Қазақ халқы қолөнерінде шәкірт тәрбиелеу жүйесі – дуальді оқыту бастауларының негізі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

2.1 Қазақ халқы қолөнерінде шәкірт тәрбиелеу жүйесі - дуальді оқыту бастауларының негізі

Ертеде қолөнер кәсібін таңдаған әке мен шешенің кәсіпшілігін ұлы мен қызы, немерелері мен шөберелері жалғастырған. Қазақ халқында аталық кәсіп, ата-баба кәсібі, ата-баба өнері, жеті атасынан айтулы шебер ұғымдары осы дәстүрге байланысты аталған. Балам өнерлі болсын десең, аталық айтар ісің болсын деген халық мақалы да тектен текке айтылмаса керек. Ұрпақтың осылайша әке жолын, ана жолын қууы - осы кәсіптің ұзақ та табысты дамуына, сондай-ақ ұжымда ұлттық мәдениет негіздеріне жауапкершілікпен қарап, аялы қарым-қатынастар жасайтын көркемдік талғамның қалыптасуына себепші болды [33].
Ал біздің зерттеуіміз үшін осы кәсіпшіліктің дамуымен қалыптасқан шәкірт тәрбиелеу жүйесі. Қазақ халқының қолөнер кәсіпшілігінде шәкірт тәрбиелеу дәстүрлерін педагог ғалым Ұ.М.Әбдіғапбарова өзініңҚазақ халқының қолөнерінде шәкірт тәрбиелеу атты 2005 жылы жарық көрген еңбегінде жан-жақты сипаттап, ғылыми тұрғыдан негіздеген. Ал біз, өз зерттеуімізде Ұ.М.Әбдіғапбарованың ойын әрі қарай дамытып, қазақтың қолөнерінің дамуында дуальді оқыту көрініс табатынын және ол кәсіби білім берудің бастауына негіз болатынына мән бердік.
Ертедегі белгілі шеберлер өзінің шығармашылық жолын әңгімелегенде өзінің кәсібінің алғашқы дағдыларына отбасында бала кезінен-ақ үйренгенін айтады. Олардың басым көпшілігі зергерлік, ұсталық, тоқыма кәсіпшілігі істерін 7-8 жасынан бастап үйреніп, 11 - 15 жас аралығында айтулы шебер, аймаққа белгілі ұста атанғандары белгілі. Мысалы, Бимағамбетов Тапай шебер арғы аталары Құлмұрат, Есжан зергерлерден мұра болып келген шеберлікті, өз әкесі Бимағамбет ұстадан қабылдап, 13-14 жасынан бастап-ақ өз талпынысының зейінділігінің арқасында белгілі зергер атанған [34,б. 84].
Отбасында үйретуде үлкендердің барлығы бірдей балаларын, өзінен кейінгі туыстарын нағыз шебер етіп шығара алмады. Олар өздеріне сенімді көмекшілер даярлауды мақсат тұтты. Бірақ барлық ата-аналар мен үлкендер қолөнер кәсібіндегі көркемдік мотивтер әсемдігін және онда айтылар ойдың мәнін балаларының түсінуі үшін олардың өз ісіне сын көзбен қарауын қатаң қадағалады. Балалар үлгілермен жұмыс істеу барысында бейнелеу өнерінің негіздерін меңгеруге қол жеткізді. Қарапайым суреттерді көшіру арқылы қолөнеріндегі дәстүрлі әдістерді, ою-өрнектерге тән мотивтерді, бояуларды үйлестіру тәсілдерін және осы өнердің басқа да қыр-сырларын меңгерді.
Қолөнер кәсібіне отбасында үйретуді шәкірт тәрбиелеудің ежелгі формасы деп толық айтуға болады. Осы форма қолөнер кәсібінде бірнеше ғасырлар бойы шеберлер даярлаудың негізгі жүйесі болып саналды. Дейтұрғанмен, оның мамандар даярлаудың ең үлгілі формасы еместігін ертедегі шеберлердің өзі-ақ түсіне бастады. Отбасында балалардың барлығын ата кәсібін үйренуге баулу, оны құрметтеуге тәрбиелеу әбден мүмкін, бірақ бәрін бірдей асқан шебер етіп даярлап шығару мүмкін бола бермейді. Сондықтан да ата-аналар, үлкендер баланың дарындылығын байқаған жағдайда оларды ең жақсы шеберге шәкірттікке беруге тырысты. Балаңды өнерлі болсын десең, ұстаға қос осы дәстүрдің дәлелі болса керек. Ата-анасы баласын ұстазға алып келгеннен кейін, оның ұстаз тәрбиесінде бірнеше жыл болуы тиіс болған. Шәкірт ұстазға ақы төлеп оқымаған. Ұстаз да шәкіртіне ақы төлемеген. Әр шәкірт өз қабілетіне қарай өнер үйреніп, ұстаз өнерін толық меңгергенде ғана өз алдына жұмыс істеуге бөлініп шыққан, ұстазынан бата сұраған. Ұстазынан бата алған шәкірт дүкен құрып, шеберхана ашып өз жұмысын жүргізген, шеберлігі асқанда ол да шәкірт даярлаған. Осындай тәртіп Орта Азия мен Қазақстан шеберлерінің арасында кезінде кең тараған. Бұған мына деректер мысал бола алады: Бес ұста - отырықшы жағдайда тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5-6 жас шәкірт ұстап, оларға өз өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де ұстаздарына жалынбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен-жеген дәм-тұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып, сый-сияпатын көрсетіп, батасын алады екен [35, б. 34].
