Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы мен кезеңдеу мәселесі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

I. Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірінің зерттелу тарихы мен кезеңдеу мәселесі.
1. Зерттелу тарихы. Ерте темір дәуірінде этномәдени араласулардың қайнаған ортасы мен қоныс аударулардың алтын бесігі саналған, әрқилы (таулы орманды, жайылымды далалық және тегіс жазықты) ландшафтылы Қазақ Алтайында тіршілік жасаған күртізевакинолықтар, шілікті-майемерліктер, берелдіктер мен құлажорғалықтардың (жазба деректер бойынша, алтын қорыған грифтер, аримаспылар мен у-гэ жұрты) жерлеу ғұрыптары жайлы мәліметтерді жерлеу-ғұрыптық ескерткіштерін зерттеп білу арқылы алатын болсақ, аталған өлке ескерткіштеріне деген қызығушылықтың оянған кезі мен алғашқы алынған деректер легінен бастаған жөн сияқты. Қазақ Алтайының археологиялық құндылықтары жөнінде алғашқы мәліметтер Ресейлік Сібірдегі ділі, салты басқа келімсектердің ғасырлар бойы ұлы далада жәдігерлерін алтын іздеп, жаппай тонаушылық жасауы мен ел қолындағы құндылықтарды Н. Витзен, М.П. Гагарин мен А.Н. Демидовтың Петр 1 патшаның ордасына жіберуі және соған сүйене Эрмитажда Сібір жиынтығының жинала бастауымен тығыз байланысты. 18-ші ғасырдың алғашқы ширегінде Петр 1 патшаның ерекше бұйрығымен Сібірдегі тонаушылық бәсеңдесе де, тонаушылар өз істерін көршілес Қазақстанның солтүстік-шығысы, Тарбағатай және Солтүстік Тянь-Шань жаққа ауыстырған. Содан кейінгі жылдары аталмыш өлкенің ескерткіштері жайлы деректер Орал, Еділ бойы, Қазақстан және Сібір тұрғындарының этнографиясын, географиясын және тарихын зерттеу үшін 1768 - 1774 жылдары ұйымдастырылған екінші Академиялық экспедиция мүшелері - П.С. Паллас, И.П. Фальк, И.Г. Георги, П.И. Рычков, Х. Барденастың жазбаларында, капитан И.Г. Андреев пен Т.Н. Потаниннің сипаттауларында кездеседі. Алайда даладағы тұнып тұрған ескерткіштерді толық сипаттап жазу мен есепке алудың үзінді түрінде және аз жүргізілуі олардың топографиясының толық көрінісін ашуға кедергі келтірді. Ресейде 1859 жылы Императорлық археологиялық комиссияның құрылуы мен олардың Қазақстан жерін археологиялық тұрғыдан жаңа ғылыми деңгейде зерттеу мақсатын қоюы өлке ескерткіштерін тануда үлкен алға басушылық болды. Осы мақсатпен келген В.В. Радлов 1865 жылы Бұқтырманың жоғарғы ағысындағы Берел қорымынан ең ірі обаны қоса алғанда жеті обаны зерттеді. Ол Алтайдағы тоң басқан обаны алғаш ашты. Көне темір кезеңінің обаларын Құлынды, Бараба даласынан және Барнаул маңынан қазған ол қималы ағаш үйдің ішіне қойылған саркофагтағы адам мүрдесін жерлеуді мынадай екі сатысы болды деп қорытындылайды: адамды өлгенінен кейін тура жерлеп, қабірін жартылай жапқан. Бірнеше ай өткен соң, күз, не көктем айларында нағыз үлкен құрбандығы шалынып, жан серігі (жылқы) қойылған (Радлов В.В., 1989, 449 - 451-бб.). Кейінгі жылы ол Семей қаласы маңынан бастарын солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа, шығыстан батысқа қаратып, қастарына моншақтар, қытайша жазуы бар мыс айна мен құлақты темір қазан қойған жерлеулері бар төрт обаны зерттеп, Көкпекті мен Бұқтырма ауылдары маңын барлап өтті. Аталмыш өлкені В.В. Радловтың аралап өтуі, алғаш рет ескерткіштердің жасын анықтай алуы, тарихи талдауға тырысуымен Қазақстанның шығыс бөлігі археологиялық жағынан зерттеліне басталса да, бұдан кейінгі жарты ғасыр бірен-саран қызығушының қаздым, таптымымен шектеліп қалды. Оларға 1884 жылғы Ертіс өзенінің сол жағалауындағы отыз обалы Баты қорымындағы алтын сырға, қыш ыдыс және мыс пластина табылған қазбаны, 1894 жылы В.П. Никитиннің қазған қабанның алтын мүсіні мен үстіне он шақты барыстың мүсіні қойылған қола шырағдан табылған жалғыз оба мен топырақты тас үйініділі, диаметрі 50 м, биіктігі 1,5 м екі қатар жерлеулі, сүйектен жасалған, өрнекті екі таяқша және сүйек жебенің ұштары табылған обаны, 1903 жылы Семей қаласының маңындағы Ф. Педащенко мен А.Н. Белослюдов, П.А. Бродский қазбаларын және 1909 - 1910 жылдардағы Г.И. Бокийдің оба үйіндісінің шығыс жағынан тас діңгек тұрғызылған, қима-тағанды жерлеуі бар Шаған оба қорымында жүргізілген жұмыстарын жатқызуға болады (Никитин В.П., 1902, 103 - 111-бб.; Педащенко Ф.Н., 1912, 39 - 95-бб.). Оған қоса кейбір Н.А. Абрамов (1870 ж.), В. Никитин (1902 ж.) сынды өлкетанушылар, ал 1900 жылы Н. Коншиннің бастамасымен Семей облыстық статистикалық комитеті жергілікті жерлерге тапсырма беріп, өңірдің археологиялық мәліметтерін жинақтады (Коншин Н., 1903). Европалық Ресейден қоныс аударған тұрғындардың атамұраны жоюы мен сыртқа әкете бастаған кезден 20-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейінгі жүргізілген археологиялық жұмыстардың барлығы үстіртін сипаттау мен еш әдістемесіз, кездейсоқ қазбалар болды. Сондықтан да бұл кезеңде ежелгі тұрғындардың тұрмысын, салтын, наным-сенімін зерттеуден гөрі мына зор кеңістікте қалдырған ескерткіштерді сақтап қалудың өзі үлкен мәселе еді. В.В. Радловтан кейінгі жазбасында көргені мен қазғанын толық жазуымен ерекшеленетін, өлкедегі темір дәуірінің ерте кезеңі ескерткіші - майемер обаларын алғашқылардың бірі болып зерттеген келесі бір зерттеушіге А.В. Адриановты жатқызуға болады. Оның зерттеуі 1911 жылдың жазы мен күз айларында Семейден Марқакөлге дейін аралап, өлкенің таулы аймағының бес жерінен (Майемер (Майэмир) даласы, Солонечное өзенінің сол жағалауынан, Қарақаба өзені жанынан, Чернова ауылы маңынан) ж.с.д. 7 - 4 ғасырларға жататын жерлеу орындарын ашумен құнды (Адріановъ А.В., 1916, 1 - 91-бб.). Оның Майемер даласындағы солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған бес обалы тізбектің шығысынан 300 - 400 м жердегі жеті тас қоршаудан тапқан көмбесін М.П. Грязнов тізбектегі обалардан тоналып алынған заттар деп таныды (Грязнов М.П., 1947, 11-б.). Адамды жерлеу салт түрлерінің ашылуы жерлеу құрылымдарының зерттеліну деңгейіне байланысты. Осы тұрғыдан алғанда, оңтүстік-батыс Алтай, Зайсан, Сауыр-Тарбағатай және Семей өңіріндегі 19-шы ғасырдың 30-шы жылдарына дейінгі археологиялық жұмыстар ескерткіштердің тек сыртқы көрінісін сипаттау, шектелген қазба мәліметтерінің жинақталуы, оларды болжау мен жорамалдау аясынан аса алмағандығын ұғыну керек. Өлкеде жүйелі түрде, ұзақ мерзімді ғылыми зерттеу жұмысын жасаған С.С. Черников болды. Ол 1935 жылдан 1971 жылға дейін Шығыс Қазақстанның әр тарихи кезең ескерткіштерін, көне кеніш орындарын және т.б. мұраларды зерттеп, алынған материалдарға алғаш рет орынды түрде тарихимәдени баға берген тұлға. КСРО ҒА Тарих және заттай мәдениет институтының Ленинградтық бөлімінің С.С. Черников бастаған бұл археологиялық экспедициясы 1950 - 1956, 1960, 1961, 1964, 1971 жылдары ерте темір дәуірінің Усть-Бұқтырма, Усть-Бөкен, Қызылту I, Малокрасноярка, Пчела, Түсқайың, Славянка, Юпитер, Усть-Нарым, Шілікті және Солдатово
қорымдарынан барлығы жетпістен астам обаларда ғылыми ізденіс жүргізді. Қола дәуірінде ірі металлургиялық орталық болған өлкенің ерте темір дәуіріндегі көшпелі және жартылай көшпелі тайпалар мен тайпалық одақтардың құрылуы мен дамуындағы рөлін анықтау мақсатында Қалба жотасындағы Жаңажұрт қорымынан қазылған 3 обаны, Құлажорға қорымынан зерттелген 50 оба (1956 жылғы қазбадағы 18 обаны қоса есептегенде) мен Баты қорымынан қазылған 15 обадан шыққан материалдарды салыстыра отырып, барлығын бір мәдениетке (у-гэ тайпалары) жатқызды. Оба үйінділерінің пішіні мен құрамының, қыш ыдыстарының түрі мен жасалу әдісі, адам мүрделерін арқасымен қоюы бұл Құлажорға мен Баты қорымына тән ұқсастық дей келе, оларға тән ерекшеліктерді де атайды. Мысалы, батылықтарға адамның басын батысқа қаратуы мен жанына қойдың құйымшағын қою тән болса, құлажорғалықтарға қабір жабындысы үстіне жылқыны қою әдеті болған (Черников С.С., 1951а, 64 - 78-бб.). Ескерткіштердің жергілікті және мерзімдік ерекшеліктеріне аса мән берген С.С. Черников 1949 жылы Тарбағатай, Шыңғыстау тауларында барлау жасап, осы жылдан бастап бес обалар тобынан тұратын атақты Шілікті аңғарында қазба жұмыстарын жасайды. Обалардың малдың қысқы жайылымына қолайлы жерде орналасатын заңдылығын байқайды. Дөңгелете қазылған терең емес шұңқырдан шығып жатқан коридордың бөренемен жабылуын, осы рәсімнен кейін жұмыртас пен саз топырақ аралас үйінді тұрғызған шіліктіліктердің жерлеу әдісі Алтай тайпаларымен емес, тек оңтүстік-батыстағы ескерткіштерге ұқсас келеді деп ой түйді. Ол құлажорғалықтар, сарыкөлдіктер мен шіліктіліктердің заттай мәдениетінің, әсіресе жерлеу ғұрпында этнографиялық әр түрлілік бар деді (Черников С.С., 1951б, 144 - 151-бб.). Қазақ даласындағы ерте темір дәуірі обаларының көп шоғырланған өлкелерінің бірі - Шіліктіде әр жылдарда он үштен астам обаны қазып, ж.с.д. 7 - 5 ғасырларға жатқызған № 5, № 7 оба материалдары негізінде өз еңбегін жариялады (Черников С.С., 1965). Ал өзінің көп жылдық зерттеу қорытындыларын 1972 жылы аяқтаған Ресей ғылым академиясының Тарих және заттай мәдениетті зерттеулер жөніндегі институтының мұрағатында сақтаулы Ранние кочевники Восточного Казахстана атты қолжазбасына жинақтады. Өлкедегі обалы жерлеулерді ж.с.д. 7 - 4 және ж.с.д. 3 - 2 ғасырлар деп екі мерзімдік кезеңге бөле отырып, солтүстік және оңтүстік топтарына біріктірді. Солтүстіктегі топқа Чернова, Славянка, Юпитер, Берел, Бөкен, Қызылту, Малокрасноярск қорымы обаларын енгізсе, оңтүстік топқа Зайсан көлі, Тарбағатай таулары маңындағы ескерткіштер кіреді деді. Ертіс аңғарында кейінгі кезеңде пазырық мәдениетінің белгілері жойылып, өзіндік түрі бар мәдениет (құлажорға) қалыптасады делінді (Черников С.С., 1975, 132 - 137-бб.). Оның пайымдауынша, ж.с.д. 3 ғасырдан бастап қоғамдағы жағдайлар біршама тұрақтанып, алғашқы мемлекеттік бірлестіктер құрылып, бай обалар жоғалады. Ол аталған өлкеде ж.с.д. 7 - 4 ғасырларда тас-топырақ үйінділі, солтүстігінде әбзелді жылқы қойылған қима-тағанды жерлеулі пазырық мәдениетінің оңтүстігіндегі тобы мен Ертіс өзенінің сол жағалауы, Зайсан көлі, Тарбағатай таулы жотасы маңын мекен еткен шымды, топырақ үйінділі, тор көз бөрене құрылысты, не бөрене жабындылы, шығысында дромосты, үйінді шетінде тас қоршаулы, қыш ыдыс пен жылқы жерлеуі кезікпейтін салтты сақтардың мекендеуі мүмкін деп түйіндеді. Ж.с.д. 6 ғасырға дейін Шіліктідегі сақтардың бір тобы Енисейдің орта ағысы мен Туваға қоныс аударып барса, ж.с.д. 3 ғасырдан бастап өзен бойларын мекен етіп жартылай көшпелілікпен айналысқан, қоныстарының маңындағы бірнеше ондаған кіші обалы қорымда өлген адамды тас жәшікке жерлеген, адамның бас жағына қойдың құйрығын қою салты болған, өңірдегі саяси салмағы шектеулі болған жаңа мәдениеттің өкілдері пайда болды дей келе, сол құлажорғалықтарды әшекейлер көптеп тағылған адамның басын шығысқа қаратып, жылқымен қоса жерлеген ерте (ж.с.д. 3 - 2 ғғ.) және топырақ шұңқырда адам басын батысқа қаратқан, жанына қойылатын заттардың аздығы тән кейінгі топқа (ж.с.д. 1 ғғ.) бөледі (Черников С.С., 1975, 282 - 285-бб.). Шілікті, Майемер обалары енетін екінші топтың тұрғындары Тағар мәдениеті өкілдері, Аржандықтармен тығыз байланыста болған. Қазақ Алтайының ерте темір дәуірінің ерте кезеңіне жататын ескерткіштердің көрші елдермен тарихи-мәдени байланысы жөнді қарастырылмай отырған ашық тақырып. Қазақ Алтайы ежелгі көшпелілерінің бір ерекшелігі Орталық Қазақстандағы тасмолалықтар сынды соғыс құралдары мен тұрмыстық бұйымдардың шикізаты саналған металдың ірі кендеріне бай өлкеде өмір сүрді және қола дәуірінен бері сол металдарды өңдеп, байлық көзін меңгере білді. Бұл жайттар өз кезегінде жұрттың баюы мен мықты ел болуына, берік қорғануына итермеледі. Көшпелілерді жер өнімімен Ертіс сынды ірі өзендер бойындағы Трушниково мен Мало-красноярка сынды қоныстарын мекен еткен отырықшы жер
игерушілер, егіншілер қамтамасыз етіп отырды. Қай өңірде болмасын ерте темір дәуірінде көшпелі мал шаруашылығмен айналысқан жұрт елдің көп бөлігін құрады. Кейіннен ұлы ғалым атанған В.В. Радлов есімді Барнаул округтік училищесінің мұғалімі қазған Үлкен Берел обасына деген қызығушылық 1930 жылдары Пазырық I обасының мәліметтерін талдау барысында М.П. Грязнов тарапынан туындады. Кейіннен Сібір, Алтайдағы үлкен ашылымдар Берел обасын қайта зерттеуді қажет етті. Осы мақсатпен 1959 жылы келген С.С. Сорокин бастаған Мемлекеттік эрмитаждың Оңтүстік алтай экспедициясы обадағы жерлеу құрылысының құрылымын толық зерттеп, мәдени тегін, тіпті дүниетанымын ашуға тырысты. Алты жылдық зерттеуінде Бұқтырманың жоғарғы ағысы бойындағы ескерткіштерді барлап, Катон, Күрті (Курту), Берел қорымдарында қазба жүргізді. Катондағы зерттелген 16 оба ж.с.д. I мыңжылдықтың соңғы ғасырларындағы бір тарихи кезеңге және бір мәдениетке жатады дей келе, онда көбінесе адамды арқасымен, басын шығысқа қаратып, қима-тағанға жерлеу кездесетіндігін айтты. Бұқтырма өзенінің бойындағы алты топтан тұратын Күрті обаларын зерттеген ол Қазақ Алтайының солтүстік-шығысындағы ерте темір дәуірінің ең көне ескерткіштерін ашты. Екінші және үшінші топтың кіші көлемді жұмыртасты қоршауларының ортасында 0,6 м тереңдікте, сол қырымен, басы солтүстік-батысқа қаратылып жерленген адам жерлеулері ж.с.д. 9 - 8 ғасырлармен мерзімделді. № 3-ші қоршауда адамнан соң жанына аузында үш тесікті сүйек суылғы бар жылқыны қоса жерлеген. Мұнда сонымен қатар ж.с.д. 5 ғасырларға жататын Майемер, Чернова обаларымен тұстас басқа да Күрті обалары зерттелді. Жылқының ауыздығы мен суылғы арқылы нақты мерзімделген бұл жерлеу орындары тас қоршаулы, терең емес қабір шұңқырына мүрдені сол қырымен қоюымен ерекше. Алайда С.С. Сорокиннің ойынша, күртіліктер майемерліктерден не ерте өмір сүрген, не Бұқтырманың орта ағысындағы тұрғындардың мәдениеті өзгеше болған (Сорокин С.С., 1969, 208 - 236-бб.; Сорокин С.С., 1966, 39 - 60-бб.). Атамұраның қай түрі болсын көне тарих тұңғиығы жөніндегі мәліметтер легін толықтыра береді, - деген белгілі ғалым, Өскемен педагогикалық институтының оқытушысы Ф.Х. Арсланова Кенді Алтай ескерткіштерін, әсіресе бір Зевакино кешенін толықтай зерттеп, ж.с.д. 8 - 7 ғасыр ескерткіштерінің жер беті құрылысының бірнеше түрін, қабірді қазу мен адамды жерлеудің әдісі мен тәсілдерін ашуға талпынды. Көптеген жылдар жасалған (1965 - 1974 жж.) қазба жұмыстарының нәтижесі мен Чистый Яр, Камышинка сияқты кездейсоқ табылған олжаларды талдай отырып, зевакинолықтардың индивидуумды о дүниеге жөнелту салты мен жергілікті өткен тайпалармен (федоров) жерлеу ғұрпындағы ұқсастығы, металл бұйымдардың жаңа карасук-тағарлық түрінің шығуы мен қыш ыдыстардағы өзгерісті жергілікті тұрғындардың жат элементтермен араласуымен болғандығын және көршілермен өте тығыз этномәдени байланыста екендігін көрсетеді деген қорытынды жасайды (Арсланова Ф.Х., 1972, 254 - 258-бб.). Зевакино қорымындағы зерттелген, бірі-біріне жалғасып тұйықтала жатқан жетпістен астам қоршау материалдары бойынша адамды негізінен сопақша шұңқырға, оң жақ қырымен басын оңтүстік-батыс, не оңтүстікке қаратып, жанына қыш ыдыссыз, кейде қола пышақ қоя жерлеген делінеді. Бұл отырықшы шаруашылықты металды өңдеу ісімен айналысқан, көшпелі шаруашылыққа өтер өтпелі кезеңнің қарапайым жерлеу ғұрыптары болса керек (Арсланова Ф.Х., 1974, 50 - 53-бб.). Сонымен қатар оның экспедициясы тасмолалық мұртты обалардың Ертіс бойындағыларын (Зевакино, Қызылтас, Точка) ашып зерттеп, ескерткіштің үш түрін бөлектейді және қабір іші құрылымы мен табылған заттарына (садақ, қылыш, құрастырмалы белдік, сырға, қазан және т.б.) қарай отырып, ж.с. 3 - 4 ғасырларымен мерзімдеп, тас тізбек ескерткіштері түрлерінің мерзімінде өзгеруін анықтау қажет дейді (Арсланова Ф.Х., 1975, 116 - 129-бб.). Өлкенің қантамыры іспетті Ертіс өзені бойындағы алғашқы зерттеулер, әсіресе С.С. Черников ізденістері, Өскемен мен Бұқтырма су қоймаларын салуды жоспарлауға байланысты басталды. Осындай мақсаттағы жұмыстар Шүлб СЭС-ін салуға байланысты Жоғарғы Ертіс бойында 1977, 1980 - 1983 жылдары Қаз.ССР Ғылым академиясының Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының Шүлбі археологиялық экспедициясы тарапынан жасалды. Қазба қорытындылары өлкенің өзі жұтаңқы жарияланым қорын байыту мақсатында Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС атты еңбек болып жарияланды. Шығыс Қазақстанның, жалпы Қазақстанның қола дәуірі мен ерте темір дәуірінің мәдени сабақтастығы маңызды да өзекті мәселе. Осы тұрғыдан алғанда Зевакино кешенінен кейін (ж.с.д. 8 - 7 ғғ.) Измайловка қорымы ескерткіштері (ж.с.д. 9 - 7 ғғ.) мен Желдіөзек обалары зерттелді. Алынған мәліметтерді оба құрылысы (қоршаулы, не қоршаусыз төртбұрыш тас жәшік, ағаш табыт), жерлеу әдісі (мәйтті оң қырымен, басын батысқа қарату мен шығыс бағытқа қаратып адамды жерлеу)
және қойылған заттарына қарап топтастыра отырып, Орталық Қазақстандағы Беғазы-дәндібай, Арал бойындағы Түгіскен ескерткіштерімен ұқсастырады, жақын орналасқан Зевакино кешенінен ерекшелігін атап өтеді. Сонымен қатар құлажорға түріне жататын обалар зерттеліп, жер беті құрылысы (тұғыр тасты, не тұғыр тассыз және тас қоршаулы тас топырақты үйінділі), қабір іші құрылымы (сопақша жер асты шұңқырының тас жәшік жабындысына қарай қоңыраутәрізді кеңеюі мен ағаш рамалы қабір) мен адам мүрдесін қою мен бағыттау (бір тобында беті солтүстікке, басы шығысқа қаратылса, келесі топта адам басы тек батысқа) бойынша екі топқа бөліне қаралған (Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской ГЭС, 1987, 64 - 155-бб.). 1982 жылы Шығыс Қазақстан облысы өлкетану мұражайының Ф.Х. Арсланова жетекшілік еткен археологиялық экспедициясы Нарым жотасы аумағындағы Түйеөзек, Васильевка, Қызылқайың обалар тобынан ж.с.д. 3 - 1 ғасырларға жататын өзімен бірге моншағы, алтын сырғасы мен 2 қыш ыдыс қойылған, басы батысқа қаратылған, шалқасынан ағаш табытта жатқан 8 - 10 жасар қыз баланың жерлеу орнын (Түйеөзек I, № 4 оба) ашып, берелдік кезең ескерткіштерінің қатарын толықтырды (Арсланова Ф.Х., 1982). Өлкедегі ежелгі жәдігерлерді іздеу, табу, төлқұжаттау және қазу жұмыстарына 1985 жылдан бастап Қазақ мемлекеттік университетінің профессоры Ә.М. Оразбаев бастаған Археология және этнография кафедрасының археологиялық экспедициясы белсенді түрде, ұзақ мерзімді зерттеуге араласты. Сол жылы Шыңғыстаудың оңтүстік беткейіндегі Суықбұлақ, Тақтайбұлақ, Қарасу, Шаған, Баймұрат, Қойтас және Базаралы сынды ж.с.д. II - I мыңжылдықтарға жататын мұралар ашылды. Келесі 1986 жылы бұрынғы Катон-қарағай ауданының Катон-Жамбыл ауылдары аралығында барлау жасап, он екі қорымның топографиялық планы жасалды және Чернова I, II, III, Катонқарағай I қорымдарынан ерте көшпелілердің жеті обасы қазылды. Мұндағы екі обадан (Чернова I, № 2 оба, Чернова III, № 6 оба) пазырықтықтардағыдай адамды ағаш саркофагқа жерлеу дәстүрі ашылды. Катондағы ізденістен екі жылдан кейін Марқакөл мен Күршім аудандарында барлау жұмыстарын жүргізіп, Сарыкөл I, II, Бәйгетөбе I, II кешендерінен алтыдай оба қазылды (Оразбаев А.М., Омаров Г.К., 1998). Қазақ археологиясының көшбасшыларының бірі бұл ғалымның Шығыс Қазақстандағы зерттеу қорытындылары ғылыми түрде түгел жарияланбаған, ал бар көпжылдық ғылыми есептерінің қолды болып кеткені өкінішті. Шығыс Қазақстанның ақтаңдақтарын, әсіресе Тарбағатайдың теріскей беті ескерткіштерін зерттеуге 1989 - 1998 жылдары аралығында ҚазМУ-дің профессоры Ә.Т. Төлеубаев басқарған экспедициясы өз үлестерін қосты. Әр жылдары: Тебіске, Қарғыба, Базар, Боғас өзендері бойындағы Боғас I, Базаршаты, Бесоба, Қараоба, Жыланды, Сөк және т.б. обалар тобын, мұртты обаларды тауып тіркеді. Оба үйіндісінің етегінде дөңгелек және төртбұрыш қоршаулары бар Ащылы I, Ақтүбек I қорымдарынан үйсіндердің көбі тоналған алты обасы мен бір қоршауын қазды. Құлбабас қорымындағы зерттелген №№ 1, 2, 6, 7 обалардағы жерлеу түрін Орта Азияның ақымдап жерлеулерімен салыстыра отырып, шығыстан батысқа қарай бағытталған, қабір шұңқырының солтүстік қабырғасынан ақым жасап, оған адамды заттарымен басын батысқа қаратып, шалқасымен қою дәстүрі Жетісу үйсіндеріне ұқсас, сол мәдениетке жатады деп ж.с.д. 1 - ж.с. 1 ғасырларымен мерзімдеді (Омаров Г.К., 1998, 225 - 240-бб.; Омаров Ғ.Қ., 1998, 253 - 260-бб.; Толеубаев А.Т., Бейсенов А.З., Омаров Г.К., 1998, 218 - 225-бб.; Омаров Ғ.Қ., 1999, 81 - 89-бб.). Өткен ғасырдың 88 жылы жасақталған Шығыс Қазақстан археологиялық экспедициясы ерте қола дәуірінен бастап ерте ортағасырға дейінгі ескерткіштерді зерттеді. Диаметрлері 8 - 22 м, биіктіктері 0,4 - 1,6 м Құрық 1 (Курук I), Құрық 2 (Курук II) обаларына негізінен ішкі (қабір шұңқырының шетіне) және сыртқы (үйінді шетіне) қоршау салу, батыстан шығысқа қарай аздап ауытқымалы түрде болып келетін ұзын сопақша қабірге адамды арқасымен, басын батысқа қаратып жерлеу тән. Бірақ қазылған әр оба жеке көзқараспен қарауды талап етеді. Мысалы, Құрық 1, № 1 обадан адам мәйітінің жоғарғы жағында бастары оңтүстікке қаратылған төрт бүркіттің қаңқасы мен қыш ыдыс табылса, Құрық 2, № 1 обада жерлеу ағаш табыт тас жәшікте жасалған. Ал Құрық 2, № 6 обада тас жәшік пен қабір шұңқырының ортасында бастары жұлынған, астында қой сүйегі қойылған жылқы сүйегінің ашылуы кешенде күрделі ғұрыптық салттардың орын алғандығын көрсетеді. Оба құрылысын жете зерттеуге аса мән берген бұл зерттеушілер соңында құрылымның тұрғызылуы ретін қайта жаңғыртады (Самашев З.С., Васютин А.С., Ермолаева А.С. және т.б., 1988). Семей облыстық атқару комитеті аралығындағы келісім-шартқа сай Кемерово мемлекеттік университетінің археологиялық экспедициясы 1988 - 1991, 1993 жылдары сол кездегі Семей облысының Жаңа Шүлбі, Бородулихинский және Бесқарағай аудандарында зерттеу жүргізді. Пазырықберелдіктермен бір этномәдени топқа жатуы мүмкін
Алтайдың солтүстік-батыс шетіндегі ерте скифтік Кондратьевка ескерткіштер тобындағы топырақтасты үйінділі, үйінді ішінде ғұрыптық рәсімнің (қой сүйегі) орындалуы мен үйінді шетінде тас мүсіннің жатуы, төртбұрышты қабір шұңқыры, мүрделердің солтүстік, солтүстік-батысқа қаратылуы сияқты жерлеу ғұрыптық элементтермен қоса бірге жерленген малдардың барлығы дерлік әр кертпеш деңгейде (уступ) оң жамбасымен, екі жылқының басы шығысқа, қойдың бассүйегі солтүстікке қаратылып қойылған және жылқы бассүйегінің астына әбзелдерін қойған жерлеулерімен ерекше (Алехин Ю.П., 1991). 1997 жылы француз археологиялық миссиясымен бірлесе Майемер даласында ерте темір, көне түрік дәуірі ескерткіштері мен тастағы ежелгі суреттерді зерттеген ҚР БҒМ Археология институтының З.С. Самашев бастаған археологиялық экспедициясы келесі 1998 жылдан бері тоң басқан Берел обаларына молекулалы биология, генетика, архитектура, топырақтану және т.б. өзге ғылым салалары жетістіктерін пайдалана отырып қазба жұмыстарын жүргізіп келеді. Содан бергі жиырма жылдық далалық маусымда ежелгі тұрғындардың отыздан астам обалары қазылып, сяньбийліктердің ескерткіштері ашылды. Бір қорымды пәнаралық тұрғыдан толық зерттеудің жаңаша бағытын бетке ұстаған бұл зерттеу тобының әр сала бойынша алынған кейбір жұмыс қорытындылары жарияланып та жатыр (Самашев З.С., Базарбаева Г.А., Жумабекова Г., Сунгатай С., 2000; Горбунов А.П., Самашев З.С., Северский Э.В., 2000; Самашев З.С., Фаизов К.Ш., Базарбаева Г.А., 2001; Самашев З., Мыльников В., 2004; Самашев З.С., Ахметкалиев Р.Б., Алтынбеков К., 2004; Самашев З.С., 2011; Кашкинбаев К., 2013; Косинцев П.А., Самашев З., 2014). 1998 - 2000 жылдары аралығында Күршім ауданында ресей мен қазақтың біріккен Марқакөл археологиялық экспедициясы жұмыс істеп, Айнабұлақ археологиялық кешені тіркелді және бірнешеуінде зерттеулер жүргізді (Дашковский П.К., Самашев З.С., Тишкин А.А., 2007). Күршім ауданындағы зерттеу жұмыстары 2012 жылдан бастап Ғ. Омаров жетекшілігіндегі отрядтың жұмысымен жалғасын тапты (Омаров Ғ., 2014а.; Омаров Ғ., 2014ә.). Сол жылы Ғани Омаров өзінің жеке ғылыми зерттеу тақырыбына сай Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірі атты еңбегін жарыққа шығарды (Омаров Ғ., 2014б). 1999 - 2002 жылдары аралығында ҚР БҒМ Археология институтымен біріге Берел қорымы обаларын зерттеген проф Ә.Т. Төлеубаев басшылық ететін ҚазМУ-дың археологиялық экспедициясы 2003 жылы атақты Шілікті обаларының бірін қазып, ел тарихында ірі ашылым жасады. Қорымдағы № 2 обалар тізбегінің оңтүстігіндегі ж.с.д. 690 - 644 жылға жататын ел басылардың бірі жерленген № 1 оба (Бәйгетөбе) күрделі архитектуралық құрылысты (бөренелерден айқастырыла салынған жерлеу камерасы, тас құрылым мен саз топырақ пен шымнан тұратын үстіңгі үйінді) және аң стиліндегі әр түрлі әшекейлердің молдап табылуымен ерекше. Жеті жылдық зерттеу барысында Шілікті аңғарынан төрт ірі (Шілікті 2, №1; Шілікті 3, №1; ) обамен қатар, үйсіндердің он кіші көлемді жерлеу орындары қазылды (Төлеубаев Ә.Т., 2004, 326 - 334-бб.; Толеубаев А.Т., 2005, 1 - 7-бб.; Шілікті археологиялық экспедициясының 2008 жылғы есебі, 85-б.). Қорыта келгенде, Шығыс Қазақстандағы көне жәдігерлер жайлы өткен-кеткен саяхатшылардың, ғалымдардың және т.б. жазбаларындағы үстіртін деректердің сыртында ғылыми жағынан зерттеле бастағанына бір жарым ғасыр уақыт болса да оқылмаған сырлар өте көп. Зерттелу жолын қарап отырсақ, кең тараптағы, кешенді жұмыстар С.