Қазақстан флорасындағы Papaveraceae Juss. тұқымдасына биологиялық сипаттама және оны оқу үрдісінде пайдалану

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ЖӘНЕ ГЕОГРАФИЯ ИНСТИТУТЫ

ӘОЖ

НҰРҒАЛИ ГҮЛБАҒЫМ НҰРҒАЛИҚЫЗЫ

Қазақстан флорасындағы Papaveraceae Juss. тұқымдасына биологиялық сипаттама және оны оқу үрдісінде пайдалану

6М011300-Биология
Педагогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін орындалған диссертация

Ғылыми жетекшіcі: б.ғ.к., доцент Қ.Л. Мусаев

Қорғауға жіберілді:

Институт директоры ________ К.Д. Каймулдинова г.ғ.д., профессор
(қолы)
____ __________2020 ж.

Кафедра меңгерушісі ________________ М.Б. Жақсыбаев б.ғ.к., профессор
(қолы)

Ғылыми семинар төрағасы ________________
(қолы)

Алматы 2020 жыл
МАЗМҰНЫ

АНЫҚТАМАЛАР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

I. ҚАЗАҚСТАН ФЛОРАСЫНДАҒЫ PAPAVERACEAE JUSS. ТҰҚЫМДАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
1.1. Papaveraceae Juss. тұқымдасының қысқаша зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Зерттеу әдістемелеріне мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІ. КӨКНӘР ТУЫСЫНЫҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ АНАТОМИЯЛЫҚ ҚҰРЛЫМЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Көкнәр туысының морфологиялық белгілеріне сүйене талдау ... ... ... ... ... ... .
2.2. Көкнәр туысының вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрлысы ... ... ... ..
2.3. Көкнәр туысының эндемикалық және Қазақстанның Қызыл кітабына енген түрлерінің маңызы және таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Көкнәр туысының халық шаруашылығы және медицинадағы пайдаланылатын түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

ІІІ. ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НӘТИЖЕСІН ОҚУ ҮРДІСІНДЕ ПАЙДАЛАНУ

3.1. Оқу үрдісінде бағдарлы оқуды ұйымдастыру және қолданбалы курстың құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Мектептегі өткізілетін Көкнәр Papaver туысына жататын өсімдіктердің биологиядлық маңызы атты таңдау курста Көкнәр туысына ботаникалық сипаттама беру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Жүргізілген педагогикалық курстың нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

АНЫҚТАМАЛАР

Актиноморфты - гүлдер белгілі бір бұнақденелер арқылы тозандануға бейімделмеген.
Алкалоидтар - құрамында азот атомы бар табиғи текті органикалық негіздер; құрамында азоты бар сілті қасиетті органикалық зат; улы және емдік қасиеттері бар.
Эндосперм - қажетті қоректік заттарды қорға жинайтын өсімдік ұлпасы.
Биоценоз - бір ортаның өзгерістеріне, тіршілік жағдайына бейімделген сол ортада тіршілік ететін өсімдіктердің, топырақ микроорганизмдерінің, жануарларының жинтығы.

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚР - Қазақстан республикасы
ТМД - тәуелсіз елдер достастығы
ҒЗЖ - ғылыми-зерттеу жұмыстары
КСРО - кеңес социалистік республикалар одағы
% - пайыз
м - метр
см - сантиметр
мгкг - миллиграммкилограмм
мкг - микрограмм
ҚРСТ - Қазақстан Республикасы мемлекеттік стандарты