Шеберлердің шәкірт тәрбиелеуі ата-аналардың сұранысынан ғана емес, шеберлердің шәкірттерге қажеттілігінен де туындаған. Олай дейтініміз қолөнер кәсібіндегі жетекші шеберлер өздерінің жолын қуушы ізбасарлар тәрбиелеуді мақсат тұтып көршілерінің балалары арасынан осы кәсіпке қабілетті дегендерді шәкірттікке алды. Мысалы, шебер әрі зергер Көшебенов Оспан жеті жастан Жұмақымет етікшіге етік піштіріп алып, етік тігіп, өсе келе, 11-12 жасында айтулы етікші атанады. Осы кезде атақты зергер Жұмкей Кенжебаев зерделі баланың зейінін танып, зергерлік өнерге баулиды. 13-14 жасында Оспан Орталық Қазақстан мен Орта Азияға, Омбыға атағы жайылған зергер, қолынан келмейтіні жоқ шебер аталады. Сондай-ақ зергерлік өнерінде өзінің қолтаңбасын қалдырған Берсүгіров Палжігіт шебер жас шағынан өнерге бір табан жақын жүріп, әйгілі зергер Жолтайдан 12 жасында зергерлік өнерін үйреніп шығады. Палжігіт келе-келе ою-өрнектерді өз ойынан шығаратын болды. Кеңестер Одағының тұсында Орақ балға, Бесжұлдыз сырға, Мөрше өрнектерін дүниеге әкелді [36].
Осы айтылғандардан басқа күн көрісі үшін зергерлерге көмекші бола жүріп, шеберліктің қыр-сырын үйреніп шыққандар да жоқ емес. Осы айтқанымыздың дәлелі ретінде мына мәліметті келтіруге болады: Әкеден жастай жетім қалған Қобан атақты зергер Қарамырзаның көрігін басып, көмірін жаға жүре, зейінділік пен зерделіліктің нәтижесінде бұл өнерді үйреніп алып, он тоғыз жасынан өз алдына дүкен (ұстахана Ұ.Ә.) құрып, көрік басып халық арасына атағы шығады. Алғаш сақина, жүзіктен бастаған Қобан Ақмешіт төңірегіне белгілі зергер атанады [37].
Айта кететін бір жәйт үйретуші-ұстаздар шәкірттеріне шеберліктің құпияларын ғана үйретіп қоймаған, сонымен қатар өздерінің құрал-саймандарын да оларға мирас еткен. Қазіргі дәуірдің бесаспап шебері атанған Дәркембай Шоқпарұлының Көрік - түрлі металдарды балқытып, қыздырып өңдеу барысында отыққа жел беріп тұру үшін қолданылатын құрал... Алдамберді ұстаның (Алматы облысы, Еңбекші қазақ ауданы, Қазатком селосы) төрт өгіздің терісінен жасаған көрігін Алдекең дүние салғаннан соң Нұрқожаұлы Ержұма ұстап, ол кісі құрметті демалысқа шыққанда шәкірті Алдамбердиев Темірбай 1960 жылдарға дейін ұстады. деп айтқаны осы ойымыздың дәлелі. Мұндай қарым-қатынас ұстаздың шәкіртіне деген сенімін, сыйластығын, оның талабын қолдауын, өнерге құрметін білдіреді. Ал одан шәкірттің ұстазға, өнерге сүйіспеншілігі, еңбексүйгіштігі, ынта-ықыласы артады. Осындай сыйластықты көріп өскен шәкірт өзі ұстаз болғанда шәкіртіне де сондай қарым-қатынас жасайды. Халықтың сәндік-қолданбалы өнерінде шәкірт тәрбиелеудің игі дәстүрлері осылайша пайда болып отырған.
Шәкірттер тәрбиелеу үшін арнайы оқу (үйрету) орындарының болу қажеттігі белгілі. Бірақ, қазақ қолөнершілерінің, ертеде арнаулы өзінің отыратын жұмыс орны, шеберханасы да болмаған. Мұндай жағдай жартылай көшпелі өмір сүріп, тіршілік еткен елдің жағдайымен байланысты болғандығы айқын. Күнделікті тіршілік етіп, еңбекақы табу үшін қолөнершілер көшпелі елмен бірге ілесіп, олар қайда барса, бұлар да солармен бірге көшіп отырған. Осындай жағдайларға байланысты қолөнершілер құрал-саймандарды мейлінше қысқартып, өте аз ұстаған және алып жүруге ықшамды етіп істейтін болған.
Тек, теміршілердің өзі отыратын үйінің ішінде ғана темір соғатын шағын орны болған. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінде шебердің шәкірт тәрбиелеу дәстүрі негізінен метал өңдеу өнері негізінде дамығандығы сондықтан.
Ертеректе дүкенді кәдімгі киіз үйге, шыбықтан тоқылып, іші-сырты сыланған шошалаға, қам кірпіштен соғылған там үйлерге құра беретін. Дүкеннің ішіне шеберлердің құрал-саймандары орналасады. Ұсталар дүкенде жұмыс істеген кезде түрлі бұйымдар соқтырып алу үшін адамдар кіріп-шығып жатады. Немесе, дүкенге ақсақалдар жиналып, мәжіліс құрады. Түрлі аңыз-әңгімелер айтылады.
Темір ұсташылығы мен зергерлік өнері атадан балаға мұра болып, ұрпақтан-ұрпаққа қалып отырған. Ұсташылықпен ер кісілер айналысу шарт болса, зергерлік өнерімен әйелдер де, көбінесе зергердің әйелдері айналысатын болған. Егер зергер кісі дүниеден қайтып, оның жолын қуар балалары болмаған жағдайларда оның зергерлік қызметін әйелі атқаратын болған. Зергерлер бұйымды тапсырыс берушінің материалынан жасайтын болған [38].
Ертеде олардың жұмыс істеуге арналған қолайлы жағдайлары болмағандықтан жұмысын өзінің отбасының алдында киіз үйдің бір шетінде отырып істеген. Күннің ыстық кезінде өз шәкіртін ертіп алып, Ел қайда болса біз сондамыз - деп жайлауда жүріп, үй иесінің тапсырмасын соның үйінде отырып жасайтын болған.
