII ғасырлардың тарихнамасы беріліп қоймай, олардың сыры мен
шындығына да талдау жасалады, тарихтың көркем шындыққа түскен желісі
беріледі. Атап көрсетерлік бір мәселе сол — шығармада деректер мен қиялдап
айтулар бірлестікке, көркемдік шындық деңгейіне көтерілген. Кейіпкерлердің
іс-әрекетінің нақтылы жүйесін емес, сол құбылыстардың мәнін ашуға көңіл
бөлінген, психологиялық талдаулардан гөрі тұжырымдап, шолып, шежірелеп айту
басым шыққан. Жанталастың жанрлық ерекше-ліктерін талдағанда осы жайлар
тарихи шындықты дәлелдейді. Шы-ғарманың ұтымды жерінде, кейбір
жетіспеушілігін де оның жанрлық бітіміне қарап көрсетуге тырысқан.
Қазақ әдебиетінде аңыз-роман, роман-хроника немесе көркемделген тарих деп
атарлық жанрдың пайда болуын кездейсоқ, таң қаларлық құбылыс деп қарауға
болмайды. Ауыз әдебиеті дәстүрі бүгінге дейін қатарласа өмір сүріп келе
жатқан қазақ әдебиетінде мұндай аралас жанрлардың орын алуының өзі
заңдылық. Қазақ ауыз әдебиеті өзінің бойына қаншама көркемдік құдірет
дарытқан өзгеше құбылыс екені белгілі. Мұнда көркемдеу мен типтендірудің
неше алуан кесек үлгілері, кейде бедерлі биіктері кездеседі. Қазақ жырлары
мен аңыздарының бірқатары халықтық романдар тәрізді. Оларда әлеуметтік,
таптық сипат, адамдар ісіне дәл, нақты мінездеме жиі ұшырайды. Бұларды
ретіне қарай жазба кәсіби әдебиеттің қажетіне жарату І. Есенберлин сияқты
қаламгердің шеберлігіне байланысты деп ойлаймыз.
Соның жарқын мысалы —сөз болып отырған роман. Оқиғаны тартымды, тығыз,
әсерлі етіп ‘баяндауда халық аңыздары мен ертегілері дәстүрінен үйренетін
тұстар бар екенін ұлы суреткеріміз М. Әуезов ерекше нұсқап көрсеткен еді.
Ол: көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор
құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халықтың ауызша әңгімесі сондайлық
жатық жолмен көп араласып, қабысып жатыр (Әр жылдар ойлары, 1959, 237-
бет) деген еді. Бұл сөздерде терең мағына, ұлы ой бар. Бүгінгі қазақ
прозасында ауыз әдебиетінен ауысқан белгілерді тек кемшілік белгісі деп
қарамай, солардың қандай идеяға қалай қызімет етіп тұрғанына, көркемдік
кестелерге қаншалық жарастық тауып, кірігіп кеткендігіне қарай сөз еткен
жөн деп ойлаймыз..
Жанталас романында тарихи оқиғаларды бағалау, саралау, түсіндіру жөнінде
авторлық тұрғы берік сезіледі. Халықтың тарихтағы шешуші орнын көрсетуге,
ел билеушілердің мүддесі бұқара мүддесінен алшақ жататынын аңғартуға жазушы
ерекше көңіл бөлген. Романда хандардың жорықтары халық қолдаған кезде ғана
жеңіске жеткізгеніне көптеген мысал келтірілген. Белгілі тарихи
қайраткерлерге шежіренің, аңыздың берген бағасымен қалмай, сол бағаның
дұрыс не бұрыстығын ғылыми болжамдар тұрғысынан тексеріп шығуға автор
ыждағат жасаған. Жанталас өзіне тақырыптас Алмас қылыш, Қаһарман
қосылып келгенде үлкен эпопея деңгейіне көтеріледі.
1.5. I. Есенберлин тарихи романдарындағы ұлттық рухани құбылыс
I. Есенберлин романдары ұлттық рухани өміріміздің де құбылысы болды дей
аламыз. Өткеніміз туралы бүл кезге дейін там-тұмдап қана дерек біліп келген
болсақ, Көшпенділер елдік дәстүріміз, ғасырларға созылған, шытырманға
толы тарихымыз бар екенін көркем әдебиет көлемінде тұңғыш таныстыра алды.
Ол ол ма? Бұл шығармалардан тіпті тарихи еңбектерде шешімін тауып болмаған
немесе басы бірікпей, шашыранды түрде жатқан мағлұматтардың жүйеге түскен
желісін көрдік. Соншама мол деректерді жазушы жалаң тізбей, роман
шарттарына лайықтап қорытып, көркемдік қиялға бөлеп бере алуы шығарманың
тартымдылық қасиетін арттыра түсті. Міне осындай тарих пен аңыздың, қиялдың
бірлестік табуы трилогияның өзгеше бітімін белгілеген еді. Көшпенділерді
әдебиеттегі белгілі жанрлардың бірде-бірінің шартына салып бағалау қиындығы
да трилогияның материалы, жанры, көркемдік әдісі мейлінше тың болуынан еді.
Алтын Орда трилогиясында да жазушы тарихымыздың беті ашылмай жатқан үлкен
кезеңін шежірелеп берген. Атап айтқанда, мүнда XIII—XIV—XV ғасырлар-да
әйгілі мемлекет болған Алтын Орданың саяси әлеуметтік, халықаралық, мәдени
халі кеңінен баяндалған. Алтын Орданың тарихын, саяси жағдайын сөз еткен
еңбектің мүлде аздығын, ал көркем шығарманың жоққа тән екендігін есте
тұтсақ, сөз болып отырған трилогия олқының орнын толтырарлық құбылыс деп
түсінеміз. Рас, Алтын Ордаға қатысты оқиғалар жайында орыс жазушыларының
ертелі-кешті жазып қалдырған еңбектері бар. Бірақ тұтас бір мемлекеттің
қалыптасу, шырқау шегіне жету, құлдырауға бет алу жолын мол қамтыған
бірегей туынды осы десек, артық айтылғандық болмас. Бұл романдарда тек
Алтын Орда ғана емес, сол кездегі Ресейдің, Қырымның, Кавказдың,
Мауереннахр мен Иранның оқиғалары да белгілі дәрежеде қамтылып отырады. Аты-
жөні **шежірелерде, аңыздарда ғана сақталган қаншама адамдардың нақтылы іс-
әрекетін, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz