Түркі жазуының тарихы қалыптасуы мен дамуы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Филология және әлем тілдер факультеті

Сөж:Түркі жазуының тарихы; қалыптасуы мен дамуы. А. С. Аманжолов «История и теория древнетюрского письма» атты кітабынан үзінді келтіріңіз. Кирилл мен Мефодий:славян жазуының қалыптасуына қосқан үлесі. Қазақстандағы жазу реформалары.

Тексерген:Медетбекова П. Т

Орындаған:Тәңірбергенова П. С

Алматы-2020ж

1. Ежелгі түрік руникалық хаты, 8-10 ғасырларда кейбір ежелгі түркі тайпаларында болған, герман руналарына белгілер түріндегі жазба. Ескерткіштер, Элементтер (көбінесе эпиграфиялық; қолжазбалардың аз бөлігі Шығыс Түркістанда сақталған) Орталық және Орталық Азия мен Сібірдің алғашқы орта ғасырларында Шығыс және Батыс түріктердің, түргештердің, ежелгі ұйғырлардың, қырғыздардың енисейлерінің, қарлұқтардың және мемлекеттік құрылымдардың қалыптасқан жерлерінде құрылды. Орхон, Шығыс Түркістан, Енисей, Талас, Алтай және басқалар сияқты ескерткіштердің аумақтық топтарымен байланысқан осы кезеңнің бірыңғай әдеби тілін (коинал диалектикалық коині) өзінің жергілікті-хронологиялық нұсқаларында қарастырылды; кейде оларда ежелгі этникалық топтардың тірі диалектілері арасындағы айырмашылықтар пайда болды. Бірқатар ғалымдардың жорамалдарына сәйкес түркі рундары 8 ғасырдың басында пайда болған, «согди» жазуына негізделген. Сібір және Моңғолия далаларына таралған жұмбақ жазулардың бар екендігі туралы ғылыми орта ертеден-ақ білетін еді. Оларды «Руна жазулары», яғни скандинавия тілдерінен алғанда «құпия, сыры ашылмаған» таңбалар деп атайтын. Ол кезде әлем ғалымдары сондықтан, бұл жазуларды көне Угор тайпаларының (Орал халықтарының ата-бабалары) мұрасы деп есептеді. Жазуларды зерттеуге арнайы ұйымдастырылған Ресей Ғылым Академиясының экспедициясы Минусинск ойпатында іздестіру жұмыстарын жүргізіп, Д. Г. Мессершмидт және Ф. И. фон Стралленберг 1721-1722 жылдар аралығында көптеген материалдар жинақтады. Ежелгі түріктер не туралы жазбаған. ? Көптеген руникалық хаттар тастардың, таулардың, ағаштың, металлдың, кірпіштің және қағаздың кесілуіне қолданылған. Алайда, И. Л. Кызласовтың айтуынша, алдымен олар сұйық бояумен жұмсақ матаға, атап айтқанда пергаменқолданған. Руникалық жазулар Орта Азия мен Кіші Азияда, Алтайда және Қазақстанда табиғи жағдайларда жиі кездеседі. Олардың арасында өте ұзақ мәтіндер де бар, сонымен қатар бөлек сөздер мен әріптер де бар. Бұл көне түркі храмдарының орындары болған. Мұнда келгендердің бәрі өз қолтаңбасын қалдырады. Тас жазуларды қолдануға арналған материал ретінде өте танымал болған. Бұл үшін үлкен табиғи тастар да, ұсақ тас тастар да қолданылды. Антикалық дәуірдегі тастардағы жазулар мәңгілікке шақыру болып саналды, жазулары бар тастар «мәңгілік тастар» деп аталды. Біз ежелгі руникалық жазуды, ең алдымен, қабір тастарындағы жазулардан білеміз. Бұлар тақтың мұрагері мен Бас қолбасшы Күл-Тэгиннің (732 жылы қайтыс болған) және оның ағасы Хан Билге (билік - 716-734) құрметіне мемориалдық кешенде тұрғызылған биіктігі 3, 5 метрлік тас ескерткіштер. Олардың түріктері «Mђћge tash» (Мәңгілік Тас) деп атады. Хан Билге арналған эпитафтың бір бөлігі - Құл-Тегин эпитафының жалғасы және толықтырылуы. Ұлттық маңызы бар бұл жазуларды бір ай және төрт күн ішінде хан сарайындағы мектепте білім алған шежіреші Елиг орындады. Қабір тасы дәл сол кезеңге жатады түркі данагері, ханның кеңесшісі, әскер қолбасшысы Тони-юкук. Қабірлерде оюланған рундар қасиетті мағынаға ие. Олар құрылымның естелік мағынасын күшейтеді. Мәңгілік тастардағы жазулар мойынсұнғыш стилінде жасалған. Бұл өлілер туралы және оның жердегі істері туралы жылы сөздер айтуды білдірді. Марқұмның атынан көптеген жазулар жасалған, олар оқырманға немесе тыңдаушыға үлкен әсер қалдыруы керек еді. Бұл жазулардың саяси мағынасы да болған. Олар кеткен батырлардың оқиғасын жоғары бағалады. Бұл мемлекетті нығайтуға және түркі халықтарын сақтап қалуға ерекше қамқорлық болды.

