ӨСІМДІК КЕШЕНІНЕН ПОЛИФЕНОЛДЫ ЗАТТАРДЫ АЛУ ЖОЛЫН ЖАСАУ
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Қорғауға жіберілді
Органикалық заттар, табиғи
қосылыстар және полимерлер
химиясы мен технология
кафедрасының меңгерушісі х.ғ.д.,
профессор __________ Мун Г.А.
__________ маусым 2017 ж.
ӨСІМДІК КЕШЕНІНЕН ПОЛИФЕНОЛДЫ ЗАТТАРДЫ АЛУ ЖОЛЫН ЖАСАУ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 05072100 - Органикалық заттардың химиялық технологиясы
Орындаған Оңалбек Д.Д.
Ғылыми жетекшісі Бурашева Г.Ш.
х.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы Үмбетова А.К.
х.ғ.к., аға оқытушы
Алматы 2017
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 78 беттен, 16 кестеден, 16 суреттен және 2 сызбанұсқадан, 73 әдебиет көзінен және 13 қосымшадан тұрады.
Түйін сөздер: өсімдік кешені (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), экстракция, полифенолды қосылыстар, амин қышқылдары, май қышқылдары, минералды заттар, хроматография, биологиялық белсенді кешен.
Зерттеу нысаны: Алматы облысының Иссык-Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major L.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare L.) (осы үш өсімдіктің белгілі қатынастағы қоспасы).
Жұмыстың мaқсaты: Үш өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.) қоспадан полифенолды қосылыстарды бөліп алудың тиімді технологиясын жасау.
Зерттеу нәтижесі: Кешендік (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) қоспаның құрамына сапалық және сандық сараптаулар жасалынды және қоспадан полифенолды заттарды алудың тиімді принципиалды-технологиялық сызбанұсқасы ұсынылды. Кешендік (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) қоспадан алынған фитопрепараттың құрамы зерттеліп, бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. Бұл фитопрепаратты жануарларға дәрумен ретінде ұсынуға болады.
Жұмыстың апробациясы: дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулер әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, химия және химиялық технология факультетінде өткен студенттер және жас ғалымдардың Табиғи қосылыстардың және нәзік органикалық синтездің химиялық технологиясы бағыты бойынша Фараби Әлемі - 2017 атты халықаралық ғылыми конференциясында Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу жолын жасау атты тақырыпта 1 баяндама тезисі шығып, баяндалған жұмыс І дәрежелі дипломмен марапатталды (Алматы қаласы, 11-12 сәуір, 2017 жыл); Самарқанд Мемлекеттік медицина институтының студенттер және жас ғалымдардың Проблемы биологии и медицины атты халықаралық ғылыми конференциясында Состав растительной композиции и ее активность атты тақырыпта 1 тезис жарық көрді (Самарқанд қаласы, 18-19 мамыр, 2017 жыл); Санкт-Петербург мемлекеттік химия-фармацевтикалық академияда өткен студенттер мен жас ғалымдардың Молодая фармация - потенциал будущего атты халықаралық ғылыми конференциясында Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорышы и подорожника атты тақырыпта 1 мақала жарияланды (Санкт-Петербург қаласы, 24-25 сәуір, 2017 жыл);
РЕФЕРАТ
Дипломная работа изложена на 78 страницах, состоит из 16 таблицы, 16 рисунков, 2 схем, 73 литературных источников и 13 приложений.
Ключевые слова: растительный комплекс (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), экстракция, полифенольные соединения, аминокислоты, жирные кислоты, минеральные вещества, хроматография, биологически активный комплекс.
Объектом исследования являются отходы производства винного завода Иссык-Маркато Алматинской области, подорожник (Plantago major L.) и спорыш обыкновенный (Polygonum aviculare L.) собранные в Джамбульской области (композиция представлена в определенном соотношении).
Цель работы: разработка способа получения полифенольных комплексов из композиции состоящих из трех (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.) растений.
В результате проведенных исследований представлены качественный состав и количественное содержание композиций состоящих из трех растений (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) и разработана принципиальная блок-схема способа получения полифенольных веществ; исследован состав и антибактериальная активность полученного фитопрепарата из композиций. На оснований результатов анализа биологического скрининга фитопрепарат можно рекомендовать как витаминный корм для животных.
Апробация работы: основные результаты дипломной работы докладывались на Международной научной конференции студентов и молодых ученых Фараби Әлемі - 2017 в Казахском Национальном университете имени аль-Фараби, факультете химии и химической технологий по направлению Химическая технология природных соединений и тонкого органического синтеза на тему: Разработка способа получения полифенольных веществ из растительного комплекса, доклад удостоен диплома І степени (Алматы, 11-12 апрель, 2017 год); на Международной научной конференции Самаркандского медицинского института Проблемы биологии и медицины на тему: Состав растительной композиции и ее активность (Самарканд, 18-19 май, 2017 год); вышел материал на Международной научной конференции Молодая фармация - потенциал будущего на тему: Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорыша и подорожника в виде статьи (Санкт-Петербург, 24-25 апрель, 2017 год).
ABSTRACT
The text of graduate work is formulated from 78 pages, contains 16 tables, 16 figures, 2 schemes, the list of 73 references used and 13 applications.
Key words: plant complex (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), extraction, polyphenolic compounds, amino acids, fatty acids, minerals, chromatography, biologically active complex.
The object of the study is the wastes from the production of the Issyk -Markato winery in the Almaty region, plantain (Plantago major L.) аnd common sporach (Polygonum aviculare L.) сollected from the Jambyl region (the composition is presented in a certain ratio).
The purpose of the study is to develop a method for preparing polyphenolic complexes from a composition consisting of three plants (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.).
Results of work. As a result of the performed studies, the qualitative composition and the quantitative content of the compositions consisting of three plants (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) are presented and a basic block diagram of the method for obtaining polyphenolic substances is developed; the composition and antibacterial activity of the obtained phytopreparation from the compositions was studied. On the basis of the results of the analysis of biological screening, the phytopreparation can be recommended as a vitamin feed for animals.
Approbation of the work: the main results of the thesis were reported at the International Scientific Conference of Students and Young Scientists "Farabi Alemi - 2017" at the al-Farabi Kazakh National University, Faculty of Chemistry and Chemical Technology in the section "Chemical Technology of Natural Compounds and Fine Organic Synthesis", the report entitled, "Development of technologies for obtaining polyphenolic materials from the plant complex", was awarded the Diploma of 1st degree (Almaty, 11-12 April, 2017); Abstract is published at the International Scientific Conference "Problems of Biology and Medicine" of the Samarkand Medical Institute on the topic: "Composition of plant composition and its activity" (Samarkand, 18-19 May, 2017); The material of article was published at the International Scientific Conference "Young Pharmacy - the Potential of the Future" on the topic: "Amino acid contents of compositions based on grape waste, sporach and plantain" (St. Petersburg, 24-25 April, 2017).
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер 7
Анықтамалар 8
Қысқартылған сөздер тізімі 9
Кіріспе 10
Негізгі Бөлім 12
1. Әдеби шолу 12
Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l.,
Polygonum aviculare l.) өсімдіктер туралы мәлімет 12
Полифенолдарды бөліп алу жолдары 15
Флавоноидтар туралы түсінік 19
Флавоноидтарды идентификациялау 23
Флавоноидтарды қағазды хроматография әдісімен
идентификациялау 23
Флавоноид құрылысын дәлелдеудегі физика - химиялық сараптама 23
Флавоноидтардың УК - спектроскопиясы 23
Флавоноидтардың ИҚ - спектроскопиясы 24
Полифенолдардың тотығу үрдісіне қарсы белсенділігі 24
Тері илегіш заттар 26
Өсімдіктердегі минералды заттар 28
2. Тәжірибелік бөлім 30
2.1 Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 30
2.2 Шикізаттың күлділігін анықтау 30
2.3 Өсімдік шикізатының минералдық құрамын анықтау 31
2.4 Экстрактивті заттарды анықтау 32
2.5 Амин қышқылдарын анықтау 33
2.6 Май қышқылдарын анықтау 34
2.7 Биологиялық белсенді заттарды анықтау 34
2.7.1 Кверцетин бойынша флавоноид мөлшерін анықтау 34
2.7.2 Шикізат құрамындағы тері илегіш заттарды перманганатты
әдіспен анықтау 35
2.7.3 Көмірсуларды сандық сараптау 36
2.7.4 Кумариндерді сандық анықтау 36
2.7.5 Органикалық қышқылдардың сандық мөлшерін анықтау 37
2.8 Қағазды хроматография үшін пайдаланылатын еріткіштер жүйесі 37
2.8.1 Қағазды хроматографияға арналған айқындағыштар 37
2.9 Дәрілік препараттың бактерияға қарсы белсенділігін анықтау 38
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау 40
3.1 Өсімдік кешенінің сапалық сарапталуы 40
3.2 Өсімдік күліндегі минералды заттардың құрамы 43
3.3 Өсімдік кешенінің құрамындағы амин қышқылдар 45
3.4 Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.)
май қышқылдар 47
3.5 Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) көмірсулар 49
3.6 Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу
жолының технологиясы және оның талдауы 50
3.7 Алынған полифенолды экстрактының белсенділігін анықтау 57
ҚОРЫТЫНДЫ 58 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
Қосымшалар 62
Қосымша А 63
Қосымша Ә 64
Қосымша Б 65
Қосымша В 66
Қосымша Г 67
Қосымша Ғ 68
Қосымша Д 69
Қосымша Е 70
Қосымша Ж 71
Қосымша З 72
Қосымша И 73
Қосымша Й 74
Қосымша К 75
Қосымша Қ 76
НОРМAТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГOСТ 2237-75 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Цветы, листья,трaвa. Чaсть 1. (Сбoрник) - М. - Изд-вo стaндaртoв, 1994, 159с.
ГOСТ 2237-75 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Кoрни, плoды, сырье. Чaсть 2. (Сбoрник) - М. - Изд-вo стaндaртoв, 1994, 191с.
ГOСТ 24027.0-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Прaвилa приемки и метoды oтбoрa прoб.
ГOСТ 2407.1-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Метoды oпределения пoдлиннoсти, зaрaженнoсти aмбaрными вредителями, измельченнoсти и сoдержaние примесей.
ГOСТ 2407.2-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Метoды oпределения влaжнoсти, сoдержaния зoлы, экстрaктивных, дубильных веществ, эфирнoгo мaслa. Лекaрственнoе рaстительнoесырье - aнaлиз.
ГOСТ 64-060-88 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе, нoрмы естественнoгo хрaнения и железнoдoрoжных перевoзкaх, нoрмы рaсхoдa при oбрaбoтки, сoглaсoвaния и утверждения.
ГOСТ 7.32-2001 Системa стaндaртoв пo инфoрмaции библиoтечнoму издaтельскoму делу. Oтчет пo нaучнo - исследoвaтельскoй рaбoте. Структурa и прaвилa oфoрмления.
ГOСТ 6.38-90 Унифицирoвaнные системы дoкументaции. Системa oргaнизaциoннo - рaспoрядительнoй дoкументaции. Требoвaния к oфoрмлению дoкументoв.
ГOСТ 7.12-93 Системa стaндaртoв пo инфoрмaции, библиoтечнoму и издaтельскoму делу. Библиoгрaфическaя зaпись. Сoкрaщения слoв нa русскoм языке. Oбщие требoвaния и прaвилa.
ГOСТ 6709-72 Вoдa дистиллирoвaннaя.
ГOСТ 4204-77 Реaктивы. Кислoтa сернaя. Технические услoвия.
ГOСТ 17299-78 Спирт этилoвый. Технические услoвия.
ГOСТ 1770-74 Пoсудa мернaя лaбoрaтoрнaя стекляннaя. Цилиндры, мензурки, кoлбы, прoбирки. Oбщие технические услoвия.
АНЫҚТАМАЛАР
Vitis - жүзім өсімдігі.
Plantago major l., - жолжелкен өсімдігі.
Polygonum aviculare l. - кәдімгі таспа шөп өсімдігі.
Шикізат - үш шикізат бар: минералды, жануарлар жəне өсімдік.
Өсімдік шикізаты - жердің үстінде жəне жердің астында болады.
Биологиялық белсенді заттар - тірі ағзаға белгілі əсері бар қосылыстарды айтады.
Дəрілік өсімдік шикізаты - дəрілік фитопрепараттар немесе басқа фармацевтикалық өнімдер немесе жартылай фабрикаттар өндіру мақсатымен медициналық қолданысқа рұқсат етілген дəрілік заттар, фитопрепараттар, дəрілік өсімдік шикізаты немесе көмекші заттар.
