Терминтанудың тарихы тереңде

Кіріспе

Жуырда терминтану саласында өнімді еңбек етіп жүрген белгілі тілтанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлының “Алаш және терминтану”, “Терминологиялық әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіші” атты еңбектері жарық көрді. Ғалымның “Алаш және терминтану” атты монографиясы қазақ терминологиясы ХХ ғасырдың 1910-30-жылдарына арналып, аталмыш саланың даму, қалыптасу кезеңдері, негізгі ерекшеліктері, сипаты, басшылыққа алынған ғылыми қағидаттар жан-жақты зерттеліпті.
Бұл кезеңде терминологияны жасау мен қалыптастыруға Алаш зиялылары қызмет еткендіктен, кітапта Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Жұмахан Күдерин, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мағжан Жұмабайұлы, Міржақып Дулатұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мұхтар Әуезов сынды қазақ зиялыларының ұлттық терминологиялық қорды байытып орнықтыруға ұстанған бағыт-бағдарларды саралай келіп, олардың әрқайсысының терминжасам тәжірибесі мен ғылым тілі жөніндегі көзқарастарына жеке-жеке тоқталады. Соның негізінде ХХ ғасыр басында ұлт тілінің ұшан-теңіз байлығын пайдалана отырып, терминологияны қалыптастырудағы қазақ зиялыларының қарым-қабілетін тайға таңба басқандай көрсетіп отырады. Бұл бүгінгі термин жасаушыларға үлгі боларлық іс деп білеміз. Тілтанушы ғалымның бұл зерттеу еңбегінде ұлттық терминқор мен терминтанудың ғылым ретінде даму тарихының тұтас бір кезеңі терең қарастырылып, жүйелі байламдар жасалыпты.
Ал екінші кітапта автор қазақ терминологиясы бойынша ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басына (2007 жылға) дейінгі кезеңде термин, терминология мәселелері бойынша жарық көрген үлкенді-кішілі еңбектер, атап айтқанда, монографиялар, қорғалған диссертациялар, ғылыми мақалалар, оқулықтар мен оқу құралдары, терминологиялық сөздіктер хронологиялық тәртіппен беріліпті. Көрсеткішті қарап отырғанда, ғалымның ыждаһаттылығына, ізденістеріне тәнті болып, жұмыстың нәтижелі шыққанына көз жеткізесің. Осыған қарағанда, бұл еңбек терминология тарихы үшін де, терминология мәселелерін

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

ТЕРМИНТАНУДЫҢ ТАРИХЫ ТЕРЕҢДЕ

Жуырда терминтану саласында өнімді еңбек етіп жүрген белгілі тілтанушы
ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Шерубай Құрманбайұлының
“Алаш және терминтану”, “Терминологиялық әдебиеттердің библиографиялық
көрсеткіші” атты еңбектері жарық көрді. Ғалымның “Алаш және терминтану”
атты монографиясы қазақ терминологиясы ХХ ғасырдың 1910-30-жылдарына
арналып, аталмыш саланың даму, қалыптасу кезеңдері, негізгі ерекшеліктері,
сипаты, басшылыққа алынған ғылыми қағидаттар жан-жақты зерттеліпті.
Бұл кезеңде терминологияны жасау мен қалыптастыруға Алаш зиялылары
қызмет еткендіктен, кітапта Ахмет Байтұрсынұлы, Елдес Омарұлы, Халел
Досмұхамедұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Жұмахан Күдерин, Жүсіпбек Аймауытұлы,
Мағжан Жұмабайұлы, Міржақып Дулатұлы, Қошке Кемеңгерұлы, Мұхтар Әуезов
сынды қазақ зиялыларының ұлттық терминологиялық қорды байытып орнықтыруға
ұстанған бағыт-бағдарларды саралай келіп, олардың әрқайсысының терминжасам
тәжірибесі мен ғылым тілі жөніндегі көзқарастарына жеке-жеке тоқталады.
Соның негізінде ХХ ғасыр басында ұлт тілінің ұшан-теңіз байлығын пайдалана
отырып, терминологияны қалыптастырудағы қазақ зиялыларының қарым-қабілетін
тайға таңба басқандай көрсетіп отырады. Бұл бүгінгі термин жасаушыларға
үлгі боларлық іс деп білеміз. Тілтанушы ғалымның бұл зерттеу еңбегінде
ұлттық терминқор мен терминтанудың ғылым ретінде даму тарихының тұтас бір
кезеңі терең қарастырылып, жүйелі байламдар жасалыпты.
Ал екінші кітапта автор қазақ терминологиясы бойынша ХІХ ғасырдың
екінші жартысы мен ХХІ ғасырдың басына (2007 жылға) дейінгі кезеңде термин,
терминология мәселелері бойынша жарық көрген үлкенді-кішілі еңбектер, атап
айтқанда, монографиялар, қорғалған диссертациялар, ғылыми мақалалар,
оқулықтар мен оқу құралдары, терминологиялық сөздіктер хронологиялық
тәртіппен беріліпті. Көрсеткішті қарап отырғанда, ғалымның ыждаһаттылығына,
ізденістеріне тәнті болып, жұмыстың нәтижелі шыққанына көз жеткізесің.
Осыған қарағанда, бұл еңбек терминология тарихы үшін де, терминология
мәселелерін зерттеушілер мен оны пән ретінде оқушылардың қажетін өтейтін
практикалық құндылығы жағынан да сәтті дүние деуге болады. Сол секілді,
кітаптағы көрсеткіштерді пайдаланған кезде біріншіден, терминологияның
нендей мәселелеріне баса назар аударылғанынан, бір ғасырдан астам уақыт
аралығында терминология мәселесінің қалай зерттелгендігінен мол мәлімет
аласың. Екіншіден, осы кезге дейін қай мәселелерге аз көңіл бөлінгенін,
қазақ терминологиясының сан саналы қырларының қай бөлігі жеткілікті
зерттелмегенін, алдағы уақытта нендей жұмыстарға көңіл бөлу қажеттігін де
аңғарып отырасың. Бұл көрсеткіш құралды қазақ терминологиялық лексикасының
қалыптасуынан, зерттелуінен, терминтанудың пән ретінде бір ғасырлық
дамуынан хабардар ететін мәлімет қоры деуге болады.