С. Черников зерттеулерінен кейін әлі жүргізілген жоқ. Сонымен қатар жинақталған мәліметтер, әсіресе зевакино кешені мен құлажорға мәдениеті материалдары толық ғылыми айналысқа енбей отыр. Ескерткіштерді қалдырған тұрғындардың этникалық тегін айқындау былай тұрсын, алдымен әр жұрттың (ғұн, үйсін, тасмолалықтар, пазырықтықтар) осы өңір тұрғындарының жерлеу ғұрпына тигізген әсері мен өзіндік ерекшеліктерін және микроәлемдегі әр әлеуметтік топтың орналасуы, оларды жерлеу салты мен атқарылатын ғұрыптың түрлері сынды мәселелерді жерлеу ғұрпына қатысты ашу қажет. Өлкедегі әр тарихи кезеңдегі жерлеу түрлері мен олардың арақатынасын анықтаған салыстырмалы талдаулар жасалынған жұмыстар жоқ. Әр зерттеуші өзінің зерттеу жұмысы барысында нені, қалай тапқанын сипаттап, ғылыми мақала жазса да, ол ескерткіштердің мәдени орны айтылмайды, дәлелденбейді. Осылайша әр жерде шашыраңқы зерттеулер жасау мен үзік ойлар айту үрдісі әлі жалғасып келеді. Жерлеу-ғұрыптық ескерткіштер кешенінде ұзақ уақыт, барынша мол мағлұматтарды ала отырып, жүйелі зерттеулер көптеп жасалса ғана ғылыми нақты қорытындылар алынары хақ.
2.2 Күрті-зевакино кезеңі (ж.с.д. 9 - 8 ғғ.) Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуірі мәдениетінің алғашқы қалыптасқан, соңғы қола дәуірінен ерте темір дәуіріне өтпелі кезеңі - ж.с.д. 9 ғасырға Күрті, Зевакино және Измайловка жерлеу кешендері ғана жатады. Басқа ескерткіштер зерттелінбей әлі жер қойнауында жатыр. Бір та
рихи кезеңнің орнына екінші кезең жоқтан пайда болмайтындығы анық. Жергілікті негізде шығып, көрші мәдениеттермен тығыз байланыста дамыған ерте темір дәуірінің мәдениеті қола дәуірінің соңғы кезеңінде қалыптасқаны белгілі. Бүгінгі таңда Евразия археологиясында қола және ерте темір дәуірлерінің хронологиялық мерзімдерін басқа ғылым жетістіктерін пайдалана отырып, қайта қарастыру мәселесінің орын алуы осы өтпелі кезең ескерткіштеріне назар аударуға итермелейді. Бұл кезеңнің атауы шартты түрде алғашқы ашылған ескерткіштердің атауымен алынып отыр. Жоғарыда аталған үш қорымда ж.с.д. 9 - 2 ғасырлардағы ескерткіштер түгел кезігеді. Дегенмен ғылыми айналымға кеңінен еніп кеткен бұл қоршаулардың тек ж.с.д. 9 - 8 ғасырлардағы адамды жерлеу ғұрпындағы ерекшеліктеріне тоқталып өтпекпіз. Аталған кезеңнің жерлеу ескерткіштерін ашып, толығымен зерттеу болашақтың ісі. Енді Қазақ Алтайының әр тарабындағы аталған қоршауларды жеке сипаттап, құрылымдық ерекшеліктеріне тоқталып өтейік. Бұқтырма өзенінің жоғарғы ағысындағы ірі жұмыртастардан салынған кіші көлемді Күрті тас қоршаулары - ерте көшпелілер мәдениетінің бастапқы кезең ескерткіші. Оннан астам шақырымға созылған үлкен сайда орналасқан Күрті қорымының қоршаулары мен обалары алты топтан тұрады. С.С. Сорокиннің сырттай бөліп көрсетуінше, обалардың қорымның солтүстік-батысында тізбек құра орналасқан кіші көлемді қоршаулар (диаметрлері 3 - 4 м) мен диаметрлері 12 - 15 м обалар сияқты екі түрі бар. Тізбектегі кіші қоршаулардан басқа ірі қоршаулардың маңына кейінгі кезеңде салынуы мүмкін кіші қоршаулар да болды (6, 1-сур.). Күрті 2 обалар тобындағы № 1 мен № 3 дөңгелек пішінді қоршаулары сыртқы қоршау мен қабір үстінің ірі тастардан салынған үйметасынан, солтүстікбатыстан оңтүстік-шығысқа қарай созылған сопақша қабір шұңқырынан және сол қырымен, аяғын бүге жатқан, басы солтүстік-батысқа қаратылған адам жерлеулерінен тұрады. Қабір шұңқырларының көлемі 2,0 - 2,1x1,4 - 1,5 м, тереңдіктері 0,6 м. Орта жастағы еркек жерленген, өтпелі кезеңге жататын № 3 қоршаудан Қазақ Алтайындағы ең көне жылқы жерлеуі ашылды. Мұнда адамды тас қоршауға жерлеп болғаннан кейін қосымша түрде оңтүстік-шығыс шетіне жылқыны аяғын ішке бүге отырып, басын негізгі қоршаудың ірі жұмыртасына қойып, адам жерлеуінен жоғары сатыда, біршама уақыттан өткен соң жерлеген. Жерлегеннен кейін жылқының айналасына сопақша етіп үйметас жасалған. Бұл қоршаудың мерзімін берген үш тесікті, сүйектен жасалған жылқы сулығы еді (6, 2-3-сур.). Келесі талқыға салынатын екі кешен Ертіс өзенінің бойында, Қазақ Алтайының кенді өлкесінде орналасқан. Зевакино қоршаулары негізгі қоршау айналасына диаметрлері 2 - 3 м, екіден он екіге дейін, бір жерде шоғырлана, тіпті бірінен соң бірі жалғаса салынған. Сондықтан олар қазылу ретіне қарай нөмірленген. Бәрі кіші көлемді (3 - 5 м), қарапайым топ өкілдері жерленген орын. Ж.с.д. 8 - 7 ғасырлардағы Зевакино жерлеу кешендеріне сопақша, не төртбұрыш пішінді қоршау жасау, жерленетіндердің саны мен жасына қарай әр түрлі көлемді қабір шұңқырын қазу (тар және терең емес (0,6 - 1,2 м) және адам мәйітін, қола дәуірінің федоров кезеңіндегідей, негізінен оң қырымен, басын оңтүстік-батыс, оңтүстікке қаратып жерлеу тән болған (7, 3-сур.). Қоршауға адамды жекелей жерлеу кеңінен таралған. Сонымен қатар жұптап, не тобымен жерлеу де болған. Балаларды көне жер бетіне жерлеу басымдыққа ие. Балалардың жерлеуінен тесілген, не қызыл охрамен боялған, тақ санды (3, 5, 7 және тағы басқа) ойын асықтары табылған. Тоналмаған қабірлерде адамды көбіне қаружарақсыз жерлеген (8, 2-сур.). Қоршаулардың мерзімделуін Ф.