Экстрагент - өсімдіктен биологиялық белсенді заттарды экстракциялауға қолданатын ерткіш.
Экстракциялау - қолайлы (селективті) еріткіштер (экстрагент) көмегімен сұйық немесе қатты заттар қоспасын бөліп алу үрдісі.
Aйқындaғыштaр - қосылыс құрaмындaғы aрнaйы топтaрды aнықтaйтын реaгенттер.
Хромaтогрaфия - оргaникaлық зaттaрды екі фaзa aрaсындa əр түрлі орнaлaсуы негізінде бөлу, aлу жəне идентификaциялaу.
Қaғaзды хромaтогрaфия - көбінесе оргaникaлық қоспaлaрды сaпaлық сaрaптaғaндa қолдaнылaтын әдіс.
Жұқa қaбaтты хромaтогрaфия - дaрa зaттың немесе қоспaның жaзық жұқa қaбaтты сорбент бетінде жылжымaлы фaзaдa қозғaлуы.
Мaй қышқылдaры - жоғaрғы қaныққaн жəне қaнықпaғaн кaрбон қышқылдaры, жaнуaрлaр мен өсімдік aғзaсындa бос күйінде кездеседі жəне липидтердің құрaмынa кіргенде энергетикaлық жəне плaстикaлық қaсиет aтқaрaды.
Aминқышқылдaр - дегеніміз əр түрлі aқуыздaрдың молекулaлaрын түзететін мономерлі зaттaр, сондықтaн олaр өте мaңызды.
Флaвоноидтaр - құрaмындa екі фенильдік қaлдықтaр бaр. Бұл фенильдік қaлдықтaр ішкі көміртегі aтомдaрымен тізбектеліп жaлғaнғaн.
Микроэлементтер - aдaм және жaнуaрлaр aғзaсындa өте aз мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
Мaкроэлементтер - aдaм және жaнуaрлaр aғзaсындa өте көп мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
ҚЫСҚAРТЫЛҒAН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ББҚ - биологиялық белсенді қосылыс
ББЗ - биолиогиялық белсенді зaттaр
ҚХ - қaғaзды хромaтогрaфия
ГСХ - гaзды-сұйықты хромaтогрaфия
GCMS - гaзды хромaтогрaфия мaсс-спектрскопия
ДзПНA - диaзоттaлғaн пaрa -нитроaнилин
БСС - бутaнол-сірке қышқылы-су
ФЭК - фотоэлектрлік кaлориметр
НAс - сірке қышқылы
ЭA - этилaцетaт
мкг - микрогрaмм
г - грaмм
л - литр
мл - миллилитр
см - сaнтиметр
t - темперaтурa
Rf - өлшемсіз бірлік, хромaтогрaфиядaғы зaттaрдың жылжу жылдaмдығының көрсеткіші
УК - зерттеудің спектрлі әдісі, ультрa күлгін aймaқ
ИҚ - инфрaқызыл aймaқ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл жұмыста үш өсімдік кешені, яғни кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның химиялық құрамы зерттелді және полифенолды қосылыстар мен заттарды бөліп алу технологиясының сызбанұсқасы жасалынды, микробқа қарсы белсенділігі анықталынды.
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда қалдықсыз өндіріс пен экологиялық таза өндіріс мәселесі қатаң қаралуда. Республикамызда жүзім өнімдерін өңдеу 2010 жылдан бастап аса ірі қарқында жүзеге асуда, сонымен қатар жүзім сұрыптары көп көлемде егіліп, аудандастырылған. Елімізде жыл сайын шамамен 7 мың литр шарап өндіріледі және жуықтап алғанда 15 мың га жерге жүзім егіліп, өсіріледі. Осыншама көлемде пайдаланылған жүзім шарап өндірісінен кейін қалдық есебінде сыртқа тасталынады, тек біраз бөлігі ғана өңделеді. Осы қалдықты тиімді пайдалану жолдары қарастырылуда.
Сонымен қатар мал шаруашылығында жануарларға арналған отандық дәрілік препараттар азғана болғандықтан, дәрілік шөптердің құрамын зерттеп, белсенділігін анықтап, оларды жануарлардың денсаулығы үшін пайдалану және халықтық медицинаны жаңғыртып, Фармацевтикалық өндірістің мұқтаждығын қамтамасыз ету өзекті мәселе болып табылады. Дәрілік өсімдіктердің әсер ету белсенділігі олардың құрамына, өсетін жеріне және тағы басқада факторларға тәуелді болады.
Жұмыстың мaқсaты: Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспадан полифенолды қосылыстарды бөліп алудың тиімді технологиясын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспа құрамын сандық және сапалық сараптау;
Кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның құрамындағы амин - , май қышқылдарын, флавоноидтарды, кумариндерді, көмісуларды, шикізат құрамынан минералды заттарды анықтау;
Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның сараптама нәтижесі арқылы полифенолды заттарды алу технологиясының принципиалды сызбанұсқасын жасау;
Кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспадан алынған полифенолды экстракттың белсенділігін анықтауға ұсыну.
Зерттеу нысандары: Алматы облысының Иссык - Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major l.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare l.) (осы үш өсімдіктің белгілі қатынастағы қоспасы).
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: дипломдық жұмыстың нәтижесі бойынша кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның тиімді қатынасы алынып, алынған фитопрепараттың құрамы зерттеліп, бактерияға қарсы белсенділігі анықталды. Бұл кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаны мал шаруашылығына ұсынуға болатыны анықталды.
Жұмыстың жариялымдары: дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулер әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті химия және химиялық технология факультетінде өткен студенттер және жас ғалымдардың Химия бағыты бойынша Фараби Әлемі - 2017 атты халықаралық ғылыми конференциясында Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу жолын жасау атты тақырыпта 1 баяндама тезис шығып, баяндалған жұмыс 1 - ші дәрежелі дипломмен марапатталды (Алматы қаласы, 11 - 12 сәуір, 2017 жыл); Санкт - Петербург мемлекеттік химия - фармацевтикалық академияда өткен студенттер мен жас ғалымдардың Молодая фармация - потенциал будущего атты халықаралық ғылыми конференциясында Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорышы и подорожника атты тақырыпта 1 мақала жарияланды (Санкт - Петербург қаласы, 24 -25 сәуір, 2017 жыл); Самарқанд Мемлекеттік медицина институтының студенттер және жас ғалымдардың Проблемы биологии и медицины атты халықаралық ғылыми конференциясында Состав растительной композиции и ее активность атты тақырыпта 1 тезис жарияланды (Самарқанд қаласы, 18 - 19 мамыр, 2017 жыл).
Дипломдық жұмыстың құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер көзінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолу туралы, онда Алматы облысының Иссык - Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major l.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare l.) осы үш өсімдіктер туралы жалпы мәліметтер және амин қышқылдары, полифенолды қосылыстардың классификациясы, полифенолды қосылыстарды идентификациялау жолдары және тері илегіш заттар туралы мәліметтер жазылған. Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жазылған. Үшінші бөлімде кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаны зерттеуде қолданылатын әдістер мен реактивтер жайлы жазылған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Әдеби шолу
Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) өсімдіктер туралы мәлімет
Жүзім (Vitis) - шырмауық тәрізді оралып өсетін өсімдік. Көп жылдық жүзім сабақтары жуан, ал бір жылдықтары ұзын (3 - 5 м), жіңішке болып келеді. Жапырағы кезектесіп орналасқан, бүтін жиекті не тілімделген. Гүлі ұсақ, жасыл түсті. Гүлшоғыры сыпыртқы тәрізді. Айқас (жәндіктермен не желмен) немесе өздігінен тозаңданады. Жемісі - жидек. Жидегінің шырын құрамында: су (65 - 80%), фруктоза, глюкоза (15 - 35%), органикалық қышқылдар (4 - 11%), пектин (0,3 - 1,2%), минералдық заттар (0,3 - 0,6%) және С, В1, В2, РР дәрумендері, провитамин А (каротин) бар. Дәнінен тағамдық және техникалық май алынады. Өңделген жүзімнен шарап, коньяк, шампан, сығынды қалдықтарынан этил спирті, сірке суы, шарап қышқылдары, т.б. заттар алынады. Жүзім өсіру біздің зама-нымызға дейінгі 5 мың жылдықта басталған. Көп өсірілетін аймағы негізінен - Кіші Азия. Жүзімнің шамамен он мыңдай түрі кездеседі. Піскен жүзімнің 100 грамында 154 грамм карбондық гидрат, 1 грамм протеин, 1 грамм май, 21 грамм фосфор, 0,6 мг темір, аз-аздан болса да басқа да элементтер, түрлі дәрумендер, су кездеседі. 100 грамында 60 калория бар.
1-сурет Жүзім өсімдігі
Жүзім ағзаны холестериннен тазартады. Медицинада гемоглобинді көтеру үшін, қан аздыққа, бүйрек, жүрек, жүйке ауруларына қарсы, бронхит кезінде жөтел мен қақырық шығару үшін қолданады. Жүзім шырыны несеп және өт айдау үшін қолданылады. Қазіргі уақытта ғалымдар жүзім сүйегінің қатерлі ісіктерге қарсы ем болатынын дәлелдеуде. Жүзімнен шырын, компот, тосап, мармелад жасайды. Жүзім шарап өндіруде кеңінен қолданады. Ал шарап жасаудан кейінгі қалдықтардан сірке қышқылы, этил спирті, эфир майы шығарылады. Сонымен қатар жүзімді кептіріп, мейіз жасайды [1].
Жолжелкен, үлкен бақажапырақ, тартар, (Plantago major l.) - бақажапырақ тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін, кейде шала бұта түрінде өсетін өсімдіктер туысы. Жер шарының барлық жерінде өседі, 260-қа жуық түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстарында таралған 16 түрі бар. Оның ішінде үлкен жолжелкен (P. major), қандауыр жолжелкен (P. lanceolata), орташа жолжелкен (P. medіa) түрлері көп таралған. Олар өзен-көл жағалауларында, тарда, шөлді-далалы, арамшөп өскен бос жерлерде, жол бойында, құрылыс маңында өседі. Сабағының биіктігі 20 - 70 см-дей. Жапырақтары сопақша, жалпақ қандауыр пішінді, бүтін жиекті, олар тамыр түбіне шоғырланып өседі. Сабақ бойына қарама-қарсы, кейде кезектесіп орналасады. Ұсақ гүлдері ақшыл қоңыр, сиректеу ашық көгілдір түсті, масақ тәрізді гүлшоғырына топталған. Мамыр - қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі - қос ұялы қорапша. Піскен кезде жарылып ашылады. Тұқымы мен жапырақ құрамында гликозид, каротин, фитонцид болады, сондықтан оны медицинада пайдаланады.
Медицинада дәрілік мақсатта ата-бабаларымыз жиі қолданған. Оның ең бастысы: теріне шыққан жараның барлық түріне тартқан. Асқазан ауырғанда жапырағын езіп шырынын ішкен. Осы күнгі халық медицинасында жолжелкен әртүрлі ауруларға пайдаланады. Жолжелкеннің жапырағында аукубин глюкозиді, ащы зат, илік заттар, калий тұзы, лимон қышқылы, 11% шырышты зат, каротин майы, нәруызды заттар мен майлар болады [2].