Көбінесе шеберлер осылайша тиісті құрал жабдықтарын өзімен бірге алып, жұмыс жасатушылардың үйіне барып, қашан істеп біткенше сол жерде отырып атқарған. Кейіннен олардың кейбіреулері өздеріне жұмыс істейтін орын - шеберхана салып алды.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда құрылған жеке меншік қолөнер шеберханалары шеберлерді дәстүрлі бағдарлама негізінде даярлады. Мұнда да үйретудің 17 ғасырдағы ұстаз бен шәкірт қарым-қатынасына негізделген үйретуден айтарлықтай айырмашылығы болған жоқ. Оқуды үйретуді қолына алған шебер үйренушіге қолөнері білімдерінің бәрін меңгертуі тиіс болды. Оқушыдан шебердің барлық көрсеткендерін орындауы талап етілді. Шәкірт оқуды тәмамдағаннан соң өзінің бір бұйымын жасап көрсетіп, белгілі бір өнеркәсіпке жұмысқа тұрғаннан кейін ғана өзіне ұнайтын мәнермен, өз ойымен жұмыс жасауға мүмкіндік алды. Бірақ шебердің қағидаларына сәйкес шәкірттік кезеңде игерген өнер негіздеріне өмір бойы сүйенуге тырысатын болған. Шеберлігі ұстазынан да асып түсті деген сөз олар үшін ең жоғарғы дәрежедегі мадақтау болды. Ұстаздан шәкірт озған деген нақыл сөз осыдан қалса керек.
Сәндік-қолданбалы өнердің басқа түрлерінің, соның ішінде тоқыма өнерінің киіз басу, текемет басу, сырмақ сыру, қақпа алаша тоқу, кілем тоқу, ши тоқу, басқұр тоқу өнеріне қазақ қыздары жаппай үйретілді. Оларға ауылдың салиқалы қариялары, үлкендері басшылық жасаған. Олар бұйымның орындалу барысындағы жұмыс түрлерін көрсетіп, қадағалап, қажет жерінде ескерту жасап, қайта жасатып үйретіп отырған. Ертеректе тіпті әрбір үйдің қызы бұл өнердің қыр-сырымен таныс болуы міндетті саналған. Бұл олардың тұрмыстық, практикалық қажеттілігінің аса маңыздылығына және жасалу тәсілдерінің қысқа мерзімде орындалуына және жеңілірек болуына байланысты болуы мүмкін. Олай дейтініміз киіз, текемет басудың жүн түту, жүн сабау, қарпу, білектеу, тебу сияқты тәсілдерін балалар мен жеткіншектердің бәрі де жасай алатын болған. Кілем, алаша, басқұр тоқудың да тоқу әдістерін үлкендер бір-екі көрсеткеннен-ақ қазақ қыздары құлақтарына құйып, зерделеріне тоқып алған. Өйткені олардың үлгілерін шебер, ісмерлер даярлап береді де, жасөспірім қыздар сол үлгілерге қарап отырып шалу, теру, қағу, қию әдістерін орындап отырған. Ал өрнектің үлгісін жасау, ойдан өрнек құрастыру, киіз, текеметтердің оюларын бастырып беру шеберліктерін зейінді, ынталы қыздар бесапап ісмерлерден үйренетін болған. Киіз басу, текемет басуға арнайы құрал-саймандардың аса қажет болмауынан арнайы шеберхананы қажет етпеген. Бұл қазақтардың көші-қон өмірінде де, отырықшылық тұрмысында да мүмкін болған [39].
Сонымен қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерінде шәкірт тәрбиелеу тәжірибесі мен дәстүрлеріне жасаған талдау оның мынадай дәстүрлі формаларының қалыптасқандығы туралы тұжырым жасауға мүмкіндік берді:
1 Отбасында үйрету

- отбасылық (әке-шешесі, ата-әжесі, аға-әпкесі);
- туыстық (туыс аға-әпкесі, нағашы апа-әпкесі, нағашы апа-атасы т.б.);
- рулық (ру үлкендері, тәжірибелі қарттары және т.б.).
2 Жаппай үйрету (ауыл ақсақалдары, үлкендері және т.б.)
3 Шәкірттік (ісмер, ұста, зергер, етікші, ерші, үйші және т.б.).

Айтылып өткендей, халықтың сәндік-қолданбалы өнерінде негізінен шәкірт тәрбиелеу ата-аналар, үлкендер, шеберлер тәжірибесінің ата-аналардан, үлкендерден - балаларға, шеберлерден - шәкірттерге жеткізу арқылы жүзеге асырылған. Қазіргі педагогика тіліндегі мұғалім - оқушы қарым-қатынасы процесі халықтық педагогикада үйретуші - үйренуші, үйретуші-ұстаз - шәкірт қарым-қатынасында берілген. Осы процесте үйренушілер шеберлік сырларын үйреніп қана қойған жоқ, сондай-ақ айырбастау, сату үшін дайындалатын бұйымдардың жасалу процесіне қатысты.
Отбасында және жаппай үйрету балалық кезеңнен үйретілді. Олардың алғашқы үйретушілері болып ата-аналары, ата-әжелері, ағалары, әпкелері және ауылдың үлкендері саналды. Осы кәсіпшілікте бұйымдардың үй-ішілік, тұрмыстық және сату қажеттілігіне байланысты дайындалатындықтан олардың сапасы жағынан үлкендер бұйымдарынан кем түспеуі және өтімді болуы (қазіргі тілде бәсекелестік) тиіс болды. Ал бұл болса, балалар мен жастардан сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарын жасау барысында күш-қуаты мен төзімділігін танытуын талап етті.
