Гесиодтағы тарихи процестің регрессивтілігі

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

13 апта

1. Гесиодтағы тарихи процестің регрессивтілігі.

Гесиод (шамамен б. з. б. VІІІ-VІІғғ. ) - көне грек ақыны. «Теогония» (құдайлардың шығуы) және «Еңбектер мен күндер» аталатын поэмалардың авторы. «Теогонияда» тіршіліктің бастауын іздеуге талпынған. Гесиод - дидактикалық поэзияның негізін салушы. Гесиод шамамен алғанда б. з. б. VІІІ-VІІ ғасырларда өмір сүрген ежелгі грек ақыны. Гесиод - антика дәуірінің анық белгілі болған алғашқы тарихи тұлғасы деуге болады.

Оның есімі бізге толық сақталған «Еңбектер мен күндер» және «Теогония» атты поэмаларымен танымал. Осы аталған екі поэма б. з. б. VІІ-VІ ғғ. грек әдебиетіндегі дидактикалық және генеологиялық жаңа бағыттың негізін салды. Гесиодтың туған жылы және дүниеден өткен жылдары белгісіз. Антикалық эпиграммалардың бірі - «дана Гомердің отаны болуға жеті қала таласты» деп басталады, яғни бүкілеуропалық әдебиеттің көшбасшысы болып есептелетін Гомердің отаны болуға жеті қала, ал кей деректерде он қала таласады. Гесиодтың дүниеге келген жері жөнінде ешқандай талас жоқ. Ол өз әкесінің Эгей теңізі жағалуында, Лесбос аралының оңтүстік-шығысында орналасқан эолийлық Ким қаласында дүниеге келгендігін «Еңбектер мен күндерде» жазып қалдырған. Гесиод Кіші Азиядағы Кимде, нақтырақ айтқанда, Эолида деген жерде дүниеге келген. Әкесі саудамен айналысқан. Бірақ, бар мүлкінен айрылғаннан кейін Грекияға көшіп, Беотия деген жерде орналасқан Аскра елді мекеніне қоныстанады. Бұл Геликон тауының етегіне орналасқан қысы суық, жазы қатты ыстық, шаруашылыққа қолайсыздау жер болатын. Жастайынан қиындықты, жоқшылықты көп көрген Гесиод ауыр жұмыс пен кедейліктің не екенін біліп өседі. Әкесінің қазасынан жолы болмай, үнемі сәтсіздіктерге ұшырап жүреді. Себебі, әкесі қайтыс болғаннан кейін артында қалған жер иелігін Гесиодтың туған бауыры Перс тартып алады. Бұл жайға Гесиод қарсы болып, келіспеушілік білдіргенімен, Перс сот мүшелерінің аузын алып, істі өз пайдасына шешкізеді. Сөйтіп, Гесиод тақыр кедей болып қалады. Мұнан кейінгі ағайындылардың қарым-қатынасы белгісіз. Бірақ Гесиодтың «Еңбектер мен күндер» поэмасында өз бауырын адал еңбек етуге, жақсылыққа шақыруын зерттеушілер екі ағайынды жігіттің татуласқандығы деп түсіндіреді. «Еңбектер мен күндер» - біздің заманымызға дейін жеткен гректің дидактикалық (уағыздаушылық) поэмасының жалғыз үлгісі. Ол ақынның бауыры Персті тәрбиелеу үшін жазылған дүниедей болып көрінеді. Бірақ, бұл адресатқа қарата сөйлеу - тек дидактикалық дәстүрдің ерекшелігі болып табылады. Шын мәнінде поэма қалың бұқараға бағытталған болатын.