КІРІСПЕ

Менің диссертациялық жұмысымның тақырыбы Қазақстан флорасындағы Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасына биологиялық сипаттама және оны оқу үрдісінде пайдалану мәселелері. Бұл диссертация материалдарын болашақта оқу құралдарына, сабақтан тыс факультатив және қосымша сабақтарына материал болады деп сенеміз және де оқытушы-мұғалімдер әдістемелік нұсқау ретінде пайдаланады деген ойдамыз.
Жоғарғы оқу орындары және мектептегі білім алушыларға өсімдік қорын сақтауға және қорғауға, өсімдіктердің пайдасы мен зиянды тұстарын ажырата білуіне, жағдай жасауымыз қажет. Адамзат баласының тіршілігі мен тынысына өсімдіктер әлемінің берер пайдасы мол. Өсімдіксіз тіршілік жоқ. Өсімдік бізге тағам, үй киім береді. Өсімдік адам үшін өте пайдалы, бірақ сонымен қоса қауіптілігі де бар. Сондықтан да біз әрбір адамға улы өсімдіктерді ажырата білуіне жағдай жасауымыз керек. Ол үшін Қазақстанның пайдалы және улы өсімдіктері жайлы дұрыс ақпарат берер болсақ, болашағымыздың қауіпсіздігіне күмән келмес еді. Ол үшін көкнәрлер (Papaverales) әулетіне ғылыми шолый отырып, білім алушылардың дүниетанымын қалыптастыруымыз қажет.
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстандағы Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасы жайлы қазақ тіліндегі біртұтас жүйелі ақпараттардың болмауы, қажетті мәлімет қазақша әдебиеттерде, интернеттеде жоқтығы оның оқу үрдісінде пайдаланылмауына әкеліп соғуда. Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасының туыс түрлерінің шаруашылықтағы маңыздылығын мектеп оқушыларына түсіндіру.
Жұмыстың мақсаты: Қазақстандағы Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасының қазақ тіліндегі кешенді, жан-жақты ғылыми ақпаратты жинақтап, жүйелеп, оқу үрдісінде пайдалану.
Негізгі міндеттері:
- Әдебиеттерге шолу жасау.
- Салыстырмалы талдау жүргізу.
- Қазақстандағы Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасының биологиялық, экологиялық, географиялық т.б. сипаттама беру.
- Қазақстанның Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасы туралы ғылыми ақпаратты жинақтап, жүйелеп, оқу үрдісінде пайдалану.
Теориялық маңыздылығы: Зерттеліп отырған таксономиялық топтың ғылыми тұрғыдан, биологиялық, морфологиялық, экологиялық, географиялық ерекшеліктерін қазақ тілінде түйсіну.
Ғылыми жаңалығы: салыстырмалы түрде талдау, статистикалық болжау әдістерін қолданып, біртұтас жүйелік биологиялық зерттеу.
Қолданбалық маңызы: Шаруашылықтағы маңызын дәріптеу және дәрілік шөп қасиеті.
Зерттеу жұмысының теориялық және практикалық жақтары ғылыми әдістемелік журналдарға ұсынылған.

I. ҚАЗАҚСТАН ФЛОРАСЫНДАҒЫ КӨКНӘР PAPAVERACEAE JUSS. ТҰҚЫМДАСЫНЫҢ ҚЫСҚАША ЗЕРТТЕУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
1.1. Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасының қысқаша зерттеу тарихы

Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасы Қазақстан флорасында өз орны бар өсімдіктер тобы. Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасына көбіне шөптесін өсімдіктер, кейде бұта немесе аласа ағаштар жатады. Көкнәр Papaveraceae Juss. тұқымдасына солтүстік жартышардың қоңыржай және субтропиктік белдеулерінде кездесетін 11 туысы, 139 түрі бар. Қазақстанда 7 туысы, 44 түрі кездеседі (1-кесте). Әдетте, бір- және көпжылдық шөптесін өсімдіктер. Көкнәрлердің жабайы көкнәр, сеппе көкнәр, тағы басқа түрлері көбірек белгілі. Көкнәрлердің жалпы формуласы: жабайы көкнәр Т2К2+2А . Көкнәрлердің жемісі - қауашақ, тұқымдары - ұсақ, түсі қара болып келеді,гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес,қосжынысты, гүл серігіқосарлы. Тұқымы көп ұсақ, жеңіл болғандықтан жел, су, құмырсқалар арқылы таралады. Көкнәрлер негізінен насекомдармен тозаңданады. Жемісі - паракарпты қорапша, жақтаулары немесе жоғарғы бөлігіндегі саңылаулары арқылы ашылады. Тұқымдары сансыз көптеген, ұсақ, кішкентай ұрығы және өте майлы эндоспермді.[1]
Мен бұл тақырыпты таңдаудағы себебім: көкнәрлер (Papaverales), әулетіннің адам үшін пайдасы өте көп. Ең алдымен дәрілік қасиетімен, тамақтық, әсемдігімен, улылығымен ерекшеленеді. Дәрілік өсімдік ретінде 500-ден астам медициналық дәрілерге қосады. Көкнәр, мүйіз көкнәр және Мексика аргемонының тұқымынан техникалық май алынады. Көкнәрлердің көптеген түрлері гүлдері әдемі болғандықтан сәндік үшін де өсіріледі.Халық емшілері сүйелшөп және сүттіген шырынымен бауыр, өт ауруларын, сары ауруды емдеген.[5] Сонымен, көкнәрлер әулетінің үлесі Қазақстаның табиғи флорасы жоғары болғанмен, оның құрамындағы кейбір гүлдердің шаруашылық маңызы өте зор деуге болады.Ерекше атап өтуге тұратын медицинада кеңінен таралған апиын. Олардың көп түрі жабайы және дәрілік шөптер болып табылады. Кейбір түрлері сәндік ретінде де пайдаланылады. Құрамында ақ, сары, тоқ сары түсті латекс (млечный сок-өзек шырыны) болады. Жапырақтары кезекті, кейде супротивті, жай, аздап немесе көптеп тілімделген, бөбе жапырақсыз. Гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес, қосжынысты, гүл қоршауы қосарлы, тостағаншасы екі мүшелі, гүл жарғанда түседі, күлтесі 4, кейде 6 күлте жапырақты екі шеңберде орналасқан, аталығы көп, гинецейі паракарпты,
2-16 жеміс жапырақтан, аналық аузы отырықты. Көкнәрлер негізінен насекомдармен тозаңданады. Олардың ішінде тамақтық, дәрілік және әсемдік өсімдіктері бар. Шілде - тамыз айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі - көп тұқымды қауашақ. Көкнәрда сүт тәрізді ақ шырын болады. Сондай-ақ республикада тоты Көкнәрін (P. pavonіnum) бояу өндірісінде пайдаланады. Егістікте арамшөп ретінде сеппе көкнәр (P. rhoeas) кездеседі. Қазақстанда өте сирек кездесетін жіңішке көкнәр Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген.[2] Көкнәрлер тұқымдасының көптеген түрлері гүлдері әдемі болғандықтан сәндік үшін де өсіріледі.Қазақстанның Қызыл кітабына жұқа көкнәр (Papaver tenellum) - сирек түр, эндемді, тек Шығыс және Орталық-Қазақстан бөліктерінде ғана кездеседі.
Көкнәрлер жалпы алғанда улы өсімдіктер болып табылады.Оның құрамында изохинолин алколоид, бензофенантридин туындылары: гомохелидонин, хелеритрин, хелидонин, сангвинарин, протопин және т.б.
20-дан астам алкалоид бар. Хелидонин - папаверин мен морфинға құрамы ұқсас алколоид. Гомохелидонин - күші көп у. Аз мөлшерде эфир майлары да табылған. Аскорбин қышқылы (1000 мг-ға дейін) , каротин, флавоноидтар, сапониндар, органикалық қышқылдар болады.[6] Дегенмен көкнәрлер пайдалануға жарамды.
Қазақстандағы көкнәрлер (Papaverales) әулетінің адам үшін ісері зор екенің, мектеп оқушыларына және жоғарғы оқу орнының білім алушыларына жеткізіп, таныстырсақ деген ойдамыз.

I КӨКНӘР (PAPAVERALESE) ӘУЛЕТІ ТУРАЛЫ ҚЫСҚАША ШОЛУ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ

Көкнәр (PAPAVERALESE ) әулетінің зерттеу тарихы
Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің өкілдері жалпы алғанда улы өсімдіктер болып табылады, халық емшілігінде ертеден дәрілік қасиетімен, тамақтық, әсемдігімен, улылығымен ерекшеленеді.Медицинада түрлі
дәрі-дәрмек жасауда кеңінен пайдаланылады, әдеби деректерде көбінесе олардың улылық қасиеттері, интрадукциясы, құрамындағы алкалоидтар туралы деректер көптеп кездеседі [6].
Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің түрлерінің морфологиялық ерекшеліктері, географиясы мен экологиясы жөнінде деректер көптеген флористикалық еңбектерде және Papaveraceae Juss тұқымдасының аймақтық зерттеулерінде кездеседі. [1,2,3,4,5,6,7,8,9,10].

Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің бір жылдық немесе көпжылдық шөптесін өсімдіктер көбіне шөптесін өсімдіктер, кейде бұта немесе аласа ағаштар. Көкнәрлердің жабайы көкнәр, сеппе көкнәр, тағы басқа түрлері көбірек белгілі. Көкнәрлердің жалпы формуласы: жабайы көкнәр Т2К2+2А . Көкнәрлердің жемісі - қауашақ, тұқымдары - ұсақ, түсі қара болып келеді,гүлдері әртүрлі типті жалғыздан немесе жоғарғы гүл шоғырында, жиі ірі және ашық түсті, актиноморфты, кейде дұрыс емес,қосжынысты, гүл серігіқосарлы.Тұқымы көп ұсақ, жеңіл болғандықтан жел, су, құмырсқалар арқылы таралады. Көкнәрлер негізінен насекомдармен тозаңданады. Жемісі - паракарпты қорапша, жақтаулары немесе жоғарғы бөлігіндегі саңылаулары арқылы ашылады. Тұқымдары сансыз көптеген, ұсақ, кішкентай ұрығы және өте майлы эндоспермді.[1]

Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің статистикалық талдануы және флористикалық спектрлері
1-кесте

Тұқымдас атауы
Туыс атауы
Түрлері

I.Papaverales juss.
Көкнәрлер
1.Chelidonium L.
Сүйелшөп
1.Ch.majus L.
Үлкен сүйелшөп

2.Glaucium Adans.
Мүйіз көкнәр
1.G. corniculatium (L) Curt.
Кәдімгі мүйіз
2.G. fimbrilligerum Boiss.
Жалбыр мүйіз.
3.G.squamigerum Kar. Et Kir.
Бұдыр мүйіз.
4.G. elegans Fisch.et Mey.
Әсем мүйіз.

3.Roemeria Medis.
Қызылтаңдай
1.R.hybrida(L.)DC.
Будан қызылтаңдай.
2. R. refracta(Stev.)DC.
Имек қызылтаңдай

4.Papaver L.
Көкнәр
1. P. rhoeas L.M. Сеппе көкнәр.
2. P.litwinovii Fedde.M.
Литвинов көкнәр.
3. P.somniferum L.M Апиын көкнәр.
4. P. arenarium L. M Құм көкнәр.
5. P. pauoninum Shenk. M.
Тоты көкнәр.
6. P. nudicaule. L.М
Жалаңсабақ көкнәр.
7. P. croceum Ldb. M. Жирен көкнәр.
8. P. tianschanicum M.Pop.M.
Тянь- Шань көкнәр.
9. P. canescens A. Tolm. M.
Боз көкнәр.
10. P.pseudocanescens M. Pop.M Бозша көкнәр.
11.P.tenellum A.Tolm.M.
Жіңішке көкнәр.
II.Hypecoaceae L.
Гипекоумдар
5.Hypecoum L.
Гипекоум
1. H. erectum L.Г.Түзу гипекоум.
2. H.trilobum Trautv. Г.
Үшқұлақ гипекоум.
3. H. Parviflorum Kar. et Kir.Г Ұсақгүл гипекоум.
III.Fumariaceae Көгілдір
6.Corydali Medic.
Айдаршөп
1.C.darwasica Rgl. Х.
Дарбаза айдаршөп.
2. С.ledebouriana Kar.et Kir. Х.
Ледебур айдаршөп.
3.C.severzovii Rgl. Х.Северцов айдаршөп.
4.C.nudicaulis Rgl. Х.
Жалаңсабақ айдаршөп.
5.С.shangini (Pall.) B.Fedtsch. Х.
Шангин айдаршөп.
6.C.glaucescens Rgl. Х
Бозғылт айдаршөп.
7. С.halleri Willd.Х.Галлер айдаршөп.
8. C.bracteata(Steph.)Pres.Х.
Ірі гүлсерік айдаршөп.
9.C.pseudoalpestris M.Pop.Х.
Жалған альпа айдаршөп.
10.C.pauciflora (Steph.)Pers.Х.
Азгүл айдаршөп.
11.С.semenovii Rgl.Х.
Семенов айдаршөп.
12.С.nobilis (L.)Pers.Х.
Асыл айдаршөп.
13.С.gortschakovii Schrenk. Х.
Горчаков айдаршөп.
14.С.stricta Steph.Х.Түзу айдаршөп.
15.С.fedzschenkoana Rgl.Х.
Федченкоайдаршөп.
16. С.inconspiua Rgl.Х.
Белгісіз айдаршөп.
17. С.tenella Kar.et Kir.Х.
Жіңішке айдаршөп.
18.С.сapnoides(L.)Pers.Х.
Дымянка айдаршөп.
19. С.sibirica(Lfil)Pers.Х.
Сібір айдаршөп.