2 - сурет Жолжелкен суреті
Таспа жоңышқа, қызыл таспа (Polygonum aviculare l.) - бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін, бұта, бұташық өсімдіктер туысы. Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропиктік аймақтарында тараған 3 мыңға жуық түрі бар. Бұдан малдың жеуіне жарайтындары -- 70 шамалы. Соның ішіндегі бастылары: ақбас жоңышқа, қоңырау, тарбақ, ақтаспа, арам жоңышқа, түлкімасақ, ақшатай, сортаспа, кендірмасақ, таутаспа, сұлы, қасқыр масақ, тарбақай, леман, жіп таспа, сабын таспа, ақ тікен, ала таспа, май таспа және т.б. түрлері бар. Қазақстанның барлық өңірінде кездесетін 314 түрі белгілі. Қазақстанда Таспаның 75 түрі эндемиктер, 11 түрі өте сирек кездеседі, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Шалғынды далада, шөлді жерлерде, қиыршық тасты тау баурайында, құлама топырақ шөгіндісінде өседі. Биіктігі 15 - 100 см, сабағы түзу, түкті. Жапырағы сыңар қауырсын пішіндес. Тостағанша жапырақшалары түтік не қоңырау тәрізді. Гүлі сары, қызыл, ақ, кейде сарғыш түсті, олар шашақ, көбінесе масақ немесе шоқпарбас гүлшоғырына топталған. Сәуір - тамызда гүлдеп, шілде - қыркүйекте жеміс салады. Жемісі - бұршақ, екі, кейде бір ұялы. Таспаның көпшілік түрі - мал азықтық және дәрілік өсімдіктер, біраз түрі қолдан егіледі. Құрамында алкалоид, глюкозид не сапонин болады, улы түрлері де бар. Жапырағының құрамында тері илегіш заттар - 0,35%, авикулярин - 3% жуық, витамин С - 700 - 887 мг %, каротин - 40% - ға жуық, кремний қышқылының қосылыстары - 4,5% бар. Төменгі бөлігі - көмірсулардан, эфир майынан, С және Е витаминдерінен, каротиннен, фенолкарбон қышқылынан кумариннен, тері илегіш заттардан (1,8-4,8%), флавоноидтардан (9,4%), антрахинондардан тұрады. Өсімдіктің құрамы кальций, фосфор, мырыш, кремний, ақуыз және қантты құрайды. [3]
- сурет. Таспашөп суреті
Полифенолдарды бөліп алу жолдары
Өсімдіктердің биологиялық әсері өсімдік шикізатындағы белсенді және серіктес заттардың күрделі кешенімен анықталады. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттардың терапевтік тиімділігі олардағы биологиялық белсенді заттардың үлкен және айтарлықтай күрделі кешенінің болуына байланысты. Бұлар адам және жануар ағзасына зат алмасудың негізінде жататын ассимиляция мен диссимиляцияны қамтамасыз ете отырып, әсер ететін химиялық қосылыстар. Зат алмасу үрдістерінің қалыпты жүруі үшін ағзаның ішкі ортасында химиялық құрамын және физика - химиялық қасиеттерінің тұрақтылығын қолдауға керек. Ол бірқатар факторларға байланысты. Өмір тіршілік қызметтердің барлығын реттейтін, тағаммен бірге түсетін биологиялық белсенді заттардың (дәрумендердің, ферменттердің, минералдық тұздардың, микроэлементтердің) рөлі маңызды. Олардың рөлі тиімді емдік әсерге ғана емес, профилактикалық әсерге де сай. Дәрілік өсімдіктердегі алкалоидтар, гликозидтер, полисахаридтер, эфир майлары, органикалық қышқылдар, антибиотиктер, кумариндер, хинондар, флавоноидтар, илік заттар зерттелген. Көптеген өсімдіктердің химиялық 14 құрамы жеткілікті зерттелмеген, олардың құрамы бойынша мәліметтер бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ғылыми зерттеулердің нәтижелерімен толықтырылып отырады [4].
Көптеген полифенолдар өсімдік құрамында аз мөлшерде кездесетіні белгілі, сондықтан, оларды бөлу немесе концентрлеу жағдайы қажет болғанда, бұл мәселені шешу тәсілдерінің бірі, заманауи өнеркәсіпте кеңінен тараған процесс - экстракция [5, 6]. Экстракциялау салмақ алмасуға жатады және концентрациясы жоғары зонадан диффузиялау есебінен болады. Экстракциялау материалдың ішкі құрылысынан биологиялық белсенді заттарды экстрагентке диффузиялауға негізделген, және тең концентрацияға жеткен кезде аяқталады [7]. Фармацевтикада өсімдік шикізатынан полифенолдарды алу технологиясы органикалық еріткіштермен экстракциялауға негізделген. Мұндай әдіс арқылы алынған экстракттар хош иісті ұшқыш заттарының мөлшері мен табиғи байланыстың бұзылуына әкеледі. Қазіргі таңдағы фитотехнологияда хош иісті және биологиялық белсенді заттарға бай дәрілік өсімдік шикізатты алуда қолданылатын келесі үрдістер бар: престеу, гидролизге және автолизге ұшырату, су буымен айдау және т.б. Экстракциялық препараттарды алу үшін әртүрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін: мацерация және оның түрлері, перколяция және оныің түрлері, циркуляциялық экстракциялау, шикізат және экстрагент араласуымен үздіксіз ағысқа қарсы экстракциялау [8, 9, 10]. Экстрагент ББЗ экстракциялау үрдісінде маңызды рөл атқарады. Ол жасуша қабырғалары арқылы ену, жасуша ішінде биологиялық белсенді заттарды таңдамалы еріту қабілетіне ие болуы тиіс, содан кейін, әртүрлі қатты қабықтардан өтіп, өсімдік материалының сыртына шығуы тиіс [11].
Экстракциялық препараттардың көбісін кептірілген өсімдік шикізатынан алады. Препараттарды балғын өсімдіктерден алу кезінде жасушаларды этил спиртімен өңдейді. Этил спиртінің әсерінен жасуша құрамында плазмолиз үрдісі жүреді. Кептірілген өсімдік шикізатын экстракциялау - көп сатылы үрдіс және экстрагентттің материалға өтуінен жасуша ішіндегі заттарды сіңіруден басталып, заттардың материал беткейінен ерітіндіге масса ауысуымен аяқталады.
Дәрілік өсімдік шикізаттарын экстракциялаудың толықтығы мен жылдамдығы келесі факторларға байланысты:
шикізаттың ылғалдылығы;
саңылаулардың өткізгіштігі;
шикізаттың әртүрлілігі;
экстрактивті заттардың көлемі;
ісіну қасиеті;
экстрагенттің құрамы мен табиғаты;
экстрагенттің қозғалыс жылдамдығы;
температура;
қысым;
араласуы және т.б.
Заттарды экстрагентпен сіңірудің тиімділігі ондағы заттар мен экстрагенттің гидрофилді және гидрофобты боуына байланысты. Экстрагенттің табиғаты материалға неғұрлым жақын болса, қабырғалардан өту және шикізатқа ену соғұрлым жылдам жүреді. Экстрагент фазалардың бөліну шекарасындағы тартылу деңгейін төмендетіп, шикізатағы гидрофобты фрагменттерді гидрофилизациялайды [12,13].
Экстракциялау үрдісі теориясынан экстрактивті заттарды шығаруды жоғарылататын фактілерді анықтауға болады.
Шикізаттың ұнтағы. Ұнтақтау кезінде реагентпен әрекеттесетін шикізаттың беткі жиынтығы өседі. Беткейлік жанасуы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым көп зат алынады. Бірақ шикізаттың ұнтақталу деңгейі реттелу керек, өйткені мұндай ұнтақтау кезінде алыну механикалық қоспалар мен балластты заттармен ластанады.
Экстрактивті заттардың концентрациясының әртүрлілігі. Экстрактивті заттардың шикізаттағы және экстрагенттегі концентрациясының әртүрлілігі - кез келген диффузия түрінің қозғаушы күші болып табылады, экстрагент шикізат қатынасында қозғалумен жүреді және соған байланысты экстракция әдістері таңдалып алынады.
Экстракцияның температураға байланыстылығы. Температураның жоғарлауымен диффузияның қарқындылығы да өседі, осыған орай бұл фактор сулы және майлы заттар алуда өте жиі қолданылады.
Дәрілік шикізаттан табиғи қосылыстарды толық экстракциялауға алынатын заттардың ерекшелігі, экстрагентті таңдау және дайындалатын препараттың түрі (сулы экстракт, құрғақ экстракт немесе жеке зат) әсер етеді [14].
Экстрагенттер жоғарғы талғамдық қасиетке ие болуы тиіс, бастапқы қалпына қайта түсуінің оңай болуы және салыстырмалы түрде арзан болуы қажет. Экстрагент полифенолдарды экстракциялау кезінде аса маңызды рөлге ие. Ол жасуша қабырғасынан өтіп, жасуша ішіндегі полифенолдарды талғамды ерітіп, содан соң әртүрлі қатты қабыршықтардан өтіп, өсу материалының сыртына шығуы тиіс.
Экстрагенттерге фармацевтикалық өндірістің ерекшеліктеріне байланысты арнайы талаптар қойылады:
Бастапқы қалпына оңай түсуі;
Талғамдылық, демек, дәрілік заттарды барынша көп және балласты заттарды барынша аз сіңірілуі;
Экстрагенттің жасуша қабырғасы мен материалдан жақсы өтуі үшін жоғарғы деңгейде шайылуы;
Микрофлораның дамуын тежеуі;
Қайнау температурасы төмен болуы керек;
Уыттылығының барынша төмен болуы;
Өрт және жарылу қауіпсіздігі;
Бағасының қолжетімділігі [15].
Экстрагент ретінде су, этил спиртін, ацетон, этил эфирін, хлороформ, дихлорэтан, өсімдік майларын, жанған газдарды қолданады. Экстрагенттердің физикалық қасиеттері 1 кестеде көрсетілген [16].
1-кесте Экстрагенттердің физикалық қасиеттері
Экстрагент
Тұтқырлық, СПЗ
Үстіңгі тартылу, динсм2
Диэлектрикалық тұрақты
Полярлы
Су
1,00
72,75
78,3
Глицерин
14,90
62,47
64,1
Метил спирті
0,60
22,99
37,9
Аз полярлы
Этил спирті
1,20
22,03
25,2
Ацетон
0,32
23,7
20,70
Бутил спирті
2,95
24,6
17,7
Бейполярлы
Сірке қышқылы
1,21
27,79
6,2
Хлороформ
0,57
27,14
4,7
Этил эфирі
0,23
16,49
4,2
Төртхлорлы көміртек
0,97
25,68
2,2
Экстракциялау кезіндегі дисперсті материалдардың үрдістегі орны мен дисперсті материалдар қабатының гидродинамикасының ғылыми негіздері қалыптастырылған.
Өсімдік шикізатын экстракциялаудың дәстүрлі әдістерінде әртүрлі органикалық еріткіштер қолданылады, олар салыстырмалы түрде мамандырылмаған және шикізаттан полифенолдардың толық жүйелік шығуын қамтамасыз етпейді. Осымен бірге, экстракттан еріткішті бөліп алу қиындығы әрдайым туындайды және экстрактының толық немесе ішінара бұзылуына әкеп соғады. Бұл экстракттың құрамымен бірге қасиетінің де өзгеруіне алып келеді.
Қазіргі уақытта дәрілік өсімдік шикізаттарынан полифенолдардың сығындысын экстракциялау әдісі кеңінен қолданылады. Экстракциялау әдістері, мысал ретінде реперколяция әдісін қарастырсақ. Бұл тәсiл aлғаш рет АҚШ-та ұсынылған болатын. Тәсiлдiң мәнici мынада: шикiзатты бiрнеше бөлiктерге бөлiп, әрбiр келесi шикiзат бөлiгiн алдынғы шикізаттан алынған сығындымен перколяциялайды. Бұл әдic бойыншa 3-5 немесе одан да көп перколяторлар батареясы қолданылады. Бір перколятордан алынған сығынды келесі перколятордағы шикізатты сығындауға қолданылады. Бұл тәсiл әpi қарай қойылтуды жүргiзбей-ақ концентрлi сығындылар aлуға мүмкiндiк бередi [17].
Шикізаттың бірінші бөлігін шикізат:экстрагент қатынасы бойынша экстракциялайды. Ісінгеннен кейін 4 - 6 сағат ішінде материалды перколяторға салып, 24 сағатқа қалдырады. Белгіленген уақыт өткеннен кейін бірінші перколятордағы экстрагент кезекпен барлық батареядан өтіп, соңғы перколятордан қаныққан күйде шығады. Әр перколяторда әртүрлі концентрация болады. Батареяда экстракциялаудың уақытын қысқарту үшін ортадан тепкіш насос (1) арқылы тұндыру үрдісінде әр перколяторда циркуляциялық айналуға мүмкіндік береді. Шикізаттың шығуына байланысты ІІ перколятор І перколяторға көшеді, ал І перколятордан өңдеуі біткен шикізат шығады да, жаңа шикізатпен толтырылады, сонымен қатар І перколятор ІІІ перколятордан кейін өңдеуге кезекке қойылады.
Экстрагент Дайын өнім
4 - сурет Циркуляциялық айналу бойынша реперколяция әдісінің сызбанұсқасы
1 - тепкіш насос;
І - І перколятор, ІІ - ІІ перколятор, ІІІ - ІІІ перколятор.
Ал, перколяция әдісі болса, экстракциялау үрдісінің жылдамдығын қысқарта алмайды және сәйкесінше өнім шығымын жоғарлата аллмағандықтан, бұл әдістің болашақта пайдаланудан шығуы мәлім. Сондықтан, соңғы кездері кеңінен қолданысқа ие болған әдіс - сұйылған және сұйытылған газдармен экстракциялау [18].