Осы тәрбиелеу жүйесінде үйренушілер балалар мен жасөспірімдер үшін де, үйретушілер үшін де өмірлерінің ажыралмас бір бөлігі саналды. Сондықтан да сәндік-қолданбалы өнерге үйрету балаларды еңбекке баулуға және олардың кешенді тәрбиесіне табиғи тұрғыда еніп, ажыралмас құрамды бөлігіне айналды.
Отбасы жағдайында балалар мен жасөспірімдердің қолөнері, дағдылары мен дәстүрлерін меңгеруі олардың қалыптасқан жүйеге табиғи түрде енуімен анықталды және мұнда кәсіби білім мен мамандық алу мақсат тұтылған жоқ. Адамның кәсібі туған отбасының, ауылы-аймағының еңбек ету түрлеріне, яғни әрбір мүшесінің атқаратын іс-әрекеттеріне қарай белгіленді.
Мәселен, метал өңдеу өнерін алып қарасақ, металмен жұмыс істейтін шеберлерді ұста, зергер, темірші, темір ұстасы деп атайды. Ал қаңылтырдан әр түрлі пеш, керней, қалақ, қолжуғыш т.б. бұйымдар жасайтын, қаңылтырмен үйдің төбесін жабатын шеберлерді қаңылтыршы дейді. Қаңылтыр, мыс, жез т.с.с. жұқа металдардан жасалған бұйымдарды дәнекерлеп жамайтын, әр түрлі металл ыдысқа қалайы жалататын, дәнекерлеу әдісімен әр түрлі тұрмыста тұтынатын мүлік әзірлейтін шеберді - дәнекерші т.б. деп атайды.
Аталық кәсіпті таңдау олардың шеберлік дәстүрлеріне негізделген көркемдік талғамды қалыптастыруға ықпал етті. Олардың жасаған бұйымдары танымал, басқалардан өзгеше болу үшін ата кәсіптік дәстүрлер мен қағидаларын ұстану үлкен мәнге ие. Әйткенмен оның оң және кері әсері болды:
- бір жағынан, үйренуші бұйымды өз қолымен жасайтындығына жауапкершілік сезініп, бар күшін жұмсауға талпынды және оның жұмысы нақты қолданысқа ие болғандығын мақтаныш тұтты;
- екінші жағынан, үйретушінің жұмыс ережелерін, оның кезеңдерін қатаң сақтамаудың, оның тапсырмаларын дәл орындамаудың бұйымның сатылмай қалуына себеп болуы үйренушінің шығармашылық қабілеттері мен жеке шығармашылығының дамуына, әсіресе өзінің нұсқасын жасағысы келген тілектерінің артуына кедергі келтірді.

Сонымен отбасы жағдайында және жаппай үйретуде ата-аналар мен үлкендердің алдына қойған ең басты міндеті болып сенімді көмекшілер тәрбиелеу табылды. Оның үстіне үйрету үлкендердің шеберлігін қайталау мен жасауға дағдылануға бағытталды. Бұған қоса өздері жұмыс істейтін материалдарды сезінуі мен жақсы білуі тиіс болды.
Осы процесте балалар бірқатар тұлғалық сапаларды:
1) еңбексүйгіштікті;
2) өзінің еңбегіне сын көзбен қарауды.
3) дәстүрді құрметтеуді игерді.
4) Қажетті кәсіби білім, іскерліктер мен дағдыларды:
- материалдар, бояулар және т.б. олардың қасиеттері туралы білімдерді;
- өз бояулары мен сылақтарын, жіптері мен терілерін және т.б. жасай алу іскерліктерді;
- құрал-саймандарды игеру іскерліктерін;
- құрал-саймандарды қолдан жасау іскерліктерін үйренді.
5) Қолөнер кәсіпшілігінде қабылданған қағидаларды механикалық тұрғыда меңгеру ғана емес, олардың сұлулығын, мәнін ұғыну мен жете түсінуге;
6) Үлгілерге салып жұмыс істеуге;
7) Шеберліктің дәстүрлі әдіс-амалдарын игеруге:
- суреттерін орындауға;
- ою-өрнектердің дәстүрлі мотивтерін салуға;
- бояу түстерін құрастыру әдістерін жете білуге;
8) Күрделі бұйымдарды жасауға;
9) Шығармашылық жұмыстарды жеке орындауға;
10) Жас ұрпаққа өз білімдерін үйретуге қол жеткізді.
Егер бала қабілеттілігін көрсете алса, ата-аналары, үлкендер олардың жеке шығармашылықпен айналысуына мүмкіндіктер берген, сондай-ақ олар баласының немесе қызының шеберлігі өздерінен асып түскендігін мақтан тұтқан. Осы тұста айта кететін жәйт ата-аналар бұйымды жеке тапсырысқа өндіргендіктен, оның әрі қысқа мерзімде, әрі тапсырыс берушінің талғамынан шығатындай етіп орындауы қажет болған, сол себепті шығармашылықпен барлық уақытта айналыса алмады. Сондықтан да олар балаларының жұмысқа жанын салып айрықша бұйымдар дайындаған кезде ерекше қуанған [37,с.115].
Шәкірттік үйрету дәстүрі жоғарыда айтылып өткендей үш түрлі жолмен қалыптасқан:
1) объективті және субъективті жағдайларға байланысты барлық отбасында немесе онда балалардың барлығын бірдей шебер етіп тәрбиелеудің мүмкін болмауынан;
2) белгілі шеберлердің өзіне ізбасарлар даярлау қажеттілігінен;
3)атақты шебердің дайындық жұмыстарына көмекшілердің қажеттілігінен.