7.Fumaria (Tourn) L.
Көгілдір туысы
1.F.officinalis L.D.Дәрі көгілдір.
2. F.schleicherii Soy.-Will. Д. Шлейхер көгілдір.
3. F.parviflora Lam.Д.
Ұсақ көгілдір.
4.F.vaillantii Loisl.Д. Вайан көгілдір.

Көкнәр(PAPAVERALESE) әулетінің биологиялық ерекшелігін талдау
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Биологиялық сипаттамасы[өңдеу]
Қазақстанда көкнәр туысының 11 түрі өседі, оның көбі жабайы, ал апиын көкнәрі мәдени түрі. Тамырының ұзындығы 20см, сабағы тік түксіз, көкшіл-жасыл түсті, биіктігі 100-150см. Жапырағы көкшіл-сұр түсті, жапырақ тақтасының жиектері терең иректелген салалы, сағақсыз, сабаққа кезектесе отырмалы бекінеді. Маусымда гүлдейді, гүлдері ірі, жеке-жеке орналасады, гүлшоғыр құрамайды. Гүлінде 2 тостағанша жапырақша (гүл жарғанға дейін нәзік күлтелерінің сыртын жауып қорғап тұрады, гүлі ашыла сала дереу түсіп қалады). 4күлте, көп аталық, 14-16аналық болады. Күлтелері тостағанша жапырақшасы ішінде жұмырлана бүктеліп жатады. Алғаш тостағаншаның ішінде күлтелері бояусыз (ақ түсті) бірте-бірте ашыларға жақындағанда өзіне тән түске (қызыл, қызғылт, күлгін, ақ және т.б.) боялады. Гүлі ашыла сала күлтесінің жұмырланған қатпарлары дереу жазылып тегістеледі. Тостағаншасы ашылмай тұрған күйін -бітеугүл немесе гүлшанақ(бутон дейді). Жемісі- қауашақ. Аналықтың ауызы қатайып шеті иректеліп қақпақ тәрізді дөңгеленіп қауашақтың үстіңгі жағын жауып сақталып қалады. Тұқымдары өте көп, ұсақ, бүйрек пішінді. ақ, сұр, қара түсті. Өсімдіктің барлық мүшесінде болатын бунақты түтіктерінен сүт бқлінеді, сүті ауада тез қатайады, оны апиын (грекше "опос"-шырын) дейді. Сүт шырынында 20-дан астам алкалоидтар бар, олар: морфин, кодеин, папаверин (көкнәрдің латынша аты), протопин, тебаин және т.б. Гүлдің формуласы: {\displaystyle \ast K_{2}\;C_{4}\;A_{\infty }\;G_{({\underline {\infty }})}}

Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің экологиялық сипаттамаларын талдау

Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің географиялық сипаттамаларын талдау

Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің шаруашылықтағы маңыздылығын талдау
2-кесте.