Х. Арсланова үш түрін бөліп көрсеткен қола пышақтар береді (8, 1-сур.). Жанында қойдың сүйегі болған қола пышақты ересек пен балалардың бас жағына, бет алдына қойған. Өлген адамның жанына қыш ыдыс көп жағдайда салынбаған. Қыш ыдыс тек № 34 (7, 4-сур.) пен № 45 қоршаулардан ғана табылған (Арсланова Ф.Х., 1974, 48 - 59-бб.). Зевакино қорымындағы кейбір тоналмаған, ерекше жерлеулерге тоқталайық. Қорымдағы № 45 қоршауда (көлемі 3x4 м) 0,4 м тереңдікте сол қырымен, басы оңтүстік-батысқа қаратылған, бас жағына ыдыс қойылған бала жерлеуі табылған (7, 1-сур.). Осы қоршаудың оңтүстік-шығысындағы төртбұрышты № 46 қоршаудағы сопақша шұңқырдан (1,9x1,4 м) 0,7 м тереңдіктен қос жерлеу ашылған екен. Екі адам қаңқасы да бүгулі түрінде оң қырымен, бастары оңтүстік-батысқа қаратылған (7, 2-сур.). Оңтүстік-шығысындағы мүрденің маңдайынан диаметрі 32 см, ені 1,8 см шетінде тесігі бар қола пластинадан жасалған диадема мен сол қолының сұқ саусағынан қола сақина табылған. № 47 қоршауда 0,2 м тереңдікте оңтүстік-шығысынан қабірі жоқ адам сүйектері мен қола пышақ табылса, 0,7 м тереңдікте қоршаудың солтүстік-батысынан 2,75x1,6 м сопақша шұңқырда (солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа бағытталған) үш адам қаңқасы болған (7, 6-сур.). Қабірден қоладан жасалған, арқасы иілген, ілмекті
пышақтар табылды (Арсланова Ф.Х., 1971, 13 - 17бб.). Аталған қорымдағы № 51 қоршаудағы (диаметрі 4 м) қабірдің түбінде үш адам сүйегі ашылған. Екеуі шашылған, біреуі арқасымен, тізесі бүгілген, оң, сол қолы да созылыңқы, бірақ сол қолы жамбасына қойылған (7, 5-сур.). Негізгі қабірден шығыста 1,5x0,9x1,35 м, ішінде оң қырымен, басы оңтүстікбатысқа қаратылған адам жерленген (Арсланова Ф.Х., 1973, 7-б.). № 218 (диаметрі 8 м) қоршауынан орталық төртбұрыш қоршау айналасынан сопақ пішінді (тек №4 құрылыстан басқа) жеті қосымша құрылыс жапсарласа орналасқан. Оңтүстік-батыстан солтүстік-шығысқа қарай созылған шұңқырдан 0,8 - 1,1 м тереңдіктен, басы оңтүстік-батысқа қаратылған, оң қырымен жатқызылған адам жерлеулері шықты. Мойнында төрт тесікті әшекейі бар бала жерлеуінен басқасында заттар қойылмаған. Мұны Ф.Х. Арсланова асығыс түрде жерленгендер, жорықта жүріп, өлген сарбаздар деп көрсеткен (Арсланова Ф.Х., 1972, 11 - 14-бб.). Ертіс өзенінің су алқабындағы екінші террасада орналасқан Измайловка қорымында ерте қола дәуірінен бастап көне түркі дәуіріне дейінгі кезеңнің жерлеу-ғұрыптық ескерткіштері шоғырланған (9, 1-сур.). Бұл қорымда өтпелі кезеңнің оннан астам қоршаулары мен ерте темір дәуірінің обасы зерттелген. Қызығы, өтпелі кезең қоршаулары солтүстіктен оңтүстікке қарай созылған кіші тізбек (2 - 3 обадан) жасай салынған. Измайловкадағы әрқайсысы жеке салынған, оқшаулана тұрған, өлген адамдар жеке жерленген қоршауларды А.С. Ермолаева екі топқа бөліп қарастырады. Қоршаулардың көп бөлігі жататын бірінші топқа жерге қойылған, не қырынан қазылып салынған плиталардан құралған тас жәшікке адам мүрдесін оң жақ қырымен, басын батысқа қаратқан. Қоршаулар дөңгелек, не сопақша пішінді болып келеді. Тас жәшік түбінің жер бетінен тереңдігі 0,3 - 1,2 м (9, 2-3-сур.). Бала жерлеуінде тас жәшік жасалмаған. Беғазылық деп аталатын № 17 қоршаудың батыс бөлігінен жылқының әбзелдері, соның ішінде екі және үш тесік сулықты, үзеңгі тәріздес ауыздық ашылған екен (10-сур.). Тас жәшіктің шығыс, солтүстікшығысынан төңкеріліп немесе дұрысынан қойылған төрт қыш ыдыс пен оңтүстік-батысынан қола біз (№ 8 оба-қоршау), алтын сымнан оралған сырға (№ 14а) мен қоршаудың сыртынан қыш ыдыс (№ 9 қоршау) табылған. Тас жәшіктегі адамның бас жағына жеті қыш ыдысқа дейін қойған (№ 22 қоршау). Жалпы Измайловка қоршауларында өлген адаммен бірге қыш ыдыстар жиі салынған. Екінші топқа адам басы шығысқа қаратылған, қима-тағанды жерлеуі бар, батыстан шығысқа бағытталған төртбұрыш пішінді қабір шұңқырлы қоршауларды жатқызған (11-сур.). Соған қарағанда, бұл кезеңде адамды қима-тағанға жерлеу түрі пайда болып қойғанға ұқсайды. Бір қоршаудың қабір шұңқырының ішіндегі ағаш құрылысы өртелген. № 25 қоршауда қабір шұңқырының үстінде үйметас болған. Қима-тағанның ішіне жеті-сегіз қыш ыдыстар, қола қашау, өсімдік бейнелі алтын әшекейлер, сүзгі, сиырдың сүйектерін салған (Ермолаева А.С., 1987, 64 - 94-бб.). Қола дәуірінің соңғы кезеңінен ерте темір дәуіріне өтер кезең ескерткіштеріне қоршауларды салу дәстүрінің әлі де сақталуы, қабір шұңқырының терең болмауы, көне жер бетіне жерлеу мен адамды қырымен бүктете қою мен тас жәшікке жерлеу түрлері енеді. Біздің бөліп көрстеіп отырған күртізевакино кезеңіндегі адам мәйітін жерлеуде соңғы қола дәуірінің салты сақталып, ерте темір дәуірінің жерлеу құрылысын салу мен жерлеу рәсіміне тән элементтер пайда бола бастайды. Зевакино қоршауларының салыну реті мен адам мүрдесінің жанына заттарды қоюы жағынан измайловка ескерткіштерінен ерекшеліктері баршылық. Измайловка мен зевакино қоршауларын Ертіс өзені бойын мекен еткен отырықшылар салса, күрті қоршаулары таулы өлкенің малшыларының жерлеу орны.