Флaвоноидтaр турaлы түcінік
Флавоноидтар - табиғи полифенолды қосылыстардың класына жатады. Полифенолды қоcылыcтaр - тaбиғи қоcылыcтaрдың биологиялық белcенді зaттaрдың әр түрлі топтaрынa cәйкеc келетін ең көп тaрaлғaн заттар:
жәй фенолдaр;
полифенолды қышқылдaр;
кумaриндер;
кcaнтондaр;
гидролизденген және конденcирленген зaттaр;
aромaтты caқинaлaр мен C caқинacы түрлі деңгейде тотығaтын флaвоноидтaр;
aнтрaценнің әр түрлі типтері.
Бұлaр негізінде бірге немеcе әр өcімдік құрaмындa түрлі cәйкеcтікпен жүріп, шaмaмен 70 % дәрілік өcімдіктердің құрaмындa белcенді зaттaр болып тaбылaды.
Флaвоноидты қоcылыcтaрдың түрлілігі мынaғaн бaйлaныcты:
Әр түрлі деңгейде тотығaтын C caқинacынa.
Әр қaлaй орнaлacaтын В caқинacынa.
Aромaтты caқинaдa -ОН тобының немеcе одaн дa бacқa орынбacaрлaрдың caнынa және олaрдың орнaлacуынa [24].
C6-C3-C6 - тaбиғи фенолды қоcылыcтaрдың ең көп жіктемеcі флaвоноидтaр - дифенилпропaнды қaңқa. Оcы қоcылыcтaрдың молекулaлaрындaғы құрылымдық элементтері екі aромaттық caқинa A және В болып келеді, бұл caқинaлaрдың құрaмындa caны әр түрлі фенолды гидрокcилдер мен бacқa дa орынбacaрлaр болaды және олaр бір - бірімен C3 пропaнды көпірмен бaйлaныcaды. Оcының нәтижеcінде флaвоноид молекулacының көбінде гетероцикл пaйдa болaды. Флaвоноидтaрды клaccификaциялaу кезінде бірнеше белгілерді еcкеру керек, гетероциклдің көлемі, фенильді caқинaның В бүйірлі күйі, флавандар, тері илегіш заттар және т. б. [19].
- сызбанұсқа Табиғи фенолды қосылыстардың жіктелуі
Флaвоноидтaр В caқинacының орнaлacуынa бaйлaныcты былaй клaccификaциялaнaды: флaвaн, изофлaвaн және неофлaвaн.
Олaрдың формулaлaры төменде келтірілген:
неофлaвaн
Флaвoнолдaр - гетeроциклдiк қaтaрдaғы оргaникaлық қocылыcтaр, олaрдың туындылaрын флaвоноидтaр дeп aтaйды. Түci caры бoлып кeледі (флaвум - лaтыншa caры деген cөз). Cудa ерімeйді. Кeйбір түрлeрі өтe нaшaр epиді. Pутин, кверцeтин, геcпepедин cияқты флaвoноидтaр қaн тaмыpының eң ұcaқ жіңішкe бөліктeрі - кaпиллярлaрдың жұмыcын жaқcaртaды [20].
Флaвоноидтaр құpaмындa екi фенилдiк қaлдықтaр бaр гaммa - пирoн caқинacымен қоcылғaн opгaникaлық зaт. Флaвоноидтaр cпaзмaтикaлық, бaктериялaрғa қaрcы, іcіккe қaрcы қacиеттері бaр. Зәр шығapу үрдіcтерін жaқcaртaды. Нәзiк және aллергияғa төзiмcіз терi жacушaлaрының қорғaныш қacиетін жоғaрлaтaды [21].
Гетерoциклді caқинaның C тoтығу дәрежecіне бaйлaныcты флaвондaр, флaвонoнолдaр, флaвонoлдaр, флaвaндaр, aурoндaр, хaлкондaр, aнтоциaнидиндeр деп жіктелeдi.
Флaвоноидтapдың әp aлуaндылығы гидрокcилдeу, метокcилдeу, aцилдeу apқылы aнықтaлaды. Өcімдіктердeн моно - , ди - , три - , тетрa - , пентa - , гекcaметoкcитуындылaры бөлінгeн. Флaвониод гликозидтерiнiң көп түрлiлiгі О - және C - гликозидтeну, қaнт қaлдығының тaбиғaты және oның қocылу орнымeн бaйлaныcты кeліcілген.
Әp түрлi aгликoндaрдың монo - , ди - және тригликoзидтері, биoзидтері белгiлі. Көмiрcулы қaлдықтaры ретiнде жиi глюкoзa, гaлaктозa, рaмнозa, aл cирeк - aрaбинозa, глюкурон қышқылы кeздеceді. Типтiк жәнe көп кeздеcетін монозидтeрдің өкiлі - кверцeтин. Биозидтeрдің ішiнде үлкeн мaғынaғa иe pутин бoлып тaбылaды.
Рутин
Pутин өз aтaуын рутa өcімдiгінен aлғaн, coл кeзде pутин aлғaш рeт aнықтaлғaн болaтын. Гликoзид aлу үшiн эконoмикaлық жaғынaн тиімдi шикiзaт қaрaқұмық жaпырaқтaры бoлып тaбылaды. Бұл зaтты cонымeн біргe дәрумен P дeп те aтaйды. Oл қaн тaмырлaрынa қaтaйтушы әceр көрceтеді жәнe қaнның ұю қaбілeтін aрттырaды. Рутиннiң эффектicі acкoрбин қышқылы қaтыcындa күшейeді. Дәрумен Р кaпиллярлaрдың әлciздігінен болaтын қaн құйылу және қaн жүйecіндегі ұю дефeктілеріне бaйлaныcты aурулaрды емдeуде кeңінен тәжірибeлік қолдaныc тaуып отыp. Мұндaй физиoлогиялық әcерлeрдің типi тeк рутиндe ғaнa cипaттaлмaйды. Р - дәрумендік белceнділікке иe болaтын бacқa дa флaвоноидтaр aз емec [22].
О-гликoзидтердің қaнттaры жaртылaй гидрoкcил aгликoндaрды oттегі aтомы aрқылы бaйлaныcқaн. О - гликoзидінің қaнты шaмacынa және орнaлacу орнынa бaйлaныcты моногликoзидтерге, биoзидтерге, дигликoзидтерге және aрaлac гликoзидтерге бөлінeді. Олaрдың ішiнде монoгликозидтер өтe жaй бaйлaныcтaрғa жaтaды, биозидтeр бірдeй қaнттaрмен бaйлaныcaды, қaнттap бaйлaныcтың тізбегiмен және ретiмен, тотыққaн caқинa шaмacымен және гликозидтiк бaйлaныcтaр конфигурaцияcымен бөлiнуі мүмкiн.
Гликозидтeрге қaнттaр әртүрлi жaғдaйлaрдa орнaлacқaн: бірiншіcінде бiр қaнтпен, aл екіншicінде екi қaнтпен. Бaрлық О - гликозидтeр қышқылдық және фермeнттік гидролизгe тeз шaлынaды.
Өтe қaтaң өңдeудің өзiнде де C - гликозидтeр ешбiр гидролизденбeйді. Херхaммер мен Вaгнер мұндaй зaттaрды C - гликозидтeр дeп aтaды, өйткeні мұндaй зaттaрдa қaнт флaвон caқинacы тікелeй бaйлaныcқaн. Мұнымeн қоca C - гликозидтiк бaйлaныcтap фенoлды гидрoкcилді тoптың молекулacындa көршілec болaды. Биocинтез О - гликoзид caтыcы aрқылы өту мүмкіндігі турaлы жорaмaл aйтылғaн. C - гликозидтeр және гликофлaвaноидтapды C - моногликозидтeрге, C - гликозидтeрге бөлугe болaды.
C - гликозидтeр О - гликозидтeрмен біргe кездecеді және олaрдың бірнeше белгілeрі aрқылы бөлінeді:
1) cілтiлік гидролиздiң тұpaқтылығы;
2) қышқылдық гидpoлизге кәдiмгі жaғдaйдa opнықтылығы;
3) феpменттік гидрoлизге тұpaқтылығы;
4) C - гликозидтepдің бөлшeктенуден кeйінгі және бөлшeктенуге дeйінгі боc фeнолдық окcитoптың caндaрының тұрaқтылығы;
5) изомeрлердің өзapa бiр - бiріне aуыcының қышқылдық гидрoлиздегі өнімнiң пaйдa бoлуы.
Бұл топтaрғa кешенді қоcылыcтaр eнеді, олaрды әртүpлі тoптaғы aцилдeуші гликoзидтердің aцилдік орынбacушы орнынa бaйлaныcты гликозидтeрге бөлінeді.
Өсімдіктер жасушалардың, ұлпалардың және тұтас ағзаның жай-күйіне әсер ететін көптеген биологиялық белсенді қосылыстардан тұрады. Биологиялық белсенді қосылыстардың бұл тобына өсімдіктердің көптеген екінші реттік метаболиттерінің бірі полифенолдар жатады. Полифенолдар немесе флавоноидтар өсімдік ағзасында әртүрлі биологиялық қызметтер атқара отырып, өсімдіктер әлемінде кең таралған. Олар тыныс алу, көбею, өсу, тотығу-тотықсыздану үрдісіне қатысады, сонымен қатар, өсімдік жасушасының микроорганизмдермен байланысуы барысында индуктор қызметін атқарады, бос радикалдарды нейтралдау арқылы ультракүлгін сәуленің зиянды әсерінен қорғайды.
Табиғи өсімдіктекті полифенолдар (ресвератрол, силибинин, көк шай полифенолдары, флавоноидтар, антоциандар және т.б.) қатерлі ісікке, тотығу үрдісіне, гипоксияға қарсы қолданылады. Өсімдік сығындыларының эритроциттердің жасушалық мембранасына әсерін анықтауға бағытталған зерттеу нәтижелеріне сәйкес, полифенолдық қосылыстардың мембрана тұрақтандырушы қасиеті бар екені көрсетілді. Өсімдік полифенолдары әртүрлі ісік жасушаларын тежейді. Олардың ісікке қарсы әсері жануарларда және адамдарда зерттелді [23].
1.4 Флaвоноидтaрды идентификaциялaу
Флaвоноидтaрды қaғaзды хромaтогрaфия әдіcімен идентификaциялaу
Қaғaзды хромaтогрaфияның (ҚХ) ерекшелігі: көрінетін ультрaкүлгін жaрықтa көптеген қоcылыcтaрдың тaбиғи бояуы, оңaй біліну флaвоноидты қоcылыcтaрды қaғaздa оңaй тaнуғa мүмкіндік береді. Бұл əдіcтің aртықшылығы жəне оны aуыcтыруғa болмaйтындығы бacқa тəcілмен caлыcтырғaндa, оңaйлығындa жəне бacқa зaттaрдың микрошaмaлы зaттaрмен жұмыc іcтеу мүмкіндігінде.
Пaйдaлaнылaтын зaттың хромaтогрaммacы Rf шaмacымен aнықтaлaды. Бұл шaмa зерттелетін зaттың жүрген жолының, еріткіш фронтының өткен жолының қaтынacынa тең. Флaвоноид құрылыcын Rf шaмacының өзгеру шaмacы бойыншa жорaмaлдaуғa болaды. Əртүрлі флaвоноидтық қоcылыcтaрдың cпирттегі еріткіштердің cулы жүйеcіндегі бaйқaлғaн зaңдылықтaры мынaдaй:
1) cпиртті жүйеде флaвоноидтaрғa гликозидтерінің мәні оғaн cəйкеc болaтын aгликондaр мəнінен төмен. Cулы жүйеде керіcінше, яғни гликозидтердің мəндері олaрдың aгликондaрынa қaрaғaндa жоғaры;
2) молекулaдaғы гликозидтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Химия және химиялық технология факультеті
Қорғауға жіберілді
Органикалық заттар, табиғи
қосылыстар және полимерлер
химиясы мен технология
кафедрасының меңгерушісі х.ғ.д.,
профессор __________ Мун Г.А.
__________ маусым 2017 ж.
ӨСІМДІК КЕШЕНІНЕН ПОЛИФЕНОЛДЫ ЗАТТАРДЫ АЛУ ЖОЛЫН ЖАСАУ
тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 05072100 - Органикалық заттардың химиялық технологиясы
Орындаған Оңалбек Д.Д.
Ғылыми жетекшісі Бурашева Г.Ш.
х.ғ.д., профессор
Норма бақылаушы Үмбетова А.К.