Көкнәрлердің туыстары,
сипаттамалары.
Шаруашылықтағы мәні

1.Chelidonium L.
Сүйелшөп туысы
Өсімдіктің сабағының ұзындығы 50-100см. Сабағын сындырған кезде - сүтті шырынға толы секреторлық каналдары табылады. Шырыны ауада қызғылт түске айалады. Жапырағы кезектесіп орналасқан, 3-5 дөңгелекше бөлшектен тұрады. Гүлдерінің төрт желекті күлтесі болады. Түсі алтын-сары, кәдімгі шатыр гүлшоғырына жиналған. Мамырдан тамыз айына дейін гүлдейді. Жемісі - қауашақ, дәні ұсақ, қара түсті.
Ертеден келе жатқан аңыздарда қарлығаш өзінің көзі көрмей қалған балапандарын сүйелшөптің нәрсуымен емдейді депті.Қазақша "сүйелшөп" деп аталғаны - ол халықтық медицинада сүйелді кетіруге пайдалғадықтан.Дәрілік шикізатты жинау барысында оның жапырақтарын қуратып алмау қажет. Себебі шипалық заттың көбісі осы жапырақтарында болады. Сүйел шөптің тұқымында 40 - 60 пайызға дейін май бар.Мал дәрігерлігі практикасында сүйел шөптің судағы тұнбасы қойдың қотырын, ірі қара мен жылқының қышымасын емдеу үшін қолданылады. Сүйел шөптің тұнбасыме ірі қараның туберкулезін, сонда - ақ қойдың, ірі қараның гельминтоз ауруларын емдеуге болады. Халық емшілері сүйелшөп және сүттіген шырынымен бауыр, өт ауруларын және сары ауруды емдеп келген.

2. Glaucium Adans.
Мүйіз көкнәр туысы
Мүйіз көкнәр және Мексика аргемонының тұқымынан техникалық май алынады. Көкнәрлер тұқымдасының көптеген түрлері гүлдері әдемі болғандықтан сәндік үшін де өсіріледі.

3.Roemeria Medis. Қызғылттаңдай туысы бір жылдық шөптесін өсімдіктер туысы. Биіктігі 10-60 см, жапырағы қандауыр пішінді, қауырсын салалы, тілімделген, қарама-қарсы немесе кезекті орналасқан.
Гүлі күлгін, ашық қызыл, жеке-жеке орналасқан. Сәуір-маусым айларында гүлдейді.
Қызылтаңдайдың Еуропа мен Азияда таралған Ресей мен Қазақстанда тараған 2 түрі кездеседі.
Қызылтаңдай көбіне тау беткейі, құмды жерлер, бау-бақша, егістік жерлерде арам шөп түрінде өседі. Қызылтаңдайдыңқұрамында эфедрин, ремериналколоидтары бар. Бұдан дәрі жасалады.

4.Papaver L
Көкнәр туысы
шөптекті, бұта немесе кішкене ағаш түрінде қосжарнақты өсімдіктер тобы. Бұлар - біржылдық немесе көпжылдық өсімдіктер. Ғаламшарда 700-ге жуық түрлері бар. Қазақстанда көкнәр тұқымдастардың 44 түрі өседі. Көкнәрдің гүлі қосжынысты. Жемісі - қауашақ, тұқымдары - ұсақ, түсі қара болып келеді. Сирек кездесетіндіктен, жіңішке көкнәр Қазақстан Қызыл кітабына тіркелген. Ол шөптекті көпжылдық өсімдік. Көкнәр тұқымдастардан жабайы көкнәр, сеппе көкнәр, т.б.көбірек белгілі.
Сабағында қауашағында морфин, кодеин тағы басқа, апиыны бар сүттi шырындар жиналады. Гүлдерi үлкен, қос жынысты, дұрыс гүл. Тостағанша жапырақшаларының саны 2, олар гүл ашылысымен түсiп қалады. Күлте жапырақшасының да саны 4, олар екi қатар шеңбер түзiп орналасады. Күлте жапырақшаларының түсi қызыл, сары, ақшыл болып келедi. Аталығы көп, аналығы да көп. Аналығы көптеген жемiс жапырақшаларынан тұрады. Жатыны екi немесе көп ұялы және жоғарғы болып келедi. Аналығының мойны жоқ, отырмалы болып келедi. Жемiсi қауашақ. Тұқымдары ұсақ, түсi қара, эндоспермi майлы болып келедi.
Көкнәрдiң майын тамаққа және бояу алуға пайдаланады. Сонымен бiрге одан медицинада кеңiнен қолданылатын апиын алынады. Апиыннан пантонан алынады, оның құрамында морфин, наркотин, паповерин, кодеин секiлдi алкалоидтат бар. Көкнәрдiң апиын алынатын сорттарын азияның көптеген елдерiнде (Иранда, Авганистанда, Жапонияда, Қытайда және Индонезияда) арнайы себедi. ТМД-елдерiнде көкнәрдiң мұндай сорттарын Қырғызстанда, Өзбекстанда, Тәжiкстанда, аздап Қазақстанда да себедi. Шығыс көкнәрi (мак восточный - Papaver orientalis) деген түрiн үлкен ашық - қызыл түстi гүлдерi үшiн бақтарда отырғызады. Көкнәрдiң жабайы түрлерi де аса сәндiк өсiмдiктер. Әсiресе, сеппе көкнәр (мак самосейка - Papaver rhoeas)
Ұйықтататын көкнәр дәрі ретінде пайдаланылады. Көкнәрдан ас әзірлейтін май да өндіріледі.