Жалпы бұл процесте шәкірттер белгілі бір шеберден тәлім алады, үйренеді. Шәкірттің шеберден үйрену мерзімі 2-5 жыл, деп батыл айта аламыз. Өйткені мына деректер біздің ойымыздың жарқын айғағы бола алады: Көшебенов Оспан 11-12 жасынан Жұмкей Кенжебаев зергерге шәкірт болып, 13-14 жасында атағы жайылған зергер атанады... Әметов Мұқаш шешесі дүние салғанда нағашысының малын бағып жүрген жерінен ... Созаққа келіп ағасы Атахан ұстаға шәкірт болып, көрігін баса жүріп, зергерлік өнерін үйренуге құмартады. Ағасы да қоймай әкеңнің өнерін үйреніп ал деп, үш жылда үйретіп шығарады... Нұржаубаев Омар 13-14 жасқа келгенде бұрынғы Ақмола қаласындағы атақты зергер Мұқаметжанға шәкірт болған. 18 жасында қолынан келмейтіні жоқ шебер болып өз алдына ұста дүкенін ашқан. [40].
Үйрету процесінің мамандандырылуға көшуі шәкірттің қабілеттілігіне қарай жүргізілді. Мысалы, зергерлік өнерінде шәкірттер алғашында жұмысқа материалдарды (темір, мыс, жез, түрлі-түсті тастар т.б.) іріктеуді, темір жалпайтуды, ысуды, тегістеуді және с.с. жеңіл жұмыстарды үйренді. Содан кейін олардың ою-өрнектерін қиыстыру, атап айтқанда бедерлеу, безеу, шекімелеу, қаралау, сіркелеу, эмальдау және т.б. жұмыстарын меңгерді.
Шебердің көмекшісі бояуларды өз бетінше дайындауға тиіс болды, егер қажетті реңкті шығара алмаған жағдайда оларға шебер көмектесті. Мысалы, олар темір ерітетін көрікке көмір жағумен айналысты.
Шебер мен шәкірт арасындағы қарым-қатынаста шебердің беделі жоғары болды. Шәкірт жеңіл жұмыстардан күрделі жұмыстарға қарай, шеберге көмекші болудан жеке шығармашылық жұмысына қарай кезеңдермен меңгерді.
Шәкірт үйренудің бастапқы кезеңдерінде көп жұмыстарды қайтара істеп көріп, қаншама рет өзінің ең үлгілі жұмыстарын көшірмелеп отырды.
Ал олардың шығармашылық жұмыстарында шебердің барлық нұсқауларын сөзсіз орындауы талап етілді. Шебер шәкіртінің шебер деңгейіне жеткенін байқағанда оған батасын берген. Олар оқу аяғында өздерінің бір шығармашылық жұмыстарын жасап көрсеткен, оны қазіргі диплом жұмысына теңестіруге болады. Ол өз алдына шебер атанғанда ғана шығармашылық тұрғыдан еркіндікке ие болады және өзінің ой-қиялын, мәнерін қолдана отырып жеке жұмыстарын жасады.
Осы кезеңде ол өз дүкенін құрып, жұмысын бастайды. Бірақ олар көп жағдайларда өзінің шәкірттік кезеңде үйренген қағидалар негіздерін ұстанды. Ертедегі шеберлер жұмысында кездесетін жиі көшірмелер үйрету жұмыстарының бір кемшілігі саналады. Өйткені шәкірттің шығармашылық ойының белсенді тұрғыдан дамуына кедергі келтіруі мүмкін.
Ертеректе қолөнері түрлеріне үйрету отбасында, ауыл арасында, шебер тәрбиесінде жүргізілді. Отбасында ата-анасының, үлкендердің немесе өнер иелерінің берген тәлімдері болашақ қолөнершілерді өнердің тарихы мен теориясы білімдерімен толық қаруландырмады. Оған қоса ісмерлігі асқан шеберлердің барлығы бірдей өзінің бай тәжірибесін мұрагерлеріне қалдыра алмады. ХІХ ғасырда сәндік-қолданбалы өнерін үйретуде жеке шығармашылықты арттыру қажеттілігі түсінілді.
Сол себепті де ХІХ ғасырдың аяғында балаларға қолөнері түрлерін үйретуге арналған мектептер ашудың қажеттілігі артты, болмаған жағдайда қолөнершілер өздерінің бай тәжірибелерін барлық уақытта өз ізбасарларына жеткізу мүмкіндіктері бола бермеді. Әсіресе қолөнерінің құлдырап, нарық сұранысынан қалыс қалып бара жатқан түрлері үшін мектептер ашу аса қажет болды. 1880 жылдардан бастап қолөнерін дамыту бағытында мектеп-шеберханалар ашыла бастады. Қазақстанда бұл істі қолға алып жүзеге асырған, алғашқы қолөнер мектептерін ашқан қазақтың ағартушы педагогы Ы.Алтынсарин болды. Ол 1887 жылдың 19 наурызында Н.И.Ильминскийге жазған хатында былай деген болатын: ...Қазақтардың тез қадаммен отырықшылық тұрмысқа көшіп жатқанын еске алып, халыққа осы жөнінде көмектесу мақсатымен ағаш ұсталығы үйретілетін ерекше, тек қана ерекше екі-үш қолөнері мектептерін ашуды ұсынып едік. Міне, енді біздің бақытымызға бұл алғашқы тәжірибеміз жақсы жеміс беріп отыр. Торғайда ашылған Яковлев атындағы қолөнері мектебінде ағаш ұсталығы және киім тігу (машинамен тігу) жұмыстары қазір өте жақсы жүріп жатыр... [41]. Сонымен ол ашқан қолөнер мектептерінде ер балалар үшін ағаш ұсталығы, былғары илеу, қыш, құмыра жасау өнерлері, ал қыздарға киім тігу, киім пішу, шәлі тоқу, жіп шалу, және қазақтардың қолында көп болатын жүн, қыл секілді материалдардан өрмек тоқу, киіз басу, бау және тақыр кілемдер тоқу сияқты әйелдер істейтін жұмыстар үйретілді.