Көптеген ғалымдар пікіріне сүйенсек, Гесиодтың «Еңбектер мен күндер» поэмасының сюжеті ақынның өз өмірімен тығыз байланысты. Туындыда ақынның Перс есімді бауырымен арасындағы қарым-қатынасы жырланады. Әкесінен қалған мұраны бөліскенде Перс оны сазға отырғызып кеткен болатын. Бірақ, бар уақытын сауық-сайранмен, көңіл көтерумен өткізген Перс аз күнде барынан айрылып, кешірім сұрап Гесиодқа келеді. Бізге жеткен деректер поэманың Гесиодтың өз қолымен жазылған, төлтумасы екендігін айтады. Шығарманы басқаша «Адал еңбек» деп те атайды. Себебі, поэмада Перске арналған: «Жұмыс істеуден шаршама, ақылсыз Перс!», «бір жұмысты бітірсең, басқасына кіріс!» деген сөздер жиі кездесіп отырды. Ақын айтайын деген ойын поэмада алуан түрлі тәсілдермен жеткізеді. Оның негізгі мақсаты - бұқара халыққа адал еңбектің арқасында ғана игілікке қол жеткізуге болатындығын дәлелдеу болады. Ол өмірдің игілігін тек еңбек арқылы ғана иеленуге болды деп сенді. Адам баласы ерінбей, көп еңбектену қажет деп білді, себебі бұл ауыр жұмысты Прометейдің әрекеті үшін Зевстің жіберген жазасы деп түсінді. Гесиод шығармаларының уағыздаушылық, тәрбиелік бағытта жазылуын зерттеуші М. Иманғазинов ақын өмір сүрген заман талабы деп түсіндіреді. «Қоғам мен заман талабы бірге өрістесе, ертеде айтылып жүрген эпикалық шығармаларға тек адам тәрбиесіне қажетті материал есебінде қарайтын кезең туындағанда, мифологиялық шығармалар екінші қатардан орын алған кезең Гесиодтың заманында да болған. Архаикалық кезеңде мифтік шығармалардың көтеретін аса ауыр салмағының бір бөлігі, бұл - ру-тайпалық одақтардың пайдасына шешілу мақсатында, өз ата-бабаларының тегі сонау тәңірие-құдайлардан бастау алатындығын таныту, елге мойындату еді. Енді бұл үрдістің бірте-бірте әлсіреп, саналы қоғам қалайда өзінің ата-бабасына жүгінуден гөрі, тіршілік қамын күйттеп, еңбек арқылы өмір сүруді көздеген кезеңде, мифологиялық ой-санадан арыла бастайды. Міне, осы тұста тәрбие-дидактикалық әдеби шығармаға қажеттілік туындағанда, Гесиод өзінің дидактикалық шығармасын жазды». Гесиод шығармаларын талдап, түйіндей келе, зерттеуші В. Н. Ярхо: «шындығында оның поэмалары Гомер поэмалары секілді батырлық эпосқа жатпайды, дидактикалық (уағыздаушылық, үйретуші) поэмалар болып табылады. Ал дидактикалық поэмалар үшін сюжеттің бірізді болуы немесе оқиғаның жүйелі дамуы міндетті емес, бірақ өлең өлшемі (гексаметр), тілі, лексикалық тәсілдері көп жағдайда сол қалпында қала береді» деп қорытады.

Сонау алғашқы қоғамның сарыны әлі естен шықпаған кезде, б. з. д. VII ғ. өмір сүрген Гесиод "Еңбек пен күндер" атты туындысында адамзат тарихын төрт сатыға бөледі: алтын, күміс, жез және темір. Оның ойынша, тарихта болған ең ғажап заман алда емес, артта қалып қойды. Кронос құдайдың жасап берген алтын дәуірінде адамдар табиғаттың таза баласы болып, бақытты өмір сүрді. Бірақ адамдардың қарым-қатынасы жүре келе бірте-бірте бұзылып, өзімшілдік, өктемдік жасап, әділетсіздік 113 үстемдік етіп, қоғам жылдан-жылға тұрап қалған судай лайланып, бүгінгі темір заманына келді деп өкінген Гесиод. Осы орайда Көне Қытайда пайда болған көзқарастарға ойымзды бұрсақ, "Ел басы - жел, халық - шөп, жел қай жаққа соқса, шөп сол жаққа қисаяды", деген тұжырым тілге келеді. Бір құдайлыққа табыну сатысында тарихқа деген пропеденциялдық, яғни адамзат тарихы Құдайдың еркімен алдын ала болжалған деген көзқарас кеңінен таралған.