5.Hypecoum L.
Гипекоум туысы
Сәндік гүл ретінде өсіріледі және медицинада дәрі дәрмек жасауға пайдалынады.Азия елдерінде дәрілік қасиетіне қарай емге кеңінен пайдаланады.

6.Corydali Medic.
Айдаршөп туысы биіктігі 3 метрге жуық көп жылдық өсімдік. Тамыры ұзын әрі тармақ-тармақ. Сабағы түзу, сонымен бірге түк басқан. Жапырақтары жүреке ұқсайды, бес-жеті салалы, жоғарлаған сайын кішірейе береді. Гүлдері ірі, ашық қызыл, кейде қара не сары түсті болып келеді. Гүл тостағаншасының қалақшалары да , гүл жапырақшаларыда бес-бестен, июль-август айларында гүлдейді.
Айдаршөп - әсемдік үшін қлдан егіледі. Дәрі жасау үшін оның гүлдерін гүл тостағаншаларымен бірге жинап алады. Құрамында кілегей, илік заттар, бояулар, алтеин бар. Өсімдіктің өзін және гүлдері қақрақ түсіруге , сондай-ақ бронхтардың қабынуын емдеу үшін қолданады. Дәріні дайындау және қодану тәсілі. Айдаршөп гүлдерінің 10 грамын 100 мл суға 15 минут қайнатады да, суытып алып 1 ас қасықтан күніне 3 рет ішеді.

7.Fumaria (Tourn) L.
Көгілдір туысы
Бұлардың көпшілік түрінің жапырақтары екі немесе үш рет тілімденіп, басқа өсімдіктердің жапырақ сағақтарына жабысып өседі. Гүлдері бұрыс, тепкісі болады, қызғылт, қара қошқыл, сирек ақ түсті.
Жәндіктермен тозаңданады. Қазақстанда тастақты тау беткейлері мен шөлді жерлердегі малтатастар арасында, егістік жерлерде арамшөп ретінде, жол жағаларында өсетін 4 түрі бар.
Дәрілік Көгілдір - дәрілік өсімдік және оның құрамынан жүнді бояйтын бояу алынады.Аран мамыр айынан бастап күзге дейін гүлдейді. Көбіне бұталардың арасында, егіндіктерде, бақшаларда өседі .Дәріге шөбі пайдаланылады. Гүлдеп тұрған кезінде жиналып кептіріледі. Аранды халық ертеден шипалы санаған .