Қолөнері мектептерінің ашылуы ұйымдастырылуы жағынан ғана емес теориялық тұрғыдан да қиындықтар тудырды. Бастапқы күндерден-ақ болашақ қолөнер шеберлерін кімнің және қалай оқыту қажеттігі айқын болмады. Халық өнерінің өркендеуін жақтаушылар бір жағынан, халық өнерін жаңа уақыт өнері жетістіктері негізінде қайта өңдеу керек деп ұғынса, екінші жағынан қолөнеріне үйрету тек қана көркемөнер мектептері мен училищелері жүйесінде құрыла алмайтындығын, халық шығармашылығының өзіне тән ерекше формалары бар екендігін, сондықтан да халық шеберлерінің тәжірибесін негізге алу қажеттігін де түсінді. Әйткенмен халық өнерін жаңа өнер негізінде дамытуды жақтаушылар да, халықтың шәкірттерді қолөнерінде тәрбиелеу тәжірибесінің тарихына сүйеніп ұйымдастыруды көздеген ғалымдар, суретшілер, земстволық қайраткерлер де дәл сол уақытта курстың нақты оқу бағдарламасын жасай алмады.
Сәндік-қолданбалы өнерге үйретуді жалпыға ортақ көркемсурет училищелері аясында ғана жүргізу мүмкін еместігі аян болды, бірақ шеберлерді кім оқыту керек және қалай оқыту керек деген мәселелер түсініксіз болды. Бір жағынан, шеберлердің дәстүрлі амал-әдістерін сақтап қалу тиістігіне сәйкес тәжірибелі шеберлерге қажеттілік басым болса, екінші жағынан жаңа уақыттың өнердегі жетістіктеріне бағытталуына сай кәсіби білімді оқытушы-суретшілер қажет болды.
Кәсіби мамандығына ие оқытушылар мен суретшілер, сондай-ақ жергілікті органдар халықтың көркем шығармашылығындағы шәкірт тәрбиелеу тарихы тәжірибесін жинақтау принциптері негізінде ұйымдастыруға ұмтылды.
ХІХ ғасырдың аяғында қолөнер мектептері - оқу шеберханаларын ашудың аса қажеттілігіне сәйкес Ағарту Министрлігінің 1903 жылдың 21 сәуірдегі және 1904 жылдың 16 наурыздағы Қаулыларымен бастауыш мектептерде қол еңбегі сыныптарының және қолөнер бөлімдерінің ашылуына рұқсат етілді. Орыс-қазақ мектептерінде бұл оң мәнге ие болды. Мұнда қолөнер туындыларын жасаудың алуан түрлі тәсілдері үйретілді. Дейтұрғанмен мұндай бөлімдер Қазақстан аймағындағы барлық мектептерде жаппай ашылған жоқ. Торғай облысында 1903 жылы 4 қолөнер бөлімі, бір қол еңбегі сыныбы болды. Үш қыздар мектебінде қолөнер сабақтары жүргізілді. Жетісу облысы мектептерінде 2 қолөнер бөлімі, 3 қолеңбегі сыныбы ашылды, 7 мектепте қолөнер сабақтары жүргізілді. Орыс-қазақ және орыс училищелеріндегі қолөнер бөлімдері әр түрлі қолөнер түрлерін кәсіби оқытуға бағытталды. Ашылған қолөнер мектептеріне 7-11 жас аралығындағы балалар қабылданды. Онда қолөнер негіздері үйретілді және алғаш рет академиялық сурет оқытылды, стилизация амал-әдістеріне дағдыландырылды, сондай-ақ болашақ мамандықтарына сәйкес өнер тарихы оқытылды [34, б. 96].
Көркемсурет пәндерінен арнайы кәсіби білімі бар оқытушылар сабақ берді. Олар халық өнеріне аялы қарым-қатынас жасайтындар, ежелгі ұлттық өнерді бағалағандар және жаңа өнер формалары үстінде ізденістегілер болды. Олардың көпшілігі өздерінің елжандылығына, халық шығармашылығын аса құрметтейтіндігіне қарамай халық шеберлерінің ерекшелігін, көзқарасын түсіне алмады. Олар кәсіби сауаттандыру деңгейін көтеру қолөнер шығармашылығына жаңа нәр береді, академиялық сурет негіздері болашақ шеберлерге ауылдың және қаланың тапсырыс берушілеріне мінсіз қызмет ете алады деп ойлады. Қолөнер дағдыларына үйрету үшін мектептерге бесаспап қолөнер шеберлері де шақырылды. Осылайша шеберлердің шәкірттер тәрбиелеу процесі көркемөнер саласындағы академиялық пәндермен сабақтастырыла жүргізілді.
Мұндай оқыту жүйесінің бірінші тәжірибесі айтарлықтай оң нәтиже бермеді. Академиялық пәндерді жүргізу жұмыстары ата кәсібін үйрететін шеберлерге дұрыс көрінбеді. Бұл оқытушылар оқу процесінде материалмен жұмыс істеу тәсілдерін балаларға көрсетумен шектелді. Шеберлер өнер тарихын жетік білетін ғалым суретшілермен бәсекелеске түсе алмады. Олардың ата кәсібі өнерінің құпияларын қысқа түрде түйіндеп жеткізу дағдылары болмады. Әсіресе дәстүрлі түсініктерге негізделуі себепті өз ойын бейнелеп жеткізуі қиынға соқты. Бұрын екі-үш шәкірттерді қатар тәрбиелеу тәжірибесіне ие ұстаздарға үлкен аудиторияларда өз істерін үйрету де оңай болмады.