х.ғ.к., аға оқытушы
Алматы 2017
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 78 беттен, 16 кестеден, 16 суреттен және 2 сызбанұсқадан, 73 әдебиет көзінен және 13 қосымшадан тұрады.
Түйін сөздер: өсімдік кешені (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), экстракция, полифенолды қосылыстар, амин қышқылдары, май қышқылдары, минералды заттар, хроматография, биологиялық белсенді кешен.
Зерттеу нысаны: Алматы облысының Иссык-Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major L.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare L.) (осы үш өсімдіктің белгілі қатынастағы қоспасы).
Жұмыстың мaқсaты: Үш өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.) қоспадан полифенолды қосылыстарды бөліп алудың тиімді технологиясын жасау.
Зерттеу нәтижесі: Кешендік (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) қоспаның құрамына сапалық және сандық сараптаулар жасалынды және қоспадан полифенолды заттарды алудың тиімді принципиалды-технологиялық сызбанұсқасы ұсынылды. Кешендік (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) қоспадан алынған фитопрепараттың құрамы зерттеліп, бактерияға қарсы белсенділік көрсетті. Бұл фитопрепаратты жануарларға дәрумен ретінде ұсынуға болады.
Жұмыстың апробациясы: дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулер әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, химия және химиялық технология факультетінде өткен студенттер және жас ғалымдардың Табиғи қосылыстардың және нәзік органикалық синтездің химиялық технологиясы бағыты бойынша Фараби Әлемі - 2017 атты халықаралық ғылыми конференциясында Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу жолын жасау атты тақырыпта 1 баяндама тезисі шығып, баяндалған жұмыс І дәрежелі дипломмен марапатталды (Алматы қаласы, 11-12 сәуір, 2017 жыл); Самарқанд Мемлекеттік медицина институтының студенттер және жас ғалымдардың Проблемы биологии и медицины атты халықаралық ғылыми конференциясында Состав растительной композиции и ее активность атты тақырыпта 1 тезис жарық көрді (Самарқанд қаласы, 18-19 мамыр, 2017 жыл); Санкт-Петербург мемлекеттік химия-фармацевтикалық академияда өткен студенттер мен жас ғалымдардың Молодая фармация - потенциал будущего атты халықаралық ғылыми конференциясында Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорышы и подорожника атты тақырыпта 1 мақала жарияланды (Санкт-Петербург қаласы, 24-25 сәуір, 2017 жыл);
РЕФЕРАТ
Дипломная работа изложена на 78 страницах, состоит из 16 таблицы, 16 рисунков, 2 схем, 73 литературных источников и 13 приложений.
Ключевые слова: растительный комплекс (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), экстракция, полифенольные соединения, аминокислоты, жирные кислоты, минеральные вещества, хроматография, биологически активный комплекс.
Объектом исследования являются отходы производства винного завода Иссык-Маркато Алматинской области, подорожник (Plantago major L.) и спорыш обыкновенный (Polygonum aviculare L.) собранные в Джамбульской области (композиция представлена в определенном соотношении).
Цель работы: разработка способа получения полифенольных комплексов из композиции состоящих из трех (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.) растений.
В результате проведенных исследований представлены качественный состав и количественное содержание композиций состоящих из трех растений (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) и разработана принципиальная блок-схема способа получения полифенольных веществ; исследован состав и антибактериальная активность полученного фитопрепарата из композиций. На оснований результатов анализа биологического скрининга фитопрепарат можно рекомендовать как витаминный корм для животных.
Апробация работы: основные результаты дипломной работы докладывались на Международной научной конференции студентов и молодых ученых Фараби Әлемі - 2017 в Казахском Национальном университете имени аль-Фараби, факультете химии и химической технологий по направлению Химическая технология природных соединений и тонкого органического синтеза на тему: Разработка способа получения полифенольных веществ из растительного комплекса, доклад удостоен диплома І степени (Алматы, 11-12 апрель, 2017 год); на Международной научной конференции Самаркандского медицинского института Проблемы биологии и медицины на тему: Состав растительной композиции и ее активность (Самарканд, 18-19 май, 2017 год); вышел материал на Международной научной конференции Молодая фармация - потенциал будущего на тему: Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорыша и подорожника в виде статьи (Санкт-Петербург, 24-25 апрель, 2017 год).
ABSTRACT
The text of graduate work is formulated from 78 pages, contains 16 tables, 16 figures, 2 schemes, the list of 73 references used and 13 applications.
Key words: plant complex (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.), extraction, polyphenolic compounds, amino acids, fatty acids, minerals, chromatography, biologically active complex.
The object of the study is the wastes from the production of the Issyk -Markato winery in the Almaty region, plantain (Plantago major L.) аnd common sporach (Polygonum aviculare L.) сollected from the Jambyl region (the composition is presented in a certain ratio).
The purpose of the study is to develop a method for preparing polyphenolic complexes from a composition consisting of three plants (Vitis, Plantago major L., Polygonum aviculare L.).
Results of work. As a result of the performed studies, the qualitative composition and the quantitative content of the compositions consisting of three plants (Vitis, Plantago major L., Polygonum Aviculare L.) are presented and a basic block diagram of the method for obtaining polyphenolic substances is developed; the composition and antibacterial activity of the obtained phytopreparation from the compositions was studied. On the basis of the results of the analysis of biological screening, the phytopreparation can be recommended as a vitamin feed for animals.
Approbation of the work: the main results of the thesis were reported at the International Scientific Conference of Students and Young Scientists "Farabi Alemi - 2017" at the al-Farabi Kazakh National University, Faculty of Chemistry and Chemical Technology in the section "Chemical Technology of Natural Compounds and Fine Organic Synthesis", the report entitled, "Development of technologies for obtaining polyphenolic materials from the plant complex", was awarded the Diploma of 1st degree (Almaty, 11-12 April, 2017); Abstract is published at the International Scientific Conference "Problems of Biology and Medicine" of the Samarkand Medical Institute on the topic: "Composition of plant composition and its activity" (Samarkand, 18-19 May, 2017); The material of article was published at the International Scientific Conference "Young Pharmacy - the Potential of the Future" on the topic: "Amino acid contents of compositions based on grape waste, sporach and plantain" (St. Petersburg, 24-25 April, 2017).
МАЗМҰНЫ
Нормативтік сілтемелер 7
Анықтамалар 8
Қысқартылған сөздер тізімі 9
Кіріспе 10
Негізгі Бөлім 12
1. Әдеби шолу 12
Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l.,
Polygonum aviculare l.) өсімдіктер туралы мәлімет 12
Полифенолдарды бөліп алу жолдары 15
Флавоноидтар туралы түсінік 19
Флавоноидтарды идентификациялау 23
Флавоноидтарды қағазды хроматография әдісімен
идентификациялау 23
Флавоноид құрылысын дәлелдеудегі физика - химиялық сараптама 23
Флавоноидтардың УК - спектроскопиясы 23
Флавоноидтардың ИҚ - спектроскопиясы 24
Полифенолдардың тотығу үрдісіне қарсы белсенділігі 24
Тері илегіш заттар 26
Өсімдіктердегі минералды заттар 28
2. Тәжірибелік бөлім 30
2.1 Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 30
2.2 Шикізаттың күлділігін анықтау 30
2.3 Өсімдік шикізатының минералдық құрамын анықтау 31
2.4 Экстрактивті заттарды анықтау 32
2.5 Амин қышқылдарын анықтау 33
2.6 Май қышқылдарын анықтау 34
2.7 Биологиялық белсенді заттарды анықтау 34
2.7.1 Кверцетин бойынша флавоноид мөлшерін анықтау 34
2.7.2 Шикізат құрамындағы тері илегіш заттарды перманганатты
әдіспен анықтау 35
2.7.3 Көмірсуларды сандық сараптау 36
2.7.4 Кумариндерді сандық анықтау 36
2.7.5 Органикалық қышқылдардың сандық мөлшерін анықтау 37
2.8 Қағазды хроматография үшін пайдаланылатын еріткіштер жүйесі 37
2.8.1 Қағазды хроматографияға арналған айқындағыштар 37
2.9 Дәрілік препараттың бактерияға қарсы белсенділігін анықтау 38
3. Зерттеу нәтижелері және оларды талқылау 40
3.1 Өсімдік кешенінің сапалық сарапталуы 40
3.2 Өсімдік күліндегі минералды заттардың құрамы 43
3.3 Өсімдік кешенінің құрамындағы амин қышқылдар 45
3.4 Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.)
май қышқылдар 47
3.5 Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) көмірсулар 49
3.6 Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу
жолының технологиясы және оның талдауы 50
3.7 Алынған полифенолды экстрактының белсенділігін анықтау 57
ҚОРЫТЫНДЫ 58 ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
Қосымшалар 62
Қосымша А 63
Қосымша Ә 64
Қосымша Б 65
Қосымша В 66
Қосымша Г 67
Қосымша Ғ 68
Қосымша Д 69
Қосымша Е 70
Қосымша Ж 71
Қосымша З 72
Қосымша И 73
Қосымша Й 74
Қосымша К 75
Қосымша Қ 76
НОРМAТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГOСТ 2237-75 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Цветы, листья,трaвa. Чaсть 1. (Сбoрник) - М. - Изд-вo стaндaртoв, 1994, 159с.
ГOСТ 2237-75 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Кoрни, плoды, сырье. Чaсть 2. (Сбoрник) - М. - Изд-вo стaндaртoв, 1994, 191с.
ГOСТ 24027.0-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Прaвилa приемки и метoды oтбoрa прoб.
ГOСТ 2407.1-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Метoды oпределения пoдлиннoсти, зaрaженнoсти aмбaрными вредителями, измельченнoсти и сoдержaние примесей.
ГOСТ 2407.2-80 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе. Метoды oпределения влaжнoсти, сoдержaния зoлы, экстрaктивных, дубильных веществ, эфирнoгo мaслa. Лекaрственнoе рaстительнoесырье - aнaлиз.
ГOСТ 64-060-88 Сырье лекaрственнoе рaстительнoе, нoрмы естественнoгo хрaнения и железнoдoрoжных перевoзкaх, нoрмы рaсхoдa при oбрaбoтки, сoглaсoвaния и утверждения.
ГOСТ 7.32-2001 Системa стaндaртoв пo инфoрмaции библиoтечнoму издaтельскoму делу. Oтчет пo нaучнo - исследoвaтельскoй рaбoте. Структурa и прaвилa oфoрмления.
ГOСТ 6.38-90 Унифицирoвaнные системы дoкументaции. Системa oргaнизaциoннo - рaспoрядительнoй дoкументaции. Требoвaния к oфoрмлению дoкументoв.
ГOСТ 7.12-93 Системa стaндaртoв пo инфoрмaции, библиoтечнoму и издaтельскoму делу. Библиoгрaфическaя зaпись. Сoкрaщения слoв нa русскoм языке. Oбщие требoвaния и прaвилa.
ГOСТ 6709-72 Вoдa дистиллирoвaннaя.
ГOСТ 4204-77 Реaктивы. Кислoтa сернaя. Технические услoвия.
ГOСТ 17299-78 Спирт этилoвый. Технические услoвия.
ГOСТ 1770-74 Пoсудa мернaя лaбoрaтoрнaя стекляннaя. Цилиндры, мензурки, кoлбы, прoбирки. Oбщие технические услoвия.
АНЫҚТАМАЛАР
Vitis - жүзім өсімдігі.
Plantago major l., - жолжелкен өсімдігі.
Polygonum aviculare l. - кәдімгі таспа шөп өсімдігі.
Шикізат - үш шикізат бар: минералды, жануарлар жəне өсімдік.
Өсімдік шикізаты - жердің үстінде жəне жердің астында болады.
Биологиялық белсенді заттар - тірі ағзаға белгілі əсері бар қосылыстарды айтады.
Дəрілік өсімдік шикізаты - дəрілік фитопрепараттар немесе басқа фармацевтикалық өнімдер немесе жартылай фабрикаттар өндіру мақсатымен медициналық қолданысқа рұқсат етілген дəрілік заттар, фитопрепараттар, дəрілік өсімдік шикізаты немесе көмекші заттар.
Экстрагент - өсімдіктен биологиялық белсенді заттарды экстракциялауға қолданатын ерткіш.
Экстракциялау - қолайлы (селективті) еріткіштер (экстрагент) көмегімен сұйық немесе қатты заттар қоспасын бөліп алу үрдісі.
Aйқындaғыштaр - қосылыс құрaмындaғы aрнaйы топтaрды aнықтaйтын реaгенттер.
