АБАЙДЫҢ МАСҒҰТ ПОЭМАСЫНДАҒЫ ТАҚЫРЫП ЕРЕКШЕЛІГІ

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 82821(100-87)

Абайдың Масғұт поэмасындағы тақырып ерекшелігі
Қобланов Жоламан Таубайұлы
Ш.Есенов атындағы КМТИУ, Қазақ филологиясы кафедрасының профессоры, филология ғылымдарының кандидаты
Аңдатпа: Қазақ әдебиетінде өзінің жанрлық белгі-сипаттары арқылы ертеден-ақ жеке сала болып дамыған дастан жанрының орны ерекше. Фольклорлық туындылармен өзектесе, жарыса дамып келген бұл сала халқымыз бастан кешкен тарихи оқиғалардың көркем шежіресі іспеттес ел тұрмысының сан алуан қырларын қамтып бейнелеуге әр кез елеулі үлес қосып отырған. Ұлы ақын Абай Құнанбайұлы осы жанрды тақырып жағынан да, мазмұн мен көркемдік әдіс тәсілдер жағынан да жаңа белеске көтерді.
Мақалада Абай және оның шәкірттері поэмаларының өзіндік ерекшеліктері, ондағы дәстүр жалғастығы талданып, ғылыми тұрғыдан баға беріледі.
Түйінді сөздер: лирика, дәстүр жалғастығы, сюжет, композиция, романтикалық поэма.

Әйел теңдігі, махаббат тақырыбы Абай өлеңдерінде кең қамтылып, жалпы адамгершілік идеялармен қабысып кетеді. Абай мұндай мәселелерді көтеруде де өзінің жаңашыл, халықшыл ақын екендігін көрсетті. Ұлы ақын қазақ қыздарының теңсіздікте езіліп, сүйгеніне қосыла алмай келген ауыр халін көрді. Абай бұған наразылық білдіріп, шерлі сезімге толы өлеңдерін шығарды. Қазақтың феодалдық қоғамы әйелдерді сүймеген адамына зорлап қосты. Абай мұндай өрескелдікке наразылығын білдіріп, бас бостандығы үшін күрескен жастарды қолдады.
Абай үйлену, ерлі-зайыпты болу ісіне немқұрайды қарауға, мал беріп алғанның бәрі жар болып, тату өмір сүре алады-мыс деген ескі түсініктерге қарсы шығады. Абай достық пен махаббатқа бөленген тең құқылы ерлі-зайыпты өмірді мақұлдайды. Жүрек епке де, малға да, күшке де көнбейді. Кәрі қойдың жасындай өмірі қалған қария мен уылжып тұрған жас бақытты өмір сүре алмайды деп, қалыңмал салтына батыл қарсылық білдіреді.
Абай өзінің шығармаларында әйелді біреуге ана, біреуге қарындас, қыз; біреудің қорғаны, ақылшысы, жанашыр қымбаты, сүйген жары деп дұрыс түсіндіреді. Масғұт поэмасында Абай:

Еркектің еркек адам болса қасы,
Қатын, шеше, қызы жоқ кімнің басы,
Хан қаһар, қара кісі қастық қылса,
Сонда ұрғашы болмай ма арашашы.

Тегінде адам басы сау бола ма?
Үйінде тексерілмес дау болар ма?
Ері ашу айтса, әйелі басу айтып,
Отырса, бұрынғыдай жау бола ма? -
дейді.
Осы поэманың бас кейіпкері Масғұттың алдына таңдау ұсынғанда дүниедегі мол байлық пен ақыл даналығын алғызбай, Абай оған әйел жұртшылығымен достықты қалауды ұсынады:
Ол жігіт шал сөзіне құлақ салды,
Көзін төмен жіберіп, аз ойланды.
Ақ пен сары екеуін алмаймын деп,
Қызыл жеміс жеймін деп қолқа салды.