Гесиод "теогонияны" тоғыз мұңмен кездесу туралы әңгімеден бастайды. Бірақ Гесиод тек қана үлес қана емес эллиндердің діни санасы. Ол бес ауысымды тарихнамалық-теологиялық оқу-жаттығуды жасады. Гесиодқа "Геракл қалқаны", "әйелдер каталогы" және т. б. деп аталатын бірнеше туындылар жазылған. Гесиод "Теогония" және "Еңбектер мен күндердің" авторы болғаны сөзсіз. Аспанда өлмейтін құдайлар немен айналысады және олардың уақытша жүргізілуі адамдардың өміріне қалай әсер етеді? Екі ірі поэмада - «Теогония» және «Еңбектер мен күндер» Гесиод бұл сұрақтарға жауап береді. Бірінші жұмыс Құдайдың тарихына арналған - бастапқы хаостан бастап Зевс билігіне келгенге дейін және олардың өз тәртібін орнатуға. Екінші жұмыста сөйлеу, адамзат өмірі, тұрмыс және т. б. туралы. Бұл екі жұмыс мағынасы бойынша қиылысады, бірақ әрқайсысы өз логикасына бағынады. "Теогонияда" ақын шығу тегін сипаттайды құдайлар нәтижесінде жоғарғы билікке ие болып, Олимпте орныққан. Зевс, әңгімеден көрініп тұрғандай, мүлдем бастапқы емес әлемнің құрушысы емес, тіпті

бірінші Құдай. Оның даңқының бәрі-күш пен қу.

2. Христиандықтағы "қасиетті тарих" ұғымы, эсхатология.

Ортағасырда «қасиетті космос» орнына «қасиетті тарих» келді. Ол түсінікті де, христиандық тұрғыдан маңызды дүниежүзілік тарихи оқиға - Құдайбаласының адамға Иисусқа айналуы - тарихи оқиға. Христиандардың күтуі бойынша Құдайға сенушілерді құтқару, ол да тарихи оқиға деп қарастырылады. Тарихтың соңын күту, немесе ортағасырлық ойлаудың эсхатологиялық ұстанымы (эсхатология - гректің eschatos - соңғы, ) философтардың назарын тарихтың мəнін ұғынуға бағыттады, себебі ендігі жағдайда табиғат реалдылығына қарағанда, оны жоғарыда көрсетілгендей символдық тұрғыда қарастырғандықтан, тарих, əрине, ең алдымен «қасиетті тарих» шынайы реалдыққа айналды. Мыңжылдық бойы қасиетті жазуды зерттеу тарихи текстерді түсінудің жəне түсіндірудің арнаулы тəсілінің - герменевтиканың қалыптасуына əкелді. Бірақ, мұнда ескерте кететін бір нəрсе, ортағасырда бұл түсіндірмелер христиандық догматтарға бағынышты болғандығын, бірақ бұл сонымен қатар жалпы тарихи реалдықты түсінуге, игеруге тəрбиеледі. Бұдан кейінгі тарихи кезеңде, ең алдымен, Қайта өрлеу заманында, XV-XVI ғасырларда, тарихқа деген қызығушылық басым болды. Тарихқа шынайы қасиетті реалдық ретінде қызығушылық, адам жанының өміріне, «ішкі адамға» деген үңілумен байланыстылықта қарау, тарихи білімнің антропологиялық негізін құрайтын - есті зерттеуге негіз болды. Сондықтан, Августинде адам есін зерттеудің, соның негізінде уақытты түсінудің алғашқы жəне фундаментальды талпынысын көреміз. Егер антика философтарының еңбектерінде уақыт космостағы өмір шеңберінде қарап, ең алдымен аспан денелерінің қозғалысымен байланысты қараса, Августин уақытты адам өміріне байланысты қарайды. Сондықтан, тіпті космос жəне ондағы қозғалыс болмаса да, жан қалар еді, олай болса уақыт та қалады. Уақыттың болу мүмкіндігі, Августин бойынша, біздің жанымыздың құрылымына байланысты, онда үш əртүрлі ұстанымды байқауға болады: болашаққа бағытталған күту, қазіргіге назар аудару жəне өткенге бағытталған іс. Ішкі уақыт тұрғысынан түсінген адам жай ғана табиғи емес, ең алдымен, тарихи жан иесі ретінде түсініледі. Бірақ ортағасырда осындай түсіну əлі де болса толық іске аспайды, себебі тарихтың өзі «қасиетті оқиғалар» шеңберіне енгізілген, сондықтан уақыттан тыс, тарихтан жоғары тұрған реалдық ретінде қарастырылады. Тек қана Қайта өрлеу дəуірінде ғана «бұқаралық» тарихты «қасиетті» қабығынан тазартып, оны өз бетінше бөлек реалдық ретінде қарауға мүмкіндік туды. Ортағасырлық батысевропалық философияның даму барысына талдау жасаудың негізінде, мынадай қорытынды жасауға болады: оның тек қана бір бағытта дамуына қарамастан, яғни діниидеалистік сипатта болуына қарамастан, осы мəселелерді қойып, кейбіреулеріне жауап беруге тырысқан, өзіндік мəн-мағынасы бар, жалпы əлемдік философиялық ойлау жүйесінде ерекше орны бар, əлемдік философияның даму барысына өзіндік үлес қосқан ерекше философиялық жүйе деп қарауға толық негіз бар.