Хромaтогрaфия - оргaникaлық зaттaрды екі фaзa aрaсындa əр түрлі орнaлaсуы негізінде бөлу, aлу жəне идентификaциялaу.
Қaғaзды хромaтогрaфия - көбінесе оргaникaлық қоспaлaрды сaпaлық сaрaптaғaндa қолдaнылaтын әдіс.
Жұқa қaбaтты хромaтогрaфия - дaрa зaттың немесе қоспaның жaзық жұқa қaбaтты сорбент бетінде жылжымaлы фaзaдa қозғaлуы.
Мaй қышқылдaры - жоғaрғы қaныққaн жəне қaнықпaғaн кaрбон қышқылдaры, жaнуaрлaр мен өсімдік aғзaсындa бос күйінде кездеседі жəне липидтердің құрaмынa кіргенде энергетикaлық жəне плaстикaлық қaсиет aтқaрaды.
Aминқышқылдaр - дегеніміз əр түрлі aқуыздaрдың молекулaлaрын түзететін мономерлі зaттaр, сондықтaн олaр өте мaңызды.
Флaвоноидтaр - құрaмындa екі фенильдік қaлдықтaр бaр. Бұл фенильдік қaлдықтaр ішкі көміртегі aтомдaрымен тізбектеліп жaлғaнғaн.
Микроэлементтер - aдaм және жaнуaрлaр aғзaсындa өте aз мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
Мaкроэлементтер - aдaм және жaнуaрлaр aғзaсындa өте көп мөлшерде кездесетін химиялық элементтер тобы.
ҚЫСҚAРТЫЛҒAН СӨЗДЕР ТІЗІМІ
ББҚ - биологиялық белсенді қосылыс
ББЗ - биолиогиялық белсенді зaттaр
ҚХ - қaғaзды хромaтогрaфия
ГСХ - гaзды-сұйықты хромaтогрaфия
GCMS - гaзды хромaтогрaфия мaсс-спектрскопия
ДзПНA - диaзоттaлғaн пaрa -нитроaнилин
БСС - бутaнол-сірке қышқылы-су
ФЭК - фотоэлектрлік кaлориметр
НAс - сірке қышқылы
ЭA - этилaцетaт
мкг - микрогрaмм
г - грaмм
л - литр
мл - миллилитр
см - сaнтиметр
t - темперaтурa
Rf - өлшемсіз бірлік, хромaтогрaфиядaғы зaттaрдың жылжу жылдaмдығының көрсеткіші
УК - зерттеудің спектрлі әдісі, ультрa күлгін aймaқ
ИҚ - инфрaқызыл aймaқ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл жұмыста үш өсімдік кешені, яғни кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның химиялық құрамы зерттелді және полифенолды қосылыстар мен заттарды бөліп алу технологиясының сызбанұсқасы жасалынды, микробқа қарсы белсенділігі анықталынды.
Жұмыстың өзектілігі: Қазіргі таңда қалдықсыз өндіріс пен экологиялық таза өндіріс мәселесі қатаң қаралуда. Республикамызда жүзім өнімдерін өңдеу 2010 жылдан бастап аса ірі қарқында жүзеге асуда, сонымен қатар жүзім сұрыптары көп көлемде егіліп, аудандастырылған. Елімізде жыл сайын шамамен 7 мың литр шарап өндіріледі және жуықтап алғанда 15 мың га жерге жүзім егіліп, өсіріледі. Осыншама көлемде пайдаланылған жүзім шарап өндірісінен кейін қалдық есебінде сыртқа тасталынады, тек біраз бөлігі ғана өңделеді. Осы қалдықты тиімді пайдалану жолдары қарастырылуда.
Сонымен қатар мал шаруашылығында жануарларға арналған отандық дәрілік препараттар азғана болғандықтан, дәрілік шөптердің құрамын зерттеп, белсенділігін анықтап, оларды жануарлардың денсаулығы үшін пайдалану және халықтық медицинаны жаңғыртып, Фармацевтикалық өндірістің мұқтаждығын қамтамасыз ету өзекті мәселе болып табылады. Дәрілік өсімдіктердің әсер ету белсенділігі олардың құрамына, өсетін жеріне және тағы басқада факторларға тәуелді болады.
Жұмыстың мaқсaты: Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспадан полифенолды қосылыстарды бөліп алудың тиімді технологиясын анықтау.
Жұмыстың міндеттері:
Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспа құрамын сандық және сапалық сараптау;
Кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның құрамындағы амин - , май қышқылдарын, флавоноидтарды, кумариндерді, көмісуларды, шикізат құрамынан минералды заттарды анықтау;
Өсімдік кешенінен дайындалған (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның сараптама нәтижесі арқылы полифенолды заттарды алу технологиясының принципиалды сызбанұсқасын жасау;
Кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспадан алынған полифенолды экстракттың белсенділігін анықтауға ұсыну.
Зерттеу нысандары: Алматы облысының Иссык - Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major l.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare l.) (осы үш өсімдіктің белгілі қатынастағы қоспасы).
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: дипломдық жұмыстың нәтижесі бойынша кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаның тиімді қатынасы алынып, алынған фитопрепараттың құрамы зерттеліп, бактерияға қарсы белсенділігі анықталды. Бұл кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаны мал шаруашылығына ұсынуға болатыны анықталды.
Жұмыстың жариялымдары: дипломдық жұмыста жүргізілген зерттеулер әл - Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті химия және химиялық технология факультетінде өткен студенттер және жас ғалымдардың Химия бағыты бойынша Фараби Әлемі - 2017 атты халықаралық ғылыми конференциясында Өсімдік кешенінен полифенолды қосылыстарды алу жолын жасау атты тақырыпта 1 баяндама тезис шығып, баяндалған жұмыс 1 - ші дәрежелі дипломмен марапатталды (Алматы қаласы, 11 - 12 сәуір, 2017 жыл); Санкт - Петербург мемлекеттік химия - фармацевтикалық академияда өткен студенттер мен жас ғалымдардың Молодая фармация - потенциал будущего атты халықаралық ғылыми конференциясында Аминокислотный состав композиций на основе виноградного шрота, спорышы и подорожника атты тақырыпта 1 мақала жарияланды (Санкт - Петербург қаласы, 24 -25 сәуір, 2017 жыл); Самарқанд Мемлекеттік медицина институтының студенттер және жас ғалымдардың Проблемы биологии и медицины атты халықаралық ғылыми конференциясында Состав растительной композиции и ее активность атты тақырыпта 1 тезис жарияланды (Самарқанд қаласы, 18 - 19 мамыр, 2017 жыл).
Дипломдық жұмыстың құрлымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және әдебиеттер көзінен тұрады. Бірінші бөлім әдеби шолу туралы, онда Алматы облысының Иссык - Маркато шарап зауытының өндірістен кейінгі қалған жүзім (Vitis) қалдығы, Жамбыл облысынан жиналған жолжелкен (Plantago major l.), кәдімгі таспа шөп (Polygonum aviculare l.) осы үш өсімдіктер туралы жалпы мәліметтер және амин қышқылдары, полифенолды қосылыстардың классификациясы, полифенолды қосылыстарды идентификациялау жолдары және тері илегіш заттар туралы мәліметтер жазылған. Екінші бөлімде зерттеу нәтижелері мен талқылаулар жазылған. Үшінші бөлімде кешендік (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) қоспаны зерттеуде қолданылатын әдістер мен реактивтер жайлы жазылған.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Әдеби шолу
Өсімдік кешеніндегі (Vitis, Plantago major l., Polygonum aviculare l.) өсімдіктер туралы мәлімет
Жүзім (Vitis) - шырмауық тәрізді оралып өсетін өсімдік. Көп жылдық жүзім сабақтары жуан, ал бір жылдықтары ұзын (3 - 5 м), жіңішке болып келеді. Жапырағы кезектесіп орналасқан, бүтін жиекті не тілімделген. Гүлі ұсақ, жасыл түсті. Гүлшоғыры сыпыртқы тәрізді. Айқас (жәндіктермен не желмен) немесе өздігінен тозаңданады. Жемісі - жидек. Жидегінің шырын құрамында: су (65 - 80%), фруктоза, глюкоза (15 - 35%), органикалық қышқылдар (4 - 11%), пектин (0,3 - 1,2%), минералдық заттар (0,3 - 0,6%) және С, В1, В2, РР дәрумендері, провитамин А (каротин) бар. Дәнінен тағамдық және техникалық май алынады. Өңделген жүзімнен шарап, коньяк, шампан, сығынды қалдықтарынан этил спирті, сірке суы, шарап қышқылдары, т.б. заттар алынады. Жүзім өсіру біздің зама-нымызға дейінгі 5 мың жылдықта басталған. Көп өсірілетін аймағы негізінен - Кіші Азия. Жүзімнің шамамен он мыңдай түрі кездеседі. Піскен жүзімнің 100 грамында 154 грамм карбондық гидрат, 1 грамм протеин, 1 грамм май, 21 грамм фосфор, 0,6 мг темір, аз-аздан болса да басқа да элементтер, түрлі дәрумендер, су кездеседі. 100 грамында 60 калория бар.
1-сурет Жүзім өсімдігі
Жүзім ағзаны холестериннен тазартады. Медицинада гемоглобинді көтеру үшін, қан аздыққа, бүйрек, жүрек, жүйке ауруларына қарсы, бронхит кезінде жөтел мен қақырық шығару үшін қолданады. Жүзім шырыны несеп және өт айдау үшін қолданылады. Қазіргі уақытта ғалымдар жүзім сүйегінің қатерлі ісіктерге қарсы ем болатынын дәлелдеуде. Жүзімнен шырын, компот, тосап, мармелад жасайды. Жүзім шарап өндіруде кеңінен қолданады. Ал шарап жасаудан кейінгі қалдықтардан сірке қышқылы, этил спирті, эфир майы шығарылады. Сонымен қатар жүзімді кептіріп, мейіз жасайды [1].
Жолжелкен, үлкен бақажапырақ, тартар, (Plantago major l.) - бақажапырақ тұқымдасына жататын бір немесе көп жылдық шөптесін, кейде шала бұта түрінде өсетін өсімдіктер туысы. Жер шарының барлық жерінде өседі, 260-қа жуық түрі белгілі. Қазақстанның барлық облыстарында таралған 16 түрі бар. Оның ішінде үлкен жолжелкен (P. major), қандауыр жолжелкен (P. lanceolata), орташа жолжелкен (P. medіa) түрлері көп таралған. Олар өзен-көл жағалауларында, тарда, шөлді-далалы, арамшөп өскен бос жерлерде, жол бойында, құрылыс маңында өседі. Сабағының биіктігі 20 - 70 см-дей. Жапырақтары сопақша, жалпақ қандауыр пішінді, бүтін жиекті, олар тамыр түбіне шоғырланып өседі. Сабақ бойына қарама-қарсы, кейде кезектесіп орналасады. Ұсақ гүлдері ақшыл қоңыр, сиректеу ашық көгілдір түсті, масақ тәрізді гүлшоғырына топталған. Мамыр - қыркүйек айларында гүлдеп, жемістенеді. Жемісі - қос ұялы қорапша. Піскен кезде жарылып ашылады. Тұқымы мен жапырақ құрамында гликозид, каротин, фитонцид болады, сондықтан оны медицинада пайдаланады.
Медицинада дәрілік мақсатта ата-бабаларымыз жиі қолданған. Оның ең бастысы: теріне шыққан жараның барлық түріне тартқан. Асқазан ауырғанда жапырағын езіп шырынын ішкен. Осы күнгі халық медицинасында жолжелкен әртүрлі ауруларға пайдаланады. Жолжелкеннің жапырағында аукубин глюкозиді, ащы зат, илік заттар, калий тұзы, лимон қышқылы, 11% шырышты зат, каротин майы, нәруызды заттар мен майлар болады [2].
2 - сурет Жолжелкен суреті
Таспа жоңышқа, қызыл таспа (Polygonum aviculare l.) - бұршақ тұқымдасына жататын бір не көп жылдық шөптесін, бұта, бұташық өсімдіктер туысы. Солтүстік жарты шардың қоңыржай және субтропиктік аймақтарында тараған 3 мыңға жуық түрі бар. Бұдан малдың жеуіне жарайтындары -- 70 шамалы. Соның ішіндегі бастылары: ақбас жоңышқа, қоңырау, тарбақ, ақтаспа, арам жоңышқа, түлкімасақ, ақшатай, сортаспа, кендірмасақ, таутаспа, сұлы, қасқыр масақ, тарбақай, леман, жіп таспа, сабын таспа, ақ тікен, ала таспа, май таспа және т.б. түрлері бар. Қазақстанның барлық өңірінде кездесетін 314 түрі белгілі. Қазақстанда Таспаның 75 түрі эндемиктер, 11 түрі өте сирек кездеседі, сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның "Қызыл кітабына" енгізілген.