ТЕРМИНОЛОГ

Алаш арыстары. Олардың арасында Ахаң-Ахмет Байтұрсынұлының есімі
ерекше аталады. Себебі, бұл тұлға халқымыздың “рухани көсемі”. Ал мұндай
анықтаманың аясына барлық ұлы қасиеттің бәрі сыйып кететіні белгілі.
Ахмет Байтұрсынұлы – қайраткер. Ғалым. Ұстаз. Қазақ тіл білімінің
терминологиясын жасаушы. Біз бүгін бұлардың бәріне емес, тек соңғысына
тоқталмақпыз.
Жалпы кез келген ғылымды оқып білу, меңгеру немесе оны өзгелерге
үйрету сол салада қолданатын арнаулы ұғым атауларынсыз мүмкін емес. Қазақ
тіл білімінің негізін қалаушы ғалым ретінде Ахаң осы ғылым саласындағы
негізгі ұғымдарды және олардың өзара байланысын анықтап, яғни қазақ тілінің
табиғатын көрсететін ұғымдар жүйесін түзумен қатар, сол ғылыми ұғымдардың
атауларын да жасаған жан.
Ғылыми ұғымдарға атау беру үлкен талғампаздықты, тілді шебер пайдалана
білуді қажет ететін шығармашылық үдеріс. Онымен қоса, арнаулы ұғымдарға ат
қою кезінде ол жүйенің өзіндік ерекшеліктерін міндетті түрде ескеру қажет.
Атаудың ықшам болуы, бір мағыналылығы және ұғым мазмұнын қамтуы тағы бар.
Осындай талаптарды мүлтіксіз орындаудың қиындығы терминдерді ана тілінде
жасаудан гөрі көп жағдайда оны ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін ескере
отырып жасалған өзге тілдерден дайын қалпында ала салуға, яғни, қабылдауға
мәжбүр етеді.
Бұл тұрғыдан келгенде, ұлт ұстазы қазақ тілін термин шығармашылығында
пайдаланудың жарқын үлгісін көрсете білді. Ахмет Байтұрсынұлының 1912 жылы
Орынборда жарық көрген “Оқу құралының” (қазақша әліппе) өзінен буын, дыбыс,
нүкте, дауысты дыбыстар, жарты дауысты дыбыс, дәйекші, жіңішкелік белгісі,
хәріп (әріп) сияқты терминдерді ұшыратуға болады. Ал 1914-1915 және одан
кейінгі 1928 жылға дейін бірнеше дүркін басылып тұрған “Тіл – құрал”
оқулықтарында (қазақ тілінің сарфы) әбден қалыптасып, бүгінгі күнге дейін
қолданылып жүрген зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу,
қосымша, жалғау, жұрнақ сияқты көптеген терминдер кездеседі. Бұлардың
терминге қойылатын талаптарға жауап беретіндігін дәлелдеп жату артық,
өйткені олар кезінде арнайы шеттетілгендігіне қарамастан, уақыт сынынан
өтіп, тұрақты қолданылатын дәрежеге жетті.
Мұнда ең басты атап айтатын нәрсе – Ахмет Байтұрсынұлы бір топ
терминдерді ғана емес, бүкіл бір ғылым саласындағы арнаулы ұғымдардың
атаулар жиынтығын, дәлірек айтқанда, терминдер жүйесін жасаған. Ғылымның
дамуына орай ұғымдар жүйесінің ұлғайып отыруы табиғи құбылыс. Ахаң
қалыптастырған терминдер жүйесі де қазақ тіл білімі дамыған сайын жаңа
элементтермен толыға түсуде.
Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тіл білімінің ғана емес әдебиеттану
ғылымының да негізін қалаушы екендігі өткен ғасыр басында-ақ мойындалды.
1923 жылы ғалымның мерейтойына арналған баяндамасында Мұхтар Әуезов: “Жаңа
өсіп келе жатқан қазақ әдебиеті Ахаңды өзінің басшысы деп санайды”, – деп
көрсетеді.
Сонымен, екіншіден, қазақ әдебиеттану ғылымының негізін салған, тұңғыш
әдебиет теориясын жазған ғалым осы ғылым саласының ғылыми терминологиясын