Осы ата-аналардың басым бөлігі оған көркемөнер кәсібіне қажетті білім, іскерлік, дағдыларды мектептен үйренеді деп, отбасында үйрету дәстүрлерін жалғастыра қойған жоқ. Сондай-ақ олар осы себептен тәжірибелі ұстаз шебердің қол астында жұмыс істемейтін болды. Ал мектепті бітірген шеберлер өтімді тауарларды жасауды тез игеріп алып, сонымен айналысатын болды, үлкендердің сөзіне құлақ аспады. Олардың көпшілігі қолөнер кәсібіне оралмады, өздерінің жеке істерін ашып, барған сайын халық шығармашылығынан алшақтай түсті.Сонымен қолөнер кәсібіне шәкірттерді даярлау бағдарламасына ғалымдар өнері пәндерін енгізудің оң да теріс де нәтижелері болды. Жас суретшілер реалистік суреттің әдіс-амалдарын, қолөнері тарихының шығуы туралы білімдерді меңгеріп, сән талаптарына және қала тұтынушыларының сұраныстарына тез бейімделе алды. Көркемөнер кәсіптері дәстүрлі істерден ауыл тұрғыны мен қалалықтардың орта табының сұраныстарын қанағаттандыратын жаңа тұрмыс аяларына көшуі тиіс болғандықтан, бұл ХХ ғасырдың басында өте маңызды болды. Бұлардың бәрі қолөнер кәсібі стильінің қайта құрылуына, шеберлердің көркемдік дүниетанымының өзгеруіне әкеліп соқты, соның салдарынан ғасырлар бойы жинақталған тәрбие дәстүрлері бұзылды. Жас суретшілердің қала тұрғындарының талғамынан шығу қажеттігінің жүзеге асуы ауыл тұрғындарының дәстүрлі ойлауына жақын ою-өрнектерді ұмыттырды; бұйымдардың бейнелену мазмұнына және бояуларына өзгерістер енгізді; бұйымдарды даярлау бұқаралық сипатқа ие болғандықтан оны өндіруді шығармашылық тұрғыдан ұйымдастыру да жаңаша болды; қолөнер кәсібі жұмысшылары айқын екі топқа бөлінді: үлгі жасаушылар және бұйым жасаушылар.
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында социалистік қоғам құру экономикасына сәйкес көркемөнер кәсібі мамандарын даярлау мәселесінің тиімді шешілуі талап етілді. Осыған байланысты ірі өнеркәсіптерде мектеп, училище, кейінірек техникумдар ашу қолөнерінің табысты дамуына, олардың айрықша шығармашылықтағы орталықтарының құрылуына негіз болды. Сондықтан да қолөнер шеберлері өздерінің артельдерінде мектептер ашып, шәкірттерді даярлау жүйесінде шығармашылық топтардың жұмыстарын реттеуде ғалым суретшілерден кеңестер сұрап, көмектерін алып отырды.
ХХ ғасырдың басында бірқатар кәсіпшілік төмендеу деңгейінде, құлдырау жағдайында болды. Көркемөнер саласындағы ғалымдар мектебінің ең үздік өкілдері, ең алдыңғы қатарлы интеллигенция халық өнері шеберлерін даярлаудың жаңа ағымына ұқыптылықпен қарау қажеттігін ескертті, олардың ойларынша ертеде бұл бағыттағы басты орынды табиғатпен үндестіктегі, ұлттық сипаттағы, халықтық талғамдағы халықтың дүниетанымының ерекшелігі иеленген және солай болып қала бермек. Қолөнер кәсіпшілігінің дамуына орасан үлес қосқан халық өнерінің білгірлері С.В.Чехонин және В.С.Воронов ғалым суретшілердің халық ішінен шыққан шеберлерге көмектесу барысында өздерінің жеке идеялары мен ойларын оларға күштеп таңбау қажеттігін ескертті. В.С.Воронов қолөнер шебері мен кәсіби суретші-жетекшінің өзара қарым-қатынастарына арналған еңбегінде соңғылардың өздерінің сурет салу, топтастыра алу іскерлігімен қолөнер шеберлерінің шығармашылық күштерін жарақаттауы мүмкіндігін айтады. Ол халық суретшілеріне бірыңғай және бөтен мәнерге ойларын бөгемеске, ғылыми ортада мақұлданған бұйымдар үлгісіне еліктемеуге кеңес берді [42].
Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында көркем өнеркәсіп жұмыстары оңалғаннан кейін ең үздік халық шеберлері артель бірлестіктерінің белсенді жұмысшылары болып қана қойған жоқ, өзінің тәжірибесін, білімдерін жастарға жеткізді, ғалым суретшілерге өнер кәсібінде ұмытылған ою-өрнектерді қайта жаңғыртуына, бұйымдардың жаңа пішіндері ізденістеріне көмектесті.
Осы жылдары барлық кәсіпшілік салаларындағы ең үздік шеберлер жастарды шеберлікке даярлаумен және тәрбиелеумен айналысты: оларға дәстүрлі өнер негіздерін тануға көмектесті, өзінің жұмыс істеу мәнерінің құпияларын түсіндірді, дәстүр шеңберінде жаңаны қалай жасау керектігін көрсетті. Қолөнер кәсібінің жетекші шеберлері жастардың шығармашылық тұрғыдан дамуына ықпал етті. Өндірісте шығармашылық шеберлігі шыңдала қоймаған және кеңестерге зәру жаңа жұмысшыларды өз айналысына бірлестіре отырып, олардың ұстазы болды. Олар қолөнер кәсібінің негізін салушылар болғанына қарамастан жаңадан бастаушылардың өз шығармашылығына еліктеушілер тәрбиелеуден аулақ болды. Олар дәстүрлі техниканы жетік меңгере отырып, жастардың көркемдік саласындағы дарындылығын дамытуда олардың мүмкіндіктерінің шексіздігін көре білді, халық талғамын терең түсінген нағыз суретшінің өз мәнерімен жұмыс істеуіне пайдасын тигізе алатындығын білді. Сондықтан да жаңа өнер адамына қолөнерінің негізін көрсете отырып, оған оқу процесінде игергенін бұдан әрі байытып және дамытып, өздігінше жасауына кеңестер беріп отырды.