Эсхатология (грек. eschatos - соңғы және logos - ілім, сөз) - дүниенің, адам өмірінің баянсыздығы туралы, ақырзаман мен о дүние туралы діни ілім. Эсхатологияның негізіне ақиқат дінге ортақ бұл дүниенің пәни, жалған екендігі, о дүниенің бақи екендігі, тозақта күнәїәрлардың жазаланатыны және адал құлдардың жұмақта рахатқа кенелетіні туралы діни түсінік алынған. Еур. зерттеушілер Эсхатологиялық пиғылдардың, әсіресе, әлеум. және саяси дағдарыстар кезінде кеңінен таралатынын (Иудея - б. з. 1 ғ., Германия - 15 - 16 ғ-лар, Англия -16 - 18 ғ-лар, Ресей - 17 ғ. аяғы - 19 ғ. басы, т. б. ) дәлелдейді. Қазіргі батыс елдерінде Эсхатология діни футурологияның жетекші тақырыптарының біріне айналған. Исламда иманның негізгі шарттарының бірі о дүниенің барлығына сену болғандықтан Эсхатологиялық ұғымдарды қазақ мұсылмандығы аясында қазақ әдебиетінен, әсіресе зар заман ақындарының шығарм-нан анық көруге болады. Хақ дін ислам дәстүрінде Эсхатологиялық ұғымдарды насихаттаудың өзіндік дәстүрі бар. Мәселен, ислам дәстүрінде ақырзаманның болатыны, бұл дүниенің мәңгі емес, бақилық о дүние бар екені айтылады. Бірақ ақырзаманның болатын нақты уақытын кесіп айтпай, оның белгілері туралы, яғни адамзаттың азғындауы жайлы сөз қозғайды. Соңғы пайғамбар Мұхаммед (ғ. с. ) келгендігін енді пайғамбар келмейтіні, ақырзаманның алдында “алтын ғасыр” немесе “қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған” бейбіт заман орнығатыны, адамдардың бәрі мұсылман болатынын айтады. Осы “Алтын ғасырды” орнату үшін дүниеге Махди (ғ. с. ) мен Иса пайғамбар қайтып келетіні, ақиқаттың таңы атып, адамдардың жаппай мұсылмандыққа бет бұратынына сенеді. Осындай мамыражай тіршілік орнығып, біраз уақыт өмір сүргесін адамдардың қайтадан азғындап, жер бетінде Құдайды еске алатын бірде-бір адам қалмағанда ақырзаман болады деп сенеді. Ал қазіргі күні қаптап кеткен әр түрлі діни секталарда Эсхатологиялық ұғымдар - ақырзаманның уақытын нақты айтып, сол уақытқа дейін уағыздалып отырған сектаның қатарынан табылмаған адам азап шегуші болады деп насихатталады. Кейде о дүние туралы дәстүрлі діни ұғымдар мүлдем бұрмаланып ұсынылады. Ислам дәстүрі аясындағы қазақ діни ғұламалары мен ақындарының шығарм-на назар аударсақ, олар болашақты болжай отырып, ақырзаманды адамдардың мінез-құлқының азғындауымен байланыстыратынын көреміз.

3. Тарихи айналым теориясы Д. Вико. тарихты Десакрализациялау: ағартушылық концепциялар. Гегель қаласының тарихы.