да жасаған.
Терминделуші ұғымдарды дәл білдіретін ондаған әдебиеттану терминдерін
жасай отырып, ғалым олардың ғылыми терминге тән ғылыми анықтамасын берген.
Ол дегеніміз – ғылыми ұғымның, өзіне ғана тән белгілерін айқындаумен қатар,
олардың ұғымдар жүйесіндегі алатын орнын да көрсету деген сөз. Мысалы:
“Айшықтың әрбір тақтасы шумақ деп аталады. Жұрттың бір ауыз өлең дейтіні
шумақ болады, әр шумақта бірнеше тармақ болады. Тармақ дегеніміз – өлеңнің
әрбір жолы. Тармақ ішінде бірнеше бунақ болады. Бунақ дегеніміз – өлеңді
айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы. Бунақ ішінде
буын болады”, – дейді “Әдебиет танытқыш” еңбегінде ұлт ұстазы.
Бұл мысалдан байқайтынымыз, ғалым біріншіден, өлеңнің құрылым-
құрылысын анықтаған, екіншіден, әрбір ұғымның өзіндік ерекшелігін, басты
белгісін, іргелес өзге ұғымдардан айырмасын көрсететін анықтама берген.
Яғни, әрбір ұғымның мазмұны мен көлемін бағамдаған; үшіншіден, әр ұғымның
ғылыми атауын (айшық, шумақ, тармақ, бунақ, буын) жасаған; төртіншіден,
терминдердің жүйелілік ерекшелігін ескере отырып, жалпы қолданыстағы бір
үлгімен жасалған (модель) сөздерді термин ретінде пайдаланған; бесіншіден,
ғылыми ұғымдардың арасындағы жүйелілік құрылымдық байланысты көрсеткен.
Дәлірек айтқанда, айшықтың –шумақтан, шумақтың – тармақтан, тармақтың –
бунақтан, ал бунақтың – буыннан құралатындығын сатылай көрсету арқылы
ұғымдардың микрожүйесінің өзіндік табиғатын ашқан.
Бұдан ғалымның өзі зерттеп отырған ғылым саласындағы ұғымдар жүйесінің
ішкі байланысы мен ерекшелігін терең білумен бірге, оларды таңбалауда тілді
өте шебер пайдалана алғандығы анық көрініп тұр. “Әдебиет танытқыштан”
мұндай мысалдарды әлі де көптеп келтіре беруге болады.
Сондай-ақ, Ахмет Байтұрсынұлы тіл білімі, әдебиеттану ғылымдарының
ғылыми терминологиясын жасаумен бірге, қазақ тілін оқыту әдістемесіне
қатысты да көптеген терминдерге де жол салғандардың қатарына әдіс,
әдісқой, сауаттау әдісі, жалқылау әдісі, жалпылау әдіс, жалқылау-жалпылау
әдіс сияқты терминдерді жатқызуға болады. Бұлармен қоса Ахаң тарих,
этнография терминдерін де жасаған. Олай дейтініміз, Мұхтар Әуезов 1923 жылы
ғалымның “Мәдениет тарихы” атты кітап жазып бітіргенін айтқан еді.
Сонымен, үшіншіден, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, Ахмет Байтұрсынұлы
қазақ тіл білімі, әдебиеттану сияқты жеке ғылым салаларының ғылыми
терминологиясының негізін қалаумен бірге әдістеме, тарих және этнографияға,
жалпы мәдениетке қатысты көптеген терминдер жасаған ғалым.
Ендігі бір айрықша атап айтуды қажет ететін мәселе – Ахаңның
терминжасамның тәсілдері мен жолдарын анықтап бергендігі. Яғни төртіншіден,
Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тілінің сөзжасам тәсілдерін анықтап, оларды өзінің
терминжасам тәжірибесінде кеңінен пайдаланған ғалым.
Терминжасам тәсілдерінің аражігі ашылып, олардың термин
шығармашылығында іске қосылуы қазақ тілінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.