Бесаспап шеберлердің жастармен осындай қарым-қатынасындағы бастысы жастардың қолөнері дағдыларын игеруі ғана емес шығармашылық тұрғыдағы айрықша көзқарастарының болуы саналды. Қолөнер кәсібіндегі көрнекті суретшілердің абыройы жаңа бастаушылардың өнер туындыларын жасаудағы дәстүрлі әдістердің мүмкіндіктерін пайдалану туралы жеке көзқарастарының қалыптасуына, кәсіпшілік ұжымы арасында өз орнын таба алуына септігін тигізді. Артельге жұмысқа орналаса салысымен жас маман қарапайым жұмыстарды өз бетінше атқарып жүріп, өз ұстазымен қайта кездеседі және оның бастапқы жұмыстарынан бастап бұйым болып біткенге дейінгі өңдеу жұмыстарына дейін бастан аяқ бақылап үйреніп отырады. Оқудан жұмысқа орналасуының осындай бірізділігімен белгілі шеберлердің қол астында болған оқушылар мектепті немесе училищені бітірген соң да олардың мүмкіндіктері мен қабілеттерінің деңгейін, өсуін білетін ұстаздарының қамқорлығына қайта барады. Ұстаздарының шеберлігін үйреніп және ақыл-кеңестерін тыңдап өскен шәкірттер өзінің шеберлігін жетілдіре түсті, қолөнер дәстүріне үлкен сыйластықпен қарады және өздері шығармашылық тұрғысындағы жұмысшылар қатарына тез арада қосылды [43].
Сонымен Ұлы отан соғысына дейінгі кезеңде шеберлерді даярлау жүйесінің іс-әрекеті ғасырлар елегінен өткен ерте дәуірдегі шәкірт тәрбиелеу формасынан айтарлықтай айырмашылығы бола қоймады. Өйткені әрбір суретші болашақ кәсібінің бастапқы негіздерін отбасында үйренсе, содан кейін белгілі бір шеберге шәкірт болса, мектепті бітірген соң да өзінің бұрынғы ұстазының бақылауында жұмысын жалғастырған.
Кәсіби өнермен дәстүрлерді бірлестіру өте қиындықпен берілді. Оның үстіне пән оқытушыларының оқыту амал-әдістері мен мүмкіндіктері әр түрлі болды. Кәсіби суретшілер халық өнерінің бірқатар дәстүрлері мен дағдыларын білмеді және кеңестік кезеңдегі әдебиеттерде халық өнерін жақтаушылар ғалымдар өнерін халық кәсіпшілігінің маңызын жойды деп, айыптады. Қайта осы кәсіби суретшілер халық кәсіпшілігін өркендету процесін бастады және ХХ ғасырдың басында қайта жалғастырды.
Шеберлердің кәсіби суретшілермен бәсекеге түсе алмауының себептері болды:
1. Өз білімдерін қысқаша айтып түсіндіре алмады.

2. Өзінің дәстүрлі түсініктерге құрылған образды жүйесін жеткізу іскерліктері болмады.
3. 1-3 шәкірттен тәрбиелеу тәжірибесі болды және топпен жұмыс істей алмады.
Осы айтылып өткендер нәтижелі оқыту үшін дарынды шебер немесе суретші болудың жеткіліксіздігін, оларды үйрете білу іскерлігінің қажеттілігін көрсетті. Өнеркәсіптің болмаған, барлық зат, бұйымдарды қолмен жасайтын кезеңінде әкеден балаға, шеберден шәкіртке жүйесі ғана мүмкін болды.
Өнеркәсіптің дамуымен бұйымдарға талап-сұраныстар көп болды және жаңа білімдермен қаруланған суретші-өнеркәсіпші даярлаудың қажеттілігі артты. Өкінішке орай, бұл кезең дәстүрлерге аз көңіл бөлінуімен сипатталады.
Сол себепті әкеден балаға, шеберден шәкіртке жүйесі кәсіпшілікте, белгілі бір сәндік-қолданбалы өнер жұмысшыларын үйретуге арналған жұмыс орындарында, яғни еңбек бөлінісі мүмкін болатын, дәстүрлер, қағидалар негізгі мәнге ие болатын өндірістерде сақталды.Топтық оқыту үшін өз ісінің шебері ғана болу аз болды, педагогикалық арнайы қабілеттер, психология білімдері, оқытушының өзінің жалпы білімінің жоғары деңгейі қажет етілді. Бұдан басқа оқытуда арнайы оқу әдебиеттері, әр түрлі оқу құралдары пайдаланылды.
ХІХ ғасырдың орталарынан бастап қолөнерінің кесте және т.б. түрлері бойынша арнайы оқу құралдары жарық көрді. Олар жасалу жұмыстарының бірізділігін: қолданылатын материалдарды, бояуларды, құрал-саймандарды мен үлгілерді сипаттаудан тұрды. Бұл жүйе біздің дәуірімізге дейін жетті. Оған мысал ретінде К.Мұқановтың Жүннен жасалатын бұйымдар кітабын атауға болады [35, б. 111].
Ертеректе шыққан осындай оқу құралдары әуесқой шеберлердің жұмысын негізге алды. Мұндай практикалық, әуесқойлық деңгейдегі өнер түрлерін сипаттаудың өзі материалдар мен бояулардың қасиеттері туралы жақсы білімдерді, іскерліктерді талап етті. Оқу құралдарын пайдалану қажетті білімдердің орнын толтырды, өйткені бұл еңбектерде үйренушілер үшін жұмыс технологиясын сипаттаумен бірге, құрылымы, бояу түстерінің шешімдерін таңдау бойынша кеңестер берілді. Оқу құралдарының авторлары жұмыстардың белгілі бір көркемдік деңгейде орындалуы үшін талғам қалыптастыруға мән берді. Мұндай оқу құралдары бүгіннің өзінде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.