Шалғынды далада, шөлді жерлерде, қиыршық тасты тау баурайында, құлама топырақ шөгіндісінде өседі. Биіктігі 15 - 100 см, сабағы түзу, түкті. Жапырағы сыңар қауырсын пішіндес. Тостағанша жапырақшалары түтік не қоңырау тәрізді. Гүлі сары, қызыл, ақ, кейде сарғыш түсті, олар шашақ, көбінесе масақ немесе шоқпарбас гүлшоғырына топталған. Сәуір - тамызда гүлдеп, шілде - қыркүйекте жеміс салады. Жемісі - бұршақ, екі, кейде бір ұялы. Таспаның көпшілік түрі - мал азықтық және дәрілік өсімдіктер, біраз түрі қолдан егіледі. Құрамында алкалоид, глюкозид не сапонин болады, улы түрлері де бар. Жапырағының құрамында тері илегіш заттар - 0,35%, авикулярин - 3% жуық, витамин С - 700 - 887 мг %, каротин - 40% - ға жуық, кремний қышқылының қосылыстары - 4,5% бар. Төменгі бөлігі - көмірсулардан, эфир майынан, С және Е витаминдерінен, каротиннен, фенолкарбон қышқылынан кумариннен, тері илегіш заттардан (1,8-4,8%), флавоноидтардан (9,4%), антрахинондардан тұрады. Өсімдіктің құрамы кальций, фосфор, мырыш, кремний, ақуыз және қантты құрайды. [3]
- сурет. Таспашөп суреті
Полифенолдарды бөліп алу жолдары
Өсімдіктердің биологиялық әсері өсімдік шикізатындағы белсенді және серіктес заттардың күрделі кешенімен анықталады. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттардың терапевтік тиімділігі олардағы биологиялық белсенді заттардың үлкен және айтарлықтай күрделі кешенінің болуына байланысты. Бұлар адам және жануар ағзасына зат алмасудың негізінде жататын ассимиляция мен диссимиляцияны қамтамасыз ете отырып, әсер ететін химиялық қосылыстар. Зат алмасу үрдістерінің қалыпты жүруі үшін ағзаның ішкі ортасында химиялық құрамын және физика - химиялық қасиеттерінің тұрақтылығын қолдауға керек. Ол бірқатар факторларға байланысты. Өмір тіршілік қызметтердің барлығын реттейтін, тағаммен бірге түсетін биологиялық белсенді заттардың (дәрумендердің, ферменттердің, минералдық тұздардың, микроэлементтердің) рөлі маңызды. Олардың рөлі тиімді емдік әсерге ғана емес, профилактикалық әсерге де сай. Дәрілік өсімдіктердегі алкалоидтар, гликозидтер, полисахаридтер, эфир майлары, органикалық қышқылдар, антибиотиктер, кумариндер, хинондар, флавоноидтар, илік заттар зерттелген. Көптеген өсімдіктердің химиялық 14 құрамы жеткілікті зерттелмеген, олардың құрамы бойынша мәліметтер бүкіл әлемде жүргізіліп жатқан ғылыми зерттеулердің нәтижелерімен толықтырылып отырады [4].
Көптеген полифенолдар өсімдік құрамында аз мөлшерде кездесетіні белгілі, сондықтан, оларды бөлу немесе концентрлеу жағдайы қажет болғанда, бұл мәселені шешу тәсілдерінің бірі, заманауи өнеркәсіпте кеңінен тараған процесс - экстракция [5, 6]. Экстракциялау салмақ алмасуға жатады және концентрациясы жоғары зонадан диффузиялау есебінен болады. Экстракциялау материалдың ішкі құрылысынан биологиялық белсенді заттарды экстрагентке диффузиялауға негізделген, және тең концентрацияға жеткен кезде аяқталады [7]. Фармацевтикада өсімдік шикізатынан полифенолдарды алу технологиясы органикалық еріткіштермен экстракциялауға негізделген. Мұндай әдіс арқылы алынған экстракттар хош иісті ұшқыш заттарының мөлшері мен табиғи байланыстың бұзылуына әкеледі. Қазіргі таңдағы фитотехнологияда хош иісті және биологиялық белсенді заттарға бай дәрілік өсімдік шикізатты алуда қолданылатын келесі үрдістер бар: престеу, гидролизге және автолизге ұшырату, су буымен айдау және т.б. Экстракциялық препараттарды алу үшін әртүрлі тәсілдер қолданылуы мүмкін: мацерация және оның түрлері, перколяция және оныің түрлері, циркуляциялық экстракциялау, шикізат және экстрагент араласуымен үздіксіз ағысқа қарсы экстракциялау [8, 9, 10]. Экстрагент ББЗ экстракциялау үрдісінде маңызды рөл атқарады. Ол жасуша қабырғалары арқылы ену, жасуша ішінде биологиялық белсенді заттарды таңдамалы еріту қабілетіне ие болуы тиіс, содан кейін, әртүрлі қатты қабықтардан өтіп, өсімдік материалының сыртына шығуы тиіс [11].
Экстракциялық препараттардың көбісін кептірілген өсімдік шикізатынан алады. Препараттарды балғын өсімдіктерден алу кезінде жасушаларды этил спиртімен өңдейді. Этил спиртінің әсерінен жасуша құрамында плазмолиз үрдісі жүреді. Кептірілген өсімдік шикізатын экстракциялау - көп сатылы үрдіс және экстрагентттің материалға өтуінен жасуша ішіндегі заттарды сіңіруден басталып, заттардың материал беткейінен ерітіндіге масса ауысуымен аяқталады.
Дәрілік өсімдік шикізаттарын экстракциялаудың толықтығы мен жылдамдығы келесі факторларға байланысты:
шикізаттың ылғалдылығы;
саңылаулардың өткізгіштігі;
шикізаттың әртүрлілігі;
экстрактивті заттардың көлемі;
ісіну қасиеті;
экстрагенттің құрамы мен табиғаты;
экстрагенттің қозғалыс жылдамдығы;
температура;
қысым;
араласуы және т.б.
Заттарды экстрагентпен сіңірудің тиімділігі ондағы заттар мен экстрагенттің гидрофилді және гидрофобты боуына байланысты. Экстрагенттің табиғаты материалға неғұрлым жақын болса, қабырғалардан өту және шикізатқа ену соғұрлым жылдам жүреді. Экстрагент фазалардың бөліну шекарасындағы тартылу деңгейін төмендетіп, шикізатағы гидрофобты фрагменттерді гидрофилизациялайды [12,13].
Экстракциялау үрдісі теориясынан экстрактивті заттарды шығаруды жоғарылататын фактілерді анықтауға болады.
Шикізаттың ұнтағы. Ұнтақтау кезінде реагентпен әрекеттесетін шикізаттың беткі жиынтығы өседі. Беткейлік жанасуы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым көп зат алынады. Бірақ шикізаттың ұнтақталу деңгейі реттелу керек, өйткені мұндай ұнтақтау кезінде алыну механикалық қоспалар мен балластты заттармен ластанады.
Экстрактивті заттардың концентрациясының әртүрлілігі. Экстрактивті заттардың шикізаттағы және экстрагенттегі концентрациясының әртүрлілігі - кез келген диффузия түрінің қозғаушы күші болып табылады, экстрагент шикізат қатынасында қозғалумен жүреді және соған байланысты экстракция әдістері таңдалып алынады.
Экстракцияның температураға байланыстылығы. Температураның жоғарлауымен диффузияның қарқындылығы да өседі, осыған орай бұл фактор сулы және майлы заттар алуда өте жиі қолданылады.
Дәрілік шикізаттан табиғи қосылыстарды толық экстракциялауға алынатын заттардың ерекшелігі, экстрагентті таңдау және дайындалатын препараттың түрі (сулы экстракт, құрғақ экстракт немесе жеке зат) әсер етеді [14].
Экстрагенттер жоғарғы талғамдық қасиетке ие болуы тиіс, бастапқы қалпына қайта түсуінің оңай болуы және салыстырмалы түрде арзан болуы қажет. Экстрагент полифенолдарды экстракциялау кезінде аса маңызды рөлге ие. Ол жасуша қабырғасынан өтіп, жасуша ішіндегі полифенолдарды талғамды ерітіп, содан соң әртүрлі қатты қабыршықтардан өтіп, өсу материалының сыртына шығуы тиіс.
Экстрагенттерге фармацевтикалық өндірістің ерекшеліктеріне байланысты арнайы талаптар қойылады:
Бастапқы қалпына оңай түсуі;
Талғамдылық, демек, дәрілік заттарды барынша көп және балласты заттарды барынша аз сіңірілуі;
Экстрагенттің жасуша қабырғасы мен материалдан жақсы өтуі үшін жоғарғы деңгейде шайылуы;
Микрофлораның дамуын тежеуі;
Қайнау температурасы төмен болуы керек;
Уыттылығының барынша төмен болуы;
Өрт және жарылу қауіпсіздігі;
Бағасының қолжетімділігі [15].
Экстрагент ретінде су, этил спиртін, ацетон, этил эфирін, хлороформ, дихлорэтан, өсімдік майларын, жанған газдарды қолданады. Экстрагенттердің физикалық қасиеттері 1 кестеде көрсетілген [16].
1-кесте Экстрагенттердің физикалық қасиеттері
Экстрагент
Тұтқырлық, СПЗ
Үстіңгі тартылу, динсм2
Диэлектрикалық тұрақты
Полярлы
Су
1,00
72,75
78,3
Глицерин
14,90
62,47
64,1
Метил спирті
0,60
22,99
37,9
Аз полярлы
Этил спирті
1,20
22,03
25,2
Ацетон
0,32
23,7
20,70
Бутил спирті
2,95
24,6
17,7
Бейполярлы
Сірке қышқылы
1,21
27,79
6,2
Хлороформ
0,57
27,14
4,7
Этил эфирі
0,23
16,49
4,2
Төртхлорлы көміртек
0,97
25,68
2,2
Экстракциялау кезіндегі дисперсті материалдардың үрдістегі орны мен дисперсті материалдар қабатының гидродинамикасының ғылыми негіздері қалыптастырылған.
Өсімдік шикізатын экстракциялаудың дәстүрлі әдістерінде әртүрлі органикалық еріткіштер қолданылады, олар салыстырмалы түрде мамандырылмаған және шикізаттан полифенолдардың толық жүйелік шығуын қамтамасыз етпейді. Осымен бірге, экстракттан еріткішті бөліп алу қиындығы әрдайым туындайды және экстрактының толық немесе ішінара бұзылуына әкеп соғады. Бұл экстракттың құрамымен бірге қасиетінің де өзгеруіне алып келеді.
Қазіргі уақытта дәрілік өсімдік шикізаттарынан полифенолдардың сығындысын экстракциялау әдісі кеңінен қолданылады. Экстракциялау әдістері, мысал ретінде реперколяция әдісін қарастырсақ. Бұл тәсiл aлғаш рет АҚШ-та ұсынылған болатын. Тәсiлдiң мәнici мынада: шикiзатты бiрнеше бөлiктерге бөлiп, әрбiр келесi шикiзат бөлiгiн алдынғы шикізаттан алынған сығындымен перколяциялайды. Бұл әдic бойыншa 3-5 немесе одан да көп перколяторлар батареясы қолданылады. Бір перколятордан алынған сығынды келесі перколятордағы шикізатты сығындауға қолданылады. Бұл тәсiл әpi қарай қойылтуды жүргiзбей-ақ концентрлi сығындылар aлуға мүмкiндiк бередi [17].
Шикізаттың бірінші бөлігін шикізат:экстрагент қатынасы бойынша экстракциялайды. Ісінгеннен кейін 4 - 6 сағат ішінде материалды перколяторға салып, 24 сағатқа қалдырады. Белгіленген уақыт өткеннен кейін бірінші перколятордағы экстрагент кезекпен барлық батареядан өтіп, соңғы перколятордан қаныққан күйде шығады. Әр перколяторда әртүрлі концентрация болады. Батареяда экстракциялаудың уақытын қысқарту үшін ортадан тепкіш насос (1) арқылы тұндыру үрдісінде әр перколяторда циркуляциялық айналуға мүмкіндік береді. Шикізаттың шығуына байланысты ІІ перколятор І перколяторға көшеді, ал І перколятордан өңдеуі біткен шикізат шығады да, жаңа шикізатпен толтырылады, сонымен қатар І перколятор ІІІ перколятордан кейін өңдеуге кезекке қойылады.