Тарихи айналым теориясы - қоғамдық тарих бір кезеңді шексіз қайталаумен болады деген Джамбаттиста Виконың (итал. Giambattista Vico , 1668 - 1744) теориясы. 19-20 ғ. философтар мен социологтар Виконың тарихтағы прогресс идеясын, қоғам дамуындағы заңдылықтарды мойындауын т. б. оның теориясының кейбір жағымды жақтарын жоққа шығарып, адамзаттың әрқашан және үнемі өзінің алғашқы түп қазығына қайтып орала береді дейтін идеясына жармасты (Фридрих Ницше, Освальд Шпенглер) . Бұл теорияның қазіргі жақтаушылары П. А. Сорокин, Арнольд Джозеф Тойнби т. б. (Қоғам дамуындағы прогресс пен регресс) . Тарихи айналым теориясында тарихи процестің кейбір жақтары абсолюттендіріледі және бұрмаланады (қайталану, сабақтастық т. б. )

Тарихи ой тарихында ХҮІІІ ғ. І ширегінде ерекше орын алған итальян оқымыстысы Джамбаттисто Вико (1688-1744) болды. Оның 1725 жылы шыққан «Ұлттық бірыңғай табиғаты туралы жаңа ғылымның негізін салу» еңбегінде шындығында да жаңа әрі дарынды пікір көп болды. Дж. Вико (1668-1744) 1725ж. өзінің алғашқы «Ұлттың жалпы табиғаты туралы жаңа ғылымды негіздеу» деген алғашқы еңбегін баспадан шығарды. Ол өзінің осы шығармасында тарихи үдеріс және тарихты тану әдістері туралы біртұтас ерекше ілім ұсынды.

Вико сол кезде кең тараған тек қана математикалық және жаратылыстану білімдерінің көмегі арқылы ғана ақиқатты ашуға болады, ал ақиқатты ашуда тарих қосалқы қызмет қана атқара алады деген пікірге қарсы шықты. Виконың ойынша, табиғатты зерттеу өткенді зерттеуден оңай емес. Табиғатты құдай жаратқан, сондықтан, табиғаттың барлық сырын тек сол ғана біледі. Ал, тарих болса, адамзаттың іс-әрекеттерінің жемісі, сондықтан оны зерттеу оңайырақ. Адамдар өзара қай жағынан ұқсас болғанын және зерттеу кезінде қандай ұқсастықтары бар екенін білу маңызды және бұл жаңа ғылымды жасауға негіз болады. Виконың жаңа ғылымы антикартезандық негізде құрылды. Табиғи құыққ және қоғамдық келісім теориясына қарама-қарсы Виконың «жаңа ғылымы» адамдардың ой-пікірі өзгеріске ұшырап отырады деп есептеді. Виконың тұсындағы адамдардың әлем туралы түсінігі мен оны талдауы, ұжымдық ой-пікірі өзгерген. Бұл өзгерістерді мәдени тарихтың оқиғасы ретінде қарастырып зерттеу маңызды.

Вико бойынша өткен заманда және Вико өмір сүріп отырған заманда бірін-бірі «құдай жаратқан» (мемлекеттердің пайда болуына дейінгі отбасы, жазу, дін, құқық ненгіздері пайда болған кезде), «ерліктік» (ақсүйктердің билік құрып, олардың плебейлермен күрес жүргізуі( және «адамзаттық» (ақыл-ой, демократия және қалалардың гүлденуі) кезеңдері алмастырды. Вико осы үш кезең де адамзат тарихы үшін маңызды деп есептеді. Өйткені «адамзаттық» кезеңнің соңында қайтадан жабайылық басталады. Ол бірте-бірте даму арқылы өркениеттер қайтадан «адамзаттық» кезеңге қарай дамиды.

Даму мен циклдылықта, дәуірлердің өзара ерекшелігі мен құндылығын мойындайтын, өтпелі дәуір оқиғаларын сол дәуір логикасы тұрғысынан түсінуге шақыратын Виконың тарихи-филососфиялық концепциясы өз дәуірінде ешқандай ойшылдың қолдауына ие бола алмады. Авторды тану, оның идеясын тсіну ке»нгі ғасырларда ғана жүзеге асты.