- Мен беремін, танбаймын айта тұра,
Өкінбесең түбінде жүре-бара.
Ақ пен сары екеуін алмағаның
Мәнісін айтсаң екен, жаным, сірә.

- Мен болсам егер ағын жемек дедім,
Ақылды болдым елден бөлек дедім.
Мен ақылды билемен не қылсам да,
Ақыл мені билесе керек дедім.

Ақылды жан табылмас маған сырлас,
Көріне тентек көп надан мойын бұрмас.
Әділетсіз, ақылсыз, арсыздарды
Көре тұра, көңілде тыныштық тұрмас.

Адам дертті болмай ма құса тартып,
Тұщы ұйқы ұйықтай алмай түнде жатып.
Ептеп бағып, есерге ем таба алмай,
Тәтті тамақ жей алман дәмін татып.

Сарыны жеп, мен болсам байдың өзі,
Аузына тамам жанның болдым сөзі.
Пәленшеден бір нәрсе алсақ-ау деп,
Тігілер жан біткеннің маған көзі.

Жұрт күндер жұрттан артық байлық үшін,
Бұлдайды біреу күшін, біреу түсін.
Не қылса да, надандар алмақты ойлар,
Мал антұрған күйдіріп елдің ішін.

Еңбексіз мал дәметпек - қайыршылық,
Ақылды ерге ар болар ондай қылық.
Оны ойларлық бұл күнде адам бар ма?
Пайда ойламай қылады кім татулық?

Берсең, қалар оларда несі ардың?
Бермесең, сен дағы ит бірге болдың.
Не өзің ит, немесе бар елің ит,
Дауасыз бір пәлеге міне қалдың.

Қызылды жесем, мені әйел сүйер,
Арамдыққа жүрмесем, не жан күйер?
Ұрғашы да көп жан ғой, досым болса,
Деп едім бір пайдасы маған тиер [1,36].
Масғұт: еңбексіз малды болам деп, біреуді жеп, не қайыршы болып тіленіп нем бар, Ақылым артық дана болсам, мені кім ұғар, кім сыйлар, Көп ақылсыз ішінде бір ақылдының өзі-ақ ақымақ танылар деген оймен, асқан дәулет пен байлықты да, даналықты да қаламай, әйел жұртын сүюді ұйғарады. Бұл таңдау, сөз жоқ, автордың да таңдауы. Оның дүниедегі ең қымбат санайтыны - адам, оның ішінде аяулы ана, сүйген жар. Сондықтан да әйелді адам ретінде жоғары бағалауы - ақынның озат ойының жемісі. Пушкиннің орыс әдебиетінде романтикалық мектептің негізін қалағаны сияқты Абай да өз айналасына тілектес ақындар топтады. Шәкәрім Құдайбердіұлы, Ақылбай Абайұлы, Мағауия Абайұлы, Әсет Найманбайұлы сияқты ақындарды баулып, тәрбиелеп шығарды. Бұл жас ақындар Абай бастаған романтикалық поэма жанрын ілгері дамытты. Қазақ әдебиетінде бұрын болмаған жаңа мазмұндағы поэмалар туғызды.
Абай шәкірттері Шәкәрім - Ләйлі-Мәжнүн, Ақылбай - Дағыстан мен Зұлысты, Мағауия - Медғат-Қасым мен Еңлік-Кебекті, Әсет Салиха-Сәмен, Ағаш ат поэмаларын жазды. Бұл поэмалар Абай поэмасы дәстүріндегі жаңа үлгі, негізінен, романтикалық дастандар болды. Оcы поэмалардың көпшілігі тосын оқиғалы өлеңмен жазылған новелла сияқты. Жаңа романтикалық поэмалар алып күшке сүйенген, әулиесі қолдайтын ерекше адамдарды емес, көбіне қарапайым, қатардағы жандарды бейнелейді. Олардың істерінде адамға сыйымсыз әрекет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.