2.3 Шілікті-майемер кезеңі (ж.с.д. 8 - 5 ғғ.) Ж.с.д. 8 - 7 ғасырларынан бастап жергілікті қола дәуіріндегі тұрғын үй құрылысын салудың қима-тағанды және жертөлелі каркасты түрі әлеуметтік дәрежесі жоғары топ өкілдерінің жерлеу орындарының жер беті құрылысын салуда кеңінен қолданылды. Оларда жер астындағы, не жер бетіндегі жерлеулерде шатыр, қима-таған және тор көзді етіп төртбұрышты, көлемді құрылыс салуға дейін болды. Бұрыштары мен тор көздердің арасы тастармен, ағаш діңгектермен бекітілді. Қабір үстіндегі ағаш құрылыстың үсті шым, құм мен топырақ аралас бірнеше қабатты құрылыстан тұрды. Қабірге қойылатын заттар ішінен қыш ыдыстар аз кездеседі. Шілікті обаларының жер бетіне құрылымына арнайы дайындалған орынға екі-төрт қатар етіп ағаш құрылыс салған, беріктілік үшін бұрыштарын сазбен сылаған Солтүстік Қазақстандағы Бірлік, № 1 обасын, Қараоба, А обасы мен Кеңес, № 11 обалары ұқсас (Хабдулина М.К., 48-б.). Ерте сақ тарихи кезеңіне жататын Шілікті обаларының орналасқан Сауыр-Тарбағатай таулы аймағы табиғи жағдайы бойынша Алтай мен Тянь
Шань таулары аралығында орналасқан (12-сур.). Екі жота да Зайсан ойпатының оңтүстігінде батыстан шығысқа қарай созылып жатыр. Шілікті қорымындағы № 5 оба (диаметрі 66 м, биіктігі 6 м) үйіндісі астынан дүниенің төрт бұрышына бағытталған, көлемі 7,1x8,3 м, тереңдігі 0,5 м шұңқыр қазылған (13-сур.). Дромостың ені 2 м, тереңдігі 1 м, ұзындығы 12 м. Қабір шұңқырында көлемі 4,8x4,6 м, биіктігі 1,2 м бөренелерден екі қатар етіліп төртбұрышты құрылыс салынған. Үстін бір қатар бөренелермен жапқан. Құрылымның батысында жуан тақтайлардан жасалған еден болған. Қабір шұңқыры мен ағаш құрылым арасы, сонымен қатар құрылым үсті тастармен толтырылған. Сары балшық пен тастардың диаметрі 40 метрге жететін, үш метр қалыңдықтағы қабаты жасалған. Одан кейін топырақ пен жұмыртастардың тағы да үш метр қалың қабаты, сосын әсемдік үшін ұсақ жұмыртастармен қаптаған (Черников С.С., 1965, 19-б.). Алғашқы диаметрі 14,8 м, биіктігі 2 м болған № 3 шілікті обасының тастар, саз балшықтар, ұсақ жұмыртастар мен топырақ және қаптама ірі жұмыртастардан құралатын үйіндісі астында көлемі 2,4x1,7x1,2 м, топырағын шығысқа лақтырылған қабір шұңқыры болды. Шұңқырдан шығысқа қарай тереңдігі 0,6 м, ені 1 м, ұзындығы 5 м дромос жасалды. Шұңқырдың беті бөренелермен жабылған (14, 2-сур.). Үйінді диаметрі 40 м, сақталу биіктігі 4 м Шіліктінің № 4 обасында қабір үсті құрылымындағы тастар жиынтығы мен дромос болмаған (15, 2-сур.). Бөрене жабынды үстіндегі үйінді саз балшық, ұсақ жұмыртасты топырақтар мен ірі жұмыртас сияқты үш қабаттан тұрады. Жерленген адам астында шеттері ағаш сыналармен қағылған төсеніш болғандай (Черников С.С., 1960, 14-б.). № 7 обаның (диаметрі 42 м, биіктігі 3 м) қабір шұңқыры оба ортасынан батыста және дөңгелек пішінді. Үйінді төбесінен 4,1 м тереңдікке жерасты суы шыққанға дейін қазылып, топырақ қабатының ылғалдылығына байланысты қайтадан 0,6 метр биіктікке дейін жұмыртаспен жабылған дейді (Черников С.С., 1949, 21-б.). Шіліктінің басқа обаларының да үйінділері тас, ұрылған саз бен топырақ қабаттарынан тұрады (14, 1; 15, 1; 15, 3-сур.). Соңғы жылдардағы Шілікті қорымында жүргізілген зерттеулер барысында жалпы Шілікті атымен белгілі үлкен қорымның Шілікті 1, Шілікті 2, Шілікті 3 қорымдарынан тұратындығы анықталып, нақты топографиялық картасы жасалды. Шілікті 3, № 1 (Бәйгетөбе) (диаметрі 99x97,4 м, биіктігі 7,9 м) обасы қорымының ішіндегі ең ірі және қорымның оңтүстігінде орналасқан. Бұл жай Шіліктідегі обалар тізбегі оңтүстіктен бастап салынуы мүмкін деген болжам жасауға итермелейді. Архитектуралық құрылымды салудың, зерттеушілердің айтқанындай, үш құрылыс ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.