2. Ағайынды Кирилл мен Мефодий ескі болгар тілінің диалектілерінің біріне негізделген славян алфавитін және ескі славян тілін құрған славян жазуын жасаушылар болып саналады. Ескі славян тілінің кітабын Киевский Русты алып, ескі орыс тілінің фонетикасына бейімдеген. Кирилл және Мефодий Салоники қаласында (бұрынғы Солуни) туып өскен туған бауырлар . Олар өмірлерінің көп бөлігін христиандық идеяларын уағыздауға арнады, славян алфавитінің реформаторлары болып саналады және шіркеу славян тілін құрды. Олардың славян жазуын дамытуға қосқан үлестері өте көп. Олар өздері ойлап тапқан алфавит негізінде славян жазуын жасап шығарды. Шындығында, олар ескі славян тілінің ата-аналары болып саналады. Олар ауызша тілде құжаттарды рәсімдеуге мүмкіндік беретін жазбаша нысанды ойлап тапты. Жазбаша түрде қоғамда болып жатқан процестерді тарихи түрде дұрыс көрсете білді. Бұл тек тіл саласында ғана емес, экономикалық қатынастарды, отбасылық қатынастарды және басқа да көптеген салаларды дамытуда үлкен жетістікке жеткізді. Көптеген рухани кітаптар Ресейдегі христиан дінінің дамуына жаңа серпін болған ескі славян тіліне аударылды. Бұл кезеңде бір алфавитке негізделген бірыңғай жазу жүйесі пайда болды. Бұл славян мәдениетін дамудың жаңа, сапалы кезеңіне көтерді және бүкіл халықтың мәдени және экономикалық өміріндегі жаңа серпіліс болды. Бастапқыда екі алфавит құрылды: глаголиттік және кирилл. Көптеген ғалымдардың пікірінше, глаголиттік алфавит әлдеқайда ежелгі, бірақ ол славяндар арасында тамыр алмады. Бұл екі алфавит бір-біріне өте ұқсас болды. Көптеген зерттеушілер Кирилл Клементтің шәкірттерінің бірі өзінің алфавитін өзінің мұғалімінің құрметіне осылай атады деп тікелей Кирилл алфавитін құрды деп санайды. Алғашында кириллица алфавитінде 43 әріп болған, олардың бір бөлігі сандарды білдіретін, ал бір бөлігі - әріптерді. Жалпы, Кирилл мен Мефодий алфавитті жаңандан жасап шықты деп айта алмас едік, тек бұрыннан бар, бірақ өте жетілмеген славян алфавитін өзгертті деп айтсақ дұрыс болар. Славян алфавитінде ағайындылар оны толықтыратын қажетті әріптер болмады. Ресейде алфавит пұтқа табынушылық кезеңінде қолданылған. Олар Византиямен ресми келісімдердің аудармаларын тіркеуге пайдаланылды. 988 жылы князь Владимирдің шомылдыру рәсімінен кейін жаңа алфавиттің таралуы кең етек алды. Бұл христиан дінін реформалау мүмкіндігінше тиімді болуына мүмкіндік берді. Осылайша, славяндар арасында жазудың пайда болуы оның тілдік жағын ғана емес, сонымен бірге, халықтың өмірінің барлық салаларының жаңа сапалы дамуына серпін болды деп қорытынды жасауға болады. Экономикалық құрылым өзгерді. Құжаттама түсінігі пайда болды, яғни ұзақ уақытқа өзгеріссіз қалуға мүмкіндік беретін құжаттарды материалдық медиада көрсетілді. Мұндай құжаттар соттарда, түрлі дауларды, оның ішінде экономикалық мәселелерді қарау кезінде дәлел бола алады. Бүгінде ағайынды Кирилл мен Мефодийдің әлемнің көптеген елдерінде ескерткіштері бар. Шығыс пен Батыста олар әулие ретінде құрметтеледі. 24 мамырда Ресей славян мәдениеті мен жазуы күнін атап өтеді.

3. ХХ ғасырда Қазақстанда жазу мәселесі үш рет өзгеріске ұшырады. Ғасыр басынан қазақ жұрты арасында, мерзімді басылымда, мектеп медреселерде кең түрде қолданылып келген араб жазуындағы әліпби болса, кеңестік жүйе орныққаннан кейін ХХ ғасырдың 20-40 жж. Қазақстанда жазуды өзгертуге байланысты екі

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.