:upload.wikimedia.orgwikipediac ommons228Chelimajus_

II КӨКНӘРЛЕР (PAPAVERACEAE Juss.) ӘУЛЕТІНІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ,ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
2.1 Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің жалпы әдебиеттеріне шолу

2.2 Көкнәр (PAPAVERALESE) әулетінің статистикалық талдауы

III ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨКНӘР (PAPAVERACEAE Juss.) ӘУЛЕТІНІҢ
АНЫҚТАҒЫШ КІЛТТЕРІ МЕН ТҮРЛЕРІНІҢ КЕШЕНДІ
СИПАТТАМАСЫ

3.1 Қазақстандағы көкнәрлер (PAPAVERALESE) әулетінің анықтағыш кілттері

3.2 Қазақстандағы көкнәрлер (PAPAVERALESE) әулетінің (конспектісі)

3.3 Көкнәрлер (PAPAVERALESE) әулетінің түрлеріне кешенді сипаттамасы
Көкнәр тұқымдасы көбіне шөптесін өсімдіктер, кейде бұта немесе аласа ағашты. Қазақстанда 7 туысы, 44 түрі кездеседі. Көкнәрлердің құрамы алколоидттарға бай.

Сурет 1- Көкнәрлер тұқымдасы. (Papaveraсеаe Juss. Маковые)

Гипекоум туысы(Hypecoum L. Гипекоум) Қазақстанда үш түрі кездеседі. Түзу гипекоум (H. erectum L. Г.прямой) күлгін жасыл тегіс өсімдік, 5-25 см биіктігі бірнеше сабақтары жоғары бөлігінде тармақталған жіп тәрізді сегменттерге бөлшектенген, жапырақтары бар. Қызғылт ала гүлдер өптеген гулшоғыры жиналған, гүлсабағының ұзындығы тіктеу 3см дейін ұзынырақ,сыртқы күлтешелері кең желдеткіш тәрізді,үш есе 15мл дейін ұзын және ені ішкі жапырақшалары сына тәрізді.Үшке бөлінген жанашыл күлтесі үлкен, тұқымы қаралау.Тасты беткейлерде , өзендерде қияда , далада кездеседі. Қазақстанда Зайсанда, Алтайда кездеседі.Орталық жерлерді Батыс, Шығыс ,Сибир,Манголия, Қытай, Япониякең таралған.

Сурет 2- Гипекоум туысы (Hypecoum L. Гипекоум)
2.Үшқұлақ гипекоум ( H. Trilobum Trautv. Г. Трехлопастной) биіктігі 15-20см , жіп тәрізді бөліктенген көптеген гулжапырақтары бар, қатты тармақталған жапырақтары желдеткіш тәрізді ішкі жапырақтары үшке бөлінген . Сазды, құмды, жартасты далада өседі.Таралған жерлері Орталық Азия , Иран.

Сурет 2- Үшқұлақ гипекоум ( H. Trilobum Trautv. Г. Трехлопастной)
3.Ұсақгүл гипекоум ( H. Parviflorum Kar. еt Kir Г. мелкоцветный) Көкшіл жасыл тегіс өсімдік , биіктігі 30см. Көлбеу сабақтарынан , гүлжапырағы қысқа болады. Жапырағы үшбұрышты , жапырақ түсі ашық-сарғылттау, ұзын 8мм. Гүлінде қоныр күлгіндақтары бар.Сабағы төмен иілген ұзындығы 4-6см .Ол тыңайған жерлер мен саз тасты, құмды жерлерде және шөл, тасты жартасты саз беткейлерде өседі.Қазақстаның барлық жазық аймақтарында кездеседі.Азия , Иран, Сибир,Батыс Кытай, Индия елдерінде де кездеседі.

Сурет Ұсақгүл гипекоум ( H. Parviflorum Kar. еt Kir Г. Мелкоцветный)

2.Сүйелшөп туысы( Chelidonium L. Чистотел) бір түрі кездеседі. Гүлдері ашық сары.Сопақша жұқа жіп тәрізді.Жемісі жұқа қорап тәрізді.Шөпті көп жылдық өсімдік. Тамыры қысқа гүлдері қосшатыр тәрізді.Көп түрлі туыс Евразиянын қоңыржай елдерге таралған және Солтүстік Америкада кездеседі.

Сурет Сүйелшөп туысы( Chelidonium L. Чистотел)
1.Улкен с.(Ch.majus L. Ч.большой) Жапырағы ұзындығы 20 см ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.