Ғалым Джамбатиста Вико тарих тұжырымдамасын (концепциясын) əдетте айналым теориясы негізінде қарастырды. Оның ойынша, адамзат қоғамы үш сатыны немесе үш кезеңді өтеді: тағылық (варварлық) дəуір, батырлар ғасыры, адамзат ғасыры. Адам қоғамының айналыс жолындағы ең жоғарғы саты - адамзат ғасыры немесе дəуірі, одан кейін құлдырау кезеңі басталады, ол тағылықтың, мəдениетсіздіктің немесе варварлықтың жаңа дəуіріне əкеледі. Д. Виконың ойынша, əрбір құлдырау, адамзатты тағылықтың бұрынғыдан да тереңіне түсіреді, ал əр бір өрлеу, бұрын жетпеген, жаңа биіктікке көтереді. Виконың ойынша тарихтың жолы тұйық айналыммен жүрмейді, ол спиралды немесе шиыршық жолмен жүреді, яғни түрі əртүрлі болғанымен, жол мəңгілік қайталанады, бірақ жалпы қоғам, адамзат тарихы алға жылжиды.
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (нем. Georg Wilhelm Friedrich Hegel ; 27 тамыз 1770, Штутгарт - 14 қараша 1831, Берлин) - неміс философы, неміс классикалық философиясының және романтизм философиясының негіздеушісі. Йоһанн Готтлиб Фихте және Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллингпен бірге неміс идеализмінің негізін қалаушы.

Гегелдің ілімі әртүрлі көзқарастарды ұстанатын жазушыларға әсер еткен. Солардың арасында Гегельді қолдайтындар да (Бруно Бауер, Карл Маркс Фрэнсис Герберт Бредли, Жан-Поль Сартр, Ганс Күнг), оның ілімін сынайтындар да (Фридрих Вильгельм Йозеф Шеллинг, Сөрен Киркегард, Артур Шопенгауер, Фридрих Ницше, Мартин Гайдеггер, Бертран Расселл) бар.

Гегелді философ ретінде қызықтырғаны - табиғат пен азаттықтың арасындағы қатынас, имманенттік, трансценденттік, және осы жұптардың екі бөлігінің біреуін жоймай немесе біреуін екіншісіне тәуелді етіп жібермей отырып біріктіру. Оның кең танымал және ықпалды ұғымдары: спекулятивті логика, яғни «диалектика», «абсолютті идеализм», «Рух», «Қожайын-құл» диалектикасы, «этикалық өмір» және тарихтың маңыздылығы. Гегельді кейбіреулер нацизмнің пайда болуына ықпал жасағандардың қатарына жатқызады, бірақ басқалар бұнымен келіспейді.

Мемлекет пен құқық мәселелерін қарастырды. Еңбектері: "Германияның Конституциясы", "Рух философиясы", "Құқық философиясы", "Тарих философиясы", "1831 жылы реформа жайлы ағылшындық билль" және т. б. Құқық философиясы - философияның гегельдікі жүйесінің аса маңызды құрамдас бөлігі. Гегель азаматтық қоғам мен саяси мемлекеттің ара-жігін ажыратып қарастырады. Оның ойынша, мемлекет дамудың ең жоғарғы сатысы - азаматтық қоғамда пайда болады. Азаматтық қоғам деп ол буржуазиялық қоғамды түсінеді. Азаматтық қоғам - ерекше, жеке мақсаттарды және жеке адам мүдделерін жүзеге асыру аясы. Гегель азаматтық қоғамды қарама-қайшы мүдделер текетіресетін антагонистік қоғам ретінде сипаттайды. Азаматтық қоғамның үш негізгі тұсы:

-қажеттіліктер жүйесі,

-әділ сот,

-полиция және бірлестіктер.

Азаматтық қоғам құрылымында үш сословиені атап көрсетеді:

-субстанционалды (жер иеленушілер - дворяндар мен шаруалар) ;

-өнеркәсіптік (фабриканттар, саудагерлер, қолөнершілер) ;

-жалпылама (шенеуніктер) .

Әлеуметтік-экономикалық мәселелерді қарастыра отырып, Гегель азаматтық қоғам қанша байлыққа кенелсе де, кедейлікпен күресуге қабілетсіз екендігін мойындайды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.