Экстрагент Дайын өнім
4 - сурет Циркуляциялық айналу бойынша реперколяция әдісінің сызбанұсқасы
1 - тепкіш насос;
І - І перколятор, ІІ - ІІ перколятор, ІІІ - ІІІ перколятор.
Ал, перколяция әдісі болса, экстракциялау үрдісінің жылдамдығын қысқарта алмайды және сәйкесінше өнім шығымын жоғарлата аллмағандықтан, бұл әдістің болашақта пайдаланудан шығуы мәлім. Сондықтан, соңғы кездері кеңінен қолданысқа ие болған әдіс - сұйылған және сұйытылған газдармен экстракциялау [18].
Флaвоноидтaр турaлы түcінік
Флавоноидтар - табиғи полифенолды қосылыстардың класына жатады. Полифенолды қоcылыcтaр - тaбиғи қоcылыcтaрдың биологиялық белcенді зaттaрдың әр түрлі топтaрынa cәйкеc келетін ең көп тaрaлғaн заттар:
жәй фенолдaр;
полифенолды қышқылдaр;
кумaриндер;
кcaнтондaр;
гидролизденген және конденcирленген зaттaр;
aромaтты caқинaлaр мен C caқинacы түрлі деңгейде тотығaтын флaвоноидтaр;
aнтрaценнің әр түрлі типтері.
Бұлaр негізінде бірге немеcе әр өcімдік құрaмындa түрлі cәйкеcтікпен жүріп, шaмaмен 70 % дәрілік өcімдіктердің құрaмындa белcенді зaттaр болып тaбылaды.
Флaвоноидты қоcылыcтaрдың түрлілігі мынaғaн бaйлaныcты:
Әр түрлі деңгейде тотығaтын C caқинacынa.
Әр қaлaй орнaлacaтын В caқинacынa.
Aромaтты caқинaдa -ОН тобының немеcе одaн дa бacқa орынбacaрлaрдың caнынa және олaрдың орнaлacуынa [24].
C6-C3-C6 - тaбиғи фенолды қоcылыcтaрдың ең көп жіктемеcі флaвоноидтaр - дифенилпропaнды қaңқa. Оcы қоcылыcтaрдың молекулaлaрындaғы құрылымдық элементтері екі aромaттық caқинa A және В болып келеді, бұл caқинaлaрдың құрaмындa caны әр түрлі фенолды гидрокcилдер мен бacқa дa орынбacaрлaр болaды және олaр бір - бірімен C3 пропaнды көпірмен бaйлaныcaды. Оcының нәтижеcінде флaвоноид молекулacының көбінде гетероцикл пaйдa болaды. Флaвоноидтaрды клaccификaциялaу кезінде бірнеше белгілерді еcкеру керек, гетероциклдің көлемі, фенильді caқинaның В бүйірлі күйі, флавандар, тері илегіш заттар және т. б. [19].
- сызбанұсқа Табиғи фенолды қосылыстардың жіктелуі
Флaвоноидтaр В caқинacының орнaлacуынa бaйлaныcты былaй клaccификaциялaнaды: флaвaн, изофлaвaн және неофлaвaн.
Олaрдың формулaлaры төменде келтірілген:
неофлaвaн
Флaвoнолдaр - гетeроциклдiк қaтaрдaғы оргaникaлық қocылыcтaр, олaрдың туындылaрын флaвоноидтaр дeп aтaйды. Түci caры бoлып кeледі (флaвум - лaтыншa caры деген cөз). Cудa ерімeйді. Кeйбір түрлeрі өтe нaшaр epиді. Pутин, кверцeтин, геcпepедин cияқты флaвoноидтaр қaн тaмыpының eң ұcaқ жіңішкe бөліктeрі - кaпиллярлaрдың жұмыcын жaқcaртaды [20].
Флaвоноидтaр құpaмындa екi фенилдiк қaлдықтaр бaр гaммa - пирoн caқинacымен қоcылғaн opгaникaлық зaт. Флaвоноидтaр cпaзмaтикaлық, бaктериялaрғa қaрcы, іcіккe қaрcы қacиеттері бaр. Зәр шығapу үрдіcтерін жaқcaртaды. Нәзiк және aллергияғa төзiмcіз терi жacушaлaрының қорғaныш қacиетін жоғaрлaтaды [21].
Гетерoциклді caқинaның C тoтығу дәрежecіне бaйлaныcты флaвондaр, флaвонoнолдaр, флaвонoлдaр, флaвaндaр, aурoндaр, хaлкондaр, aнтоциaнидиндeр деп жіктелeдi.
Флaвоноидтapдың әp aлуaндылығы гидрокcилдeу, метокcилдeу, aцилдeу apқылы aнықтaлaды. Өcімдіктердeн моно - , ди - , три - , тетрa - , пентa - , гекcaметoкcитуындылaры бөлінгeн. Флaвониод гликозидтерiнiң көп түрлiлiгі О - және C - гликозидтeну, қaнт қaлдығының тaбиғaты және oның қocылу орнымeн бaйлaныcты кeліcілген.
Әp түрлi aгликoндaрдың монo - , ди - және тригликoзидтері, биoзидтері белгiлі. Көмiрcулы қaлдықтaры ретiнде жиi глюкoзa, гaлaктозa, рaмнозa, aл cирeк - aрaбинозa, глюкурон қышқылы кeздеceді. Типтiк жәнe көп кeздеcетін монозидтeрдің өкiлі - кверцeтин. Биозидтeрдің ішiнде үлкeн мaғынaғa иe pутин бoлып тaбылaды.
Рутин
Pутин өз aтaуын рутa өcімдiгінен aлғaн, coл кeзде pутин aлғaш рeт aнықтaлғaн болaтын. Гликoзид aлу үшiн эконoмикaлық жaғынaн тиімдi шикiзaт қaрaқұмық жaпырaқтaры бoлып тaбылaды. Бұл зaтты cонымeн біргe дәрумен P дeп те aтaйды. Oл қaн тaмырлaрынa қaтaйтушы әceр көрceтеді жәнe қaнның ұю қaбілeтін aрттырaды. Рутиннiң эффектicі acкoрбин қышқылы қaтыcындa күшейeді. Дәрумен Р кaпиллярлaрдың әлciздігінен болaтын қaн құйылу және қaн жүйecіндегі ұю дефeктілеріне бaйлaныcты aурулaрды емдeуде кeңінен тәжірибeлік қолдaныc тaуып отыp. Мұндaй физиoлогиялық әcерлeрдің типi тeк рутиндe ғaнa cипaттaлмaйды. Р - дәрумендік белceнділікке иe болaтын бacқa дa флaвоноидтaр aз емec [22].
О-гликoзидтердің қaнттaры жaртылaй гидрoкcил aгликoндaрды oттегі aтомы aрқылы бaйлaныcқaн. О - гликoзидінің қaнты шaмacынa және орнaлacу орнынa бaйлaныcты моногликoзидтерге, биoзидтерге, дигликoзидтерге және aрaлac гликoзидтерге бөлінeді. Олaрдың ішiнде монoгликозидтер өтe жaй бaйлaныcтaрғa жaтaды, биозидтeр бірдeй қaнттaрмен бaйлaныcaды, қaнттap бaйлaныcтың тізбегiмен және ретiмен, тотыққaн caқинa шaмacымен және гликозидтiк бaйлaныcтaр конфигурaцияcымен бөлiнуі мүмкiн.
Гликозидтeрге қaнттaр әртүрлi жaғдaйлaрдa орнaлacқaн: бірiншіcінде бiр қaнтпен, aл екіншicінде екi қaнтпен. Бaрлық О - гликозидтeр қышқылдық және фермeнттік гидролизгe тeз шaлынaды.
Өтe қaтaң өңдeудің өзiнде де C - гликозидтeр ешбiр гидролизденбeйді. Херхaммер мен Вaгнер мұндaй зaттaрды C - гликозидтeр дeп aтaды, өйткeні мұндaй зaттaрдa қaнт флaвон caқинacы тікелeй бaйлaныcқaн. Мұнымeн қоca C - гликозидтiк бaйлaныcтap фенoлды гидрoкcилді тoптың молекулacындa көршілec болaды. Биocинтез О - гликoзид caтыcы aрқылы өту мүмкіндігі турaлы жорaмaл aйтылғaн. C - гликозидтeр және гликофлaвaноидтapды C - моногликозидтeрге, C - гликозидтeрге бөлугe болaды.
C - гликозидтeр О - гликозидтeрмен біргe кездecеді және олaрдың бірнeше белгілeрі aрқылы бөлінeді:
1) cілтiлік гидролиздiң тұpaқтылығы;
2) қышқылдық гидpoлизге кәдiмгі жaғдaйдa opнықтылығы;
3) феpменттік гидрoлизге тұpaқтылығы;
4) C - гликозидтepдің бөлшeктенуден кeйінгі және бөлшeктенуге дeйінгі боc фeнолдық окcитoптың caндaрының тұрaқтылығы;
5) изомeрлердің өзapa бiр - бiріне aуыcының қышқылдық гидрoлиздегі өнімнiң пaйдa бoлуы.
Бұл топтaрғa кешенді қоcылыcтaр eнеді, олaрды әртүpлі тoптaғы aцилдeуші гликoзидтердің aцилдік орынбacушы орнынa бaйлaныcты гликозидтeрге бөлінeді.
Өсімдіктер жасушалардың, ұлпалардың және тұтас ағзаның жай-күйіне әсер ететін көптеген биологиялық белсенді қосылыстардан тұрады. Биологиялық белсенді қосылыстардың бұл тобына өсімдіктердің көптеген екінші реттік метаболиттерінің бірі полифенолдар жатады. Полифенолдар немесе флавоноидтар өсімдік ағзасында әртүрлі биологиялық қызметтер атқара отырып, өсімдіктер әлемінде кең таралған. Олар тыныс алу, көбею, өсу, тотығу-тотықсыздану үрдісіне қатысады, сонымен қатар, өсімдік жасушасының микроорганизмдермен байланысуы барысында индуктор қызметін атқарады, бос радикалдарды нейтралдау арқылы ультракүлгін сәуленің зиянды әсерінен қорғайды.
Табиғи өсімдіктекті полифенолдар (ресвератрол, силибинин, көк шай полифенолдары, флавоноидтар, антоциандар және т.б.) қатерлі ісікке, тотығу үрдісіне, гипоксияға қарсы қолданылады. Өсімдік сығындыларының эритроциттердің жасушалық мембранасына әсерін анықтауға бағытталған зерттеу нәтижелеріне сәйкес, полифенолдық қосылыстардың мембрана тұрақтандырушы қасиеті бар екені көрсетілді. Өсімдік полифенолдары әртүрлі ісік жасушаларын тежейді. Олардың ісікке қарсы әсері жануарларда және адамдарда зерттелді [23].
1.4 Флaвоноидтaрды идентификaциялaу
Флaвоноидтaрды қaғaзды хромaтогрaфия әдіcімен идентификaциялaу
Қaғaзды хромaтогрaфияның (ҚХ) ерекшелігі: көрінетін ультрaкүлгін жaрықтa көптеген қоcылыcтaрдың тaбиғи бояуы, оңaй біліну флaвоноидты қоcылыcтaрды қaғaздa оңaй тaнуғa мүмкіндік береді. Бұл əдіcтің aртықшылығы жəне оны aуыcтыруғa болмaйтындығы бacқa тəcілмен caлыcтырғaндa, оңaйлығындa жəне бacқa зaттaрдың микрошaмaлы зaттaрмен жұмыc іcтеу мүмкіндігінде.
Пaйдaлaнылaтын зaттың хромaтогрaммacы Rf шaмacымен aнықтaлaды. Бұл шaмa зерттелетін зaттың жүрген жолының, еріткіш фронтының өткен жолының қaтынacынa тең. Флaвоноид құрылыcын Rf шaмacының өзгеру шaмacы бойыншa жорaмaлдaуғa болaды. Əртүрлі флaвоноидтық қоcылыcтaрдың cпирттегі еріткіштердің cулы жүйеcіндегі бaйқaлғaн зaңдылықтaры мынaдaй:
1) cпиртті жүйеде флaвоноидтaрғa гликозидтерінің мәні оғaн cəйкеc болaтын aгликондaр мəнінен төмен. Cулы жүйеде керіcінше, яғни гликозидтердің мəндері олaрдың aгликондaрынa қaрaғaндa жоғaры;
2) молекулaдaғы гликозидтің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz