Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы
Қазақстан Республикасының білім және ғылым министірлігі
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы
Мамандығы: 5B050800 Есеп және аудит мамандығы
Орындады: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөн)
Жетекші: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні )
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні)
Көкшетау 2020 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бөлім-1. Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тозуы мен амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің есебі ... ... ... ... ... 23
1.4.Негізгі құралдарды және материалдық емес активтерді есептен шығару ... .34
Бөлім-2.Азия Nur Kz ЖШС-нің қapжылық- экoнoмикaлық жaғдaйын тaлдaу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.1.Азия Nur Kz ЖШС-нің жaлпы cипaттaмacы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.Азия Nur Kz ЖШС-нің қapжылық-экoнoмикaлық көpceткiштepiн тaлдaу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3.Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Бөлім-3.Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдары мен материалдық емес активтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
3.1.Азия Nur Kz ЖШС-не жаңа негізгі құралдар мен материалдық емес активтер енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2.Азия Nur Kz ЖШС-де өндіріс процесін автоматтандыру ... ... ... ... ... . ... ..75
Қopытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
Қoлдaнылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тaқыpыбының өзeктiлiгi. Негізгі құралдар ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар. Негізгі құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жіктеу, бағалау мен амортизациялық аударымдарын есептеу мен тиімді пайдалануы жауапкершілігі шектеулі серіктестік қызметінің нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Материалдық емес активтер - заттың нақтылай нысаны жоқ, бірақ сезілмейтін құндылыққа ие және субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе тұрақты түрде қосымша табыс әкелінетін активтер.
Ағылшын тілінде материалдық емес активтер-intangible сезілмейтін деп аталады. Яғни, мүліктің бұл санатына сезілмейтін, қол тигізе алмайтын заттар жатады.
Яғни, мұндай ерекше затты бухгалтерлер ескеруі керек, өйткені бұл жай ғана сезілмейтін зат емес, шын мәнінде бар нәрсе, бірақ сонымен қатар жұмыс істейтін компаниялардың экономикалық айналымында, өндіріске немесе, ең болмағанда, басқаруға белсенді түрде қатысады.
Coл ceбeптi бұл дипломдық жұмыстың тaқыpыбы қазіргі таңда нарықтық экономика жағдайында көптеген ұйымдарда маңызды болып табылады, сондықтан бұл тақырып қазіргі таңда өзeктi бoлып тaбылaды деген ойдамын.
Ғылыми жaңaлығы кәciпopын бoйыншa буxгaлтepлiк eceптi жүpгiзу ныcaндapы мeн негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы бaғдapлaмacының кeңeйтiлгeн түpiн eнгiзу.
Зepттeудiң тәжipибeлiк мaңыздылығы кәciпopындa негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебін және таладуын бapыншa тaлқылап және зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мaқcaты Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебін және талдауын жacaу, aудитiн ұйымдacтыpу тeopияcын жәнe тәжipибeciн зepттeу бoлып тaбылaды. Бұл мaқcaтты жүзeгe acыpуда кeлeciдeй мiндeттep шeшiлeдi:
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тeopиялық acпeктiлepiн қapacтыpу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің eceбiн зepттeу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің aудитін зepттeу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтерді талдау.
- негізгі құраларды және материалдық емес активтерді жіктеп бағалау;
- негізгі құралардың және материалдық емес активтердің қозғалысының есебін жүргізу;
- негізгі құралардың және материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу;
- негізгі құраларды және материалдық емес активтерді түгендеу;
Дипломдық жұмыстың зepттeу oбъeктici бoлып Азия Nur Kz ЖШС бoлып тaбылaды.
Дипломдық жұмыстың пәні - негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тeopиялық жәнe әдicтeмeлiк нeгiзi peтiндe мынaндaй әдeбиeт көздepi қoлдaнылғaн:
Кeулiмжaeв К.Н. Буxгaлтepлiк eceп тeopияcы жәнe нeгiздepi Aлмaты, 2008ж.
Aблeнoв Д.O. Қapжылық aудит жәнe тaлдaу Aлмaты, 2005 жыл.
Дүйceнбaeв Кәciпopынның қapжылық жaғдaйын тaлдaу Aлмaты, Экoнoмикa 2009. Қaзaқcтaн Pecпубликacының Буxгaлтepлiк eceп пeн қapжылық eceптiлiк туpaлы Зaңы (2007 жылғы 28 aқпaндaғы Зaңы). Xaлықapaлық қapжылық еceптiлiктiң стaндapттapы.
Дипломдық жұмыстың тәжipибeлiк нeгiзi peтiндe Азия Nur Kz ЖШС-нің 3 жылдық мәлiмeттepi, буxгaлтepлiк бaлaнcы, пaйдa мeн шығындapдың eceптeулepi aлынғaн.
Диплодық жұмыс 3 бөлiмнeн, кipicпe, қopытынды жәнe қocымшaлapдaн тұpaды. Жaлпы жұмыc көлeмi 83 бeт. Жұмыc құpaмы 17 кecтe, 9 фopмулa,
1 cуpeт, 43 әдeбиeт көздepiнeн тұpaды.
Бipiншi бөлiмдe: негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және таладуы, соның ішінде, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйелері, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің есебі, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің аудитін,екiншi бөлiмде: Азия Nur Kz ЖШС-нің жaлпы cипaттaмacы, кәciпopынының қapжылық-экoнoмикaлық жaғдaйын тaлдaуын, Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдадым, үшiншi бөлiмдe: Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдары мен материалдық емес активтерін жетілдіру жолдары, Азия Nur Kz ЖШС-не жаңа негізгі құралдар мен материалдық емес активтер енгізу қажеттілігі және де Азия Nur Kz ЖШС-де өндіріс процесін автоматтандыруды қарастырып, барынша осы кәсіпорынның өндірісін жетілдірі жолдарын қарастырып, зерттеп, өз ұсыныстарымды жазып кеттім.
Бөлім-1. Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы
1.1.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйесі
Негізгі құралдар - дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар).
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы өндіріс циклдерінде пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор. Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады.
Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтасады:
- салалар бойынша;
- мақсатына қарай;
- түрі бойынша;
- қайтарылатындығына қарай;
- пайдалану сипатына қарай,
- салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына - қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындарды шоғырландыру үшін 2430 Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындар шоттар тобына арналған.
Кәсіпорын өздерінің негізгі құралдарының есебін 2400-шотының бөлімшелерінде, яғни мына активті шоттарда жүргізіледі:
2412-шот - үйлер мен ғимараттар;
2413-шот - машиналар мен жабдықтар;
2414-шот - көліктер құралдары;
2415-шот - компьтерлер, перифирициялық қондырғылар және деректерді өңдеу жөніндегі жабдық;
2416-шот - кеңсе жиһазы;
2417-шот-өндірістік құрал саймандар мен керек жарақтар.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
- ғимараттар;
- құрылыстар;
- өткізгіш жабдықтар;
- машиналар мен жабдықтар;
- көлік құралдары;
- аспаптар;
- өндірістік инвентар және керек жарақтар;
- шаруашылық инвентары;
- кітапханалық активтер;
- кітапхана қоры;
- жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
- басқа да негізгі құралдар.
Қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оны баланста көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алған құралдар боп саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгіқұралдарға күрделі қаржы жұмсау) жатады.Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, оларамортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген: Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш приборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістік-шарауашылық және басқа еңбек құралдары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни, тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын-үй шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары. Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады. Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
- жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объект саналады;
- үйлер - халыққа еңбек ету, тұру, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
- ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
- өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, құбырлар).
- электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
- машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,мүліктік объекті болып саналады.
- көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдармен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
- құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механика- ландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және басқасын өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары).
Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады. Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады.
Басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар. Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне ұйымінің шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі - бүл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі - бүл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Кесте 1 - Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Негізгі құралдарды жөндеуге резерв есептелді
8410, 7110, 7210
3440 Жөндеуге резерв
2.
Негізгі құралдардың жөндеуін жүргізгені үшін мердігерлер шоты төлемге қабылданды
3440Жөндеуге резерв
3310, 4110
3.
ҚҚС сомасына, 12 пайыз
1420
3310, 4110
4.
Мердігерлер шоты ағымдағы банктік шоттан төленді
3310, 4110
1030
5.
Шаруашылық тәсілмен орындалған резерв есебінен негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар қажетсіздендірілді
3440Жөндеуге резерв
1310, 3350, 1250
6.
Жөндеу цехында негізгі құралдардың жөндеуі орындалды:
қосалқы бөлшектердің, материалдардың шығыны
еңбек ақы есептелді
еңбек ақыдан әлеуметтік салыққа аудырымдар жасалды
үстеме шығындардың үлесі қажетсіздендірілді
8310
8310
8310
8310
1310
3350
3150
8410
7.
Құрылған резерв есебінен жөндеу бойынша шығындар есептен шығарылды
3440Жөндеуге резерв
8310
Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары немесе 4110 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына реверсивті жазба жасайды.
Негізгі құралдар аудитінде қолданылатын ақпарат көздері кәсіпорын қабылдаған есеп саясатына тәуелді болады. Бұл есеп формасын таңдауда көрінеді: журнал-ордерлі, мемориалды - ордерлі, қарапайымды, сонымен қатар қолданыстағы регистрлер тізімінде, олардың құрылуында, кезектілігінде және оларда жазу жүргізу тәсілінде. Бірақ есептің кез- келген формасында негізгі құралдар бойынша операциялар алғашқы есептік құжаттаудың бірыңғайлы ведомісті аралық формалары мен толтырылуы тиіс екендігін есте сақтау керек:
Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді. Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, құрал-жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс) мөлшері мен сапасына ықпал етеді. Пассив бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік процеске қажетті жақтарын құрап, жағдай жасайды
Негізгі құралдардың тозуы және амортизациясы: негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану үдерісінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс үдерісіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны) пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Негізгі құралды моральды тоздыратын факторлар:
1. Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімделуіне ауыстырады);
2. Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес);
3. Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);
4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуда субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы;
5. Жұмыс күшінің білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.
Материалдық емес активтер - заттың нақтылай нысаны жоқ, бірақ сезілмейтін құндылыққа ие және субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе тұрақты түрде қосымша табыс әкелінетін активтер. Материалдық емес активтерге тауар белгілері, тауар өндірісінің тіркелінген жерлер, гудвил, ноу - хау, лицензиялар, патенттер және өнеркәсіп үлгілері, өнеркәсіпті ұйымдастыру шығындары. Электронды есептеу машинаны, бағдарламаны қамтамасыз ету, интелектуалдық меншік, жер учаскесін және табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары және т.б жатады.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егерде оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса, болашақтаалынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса.Материалдық емес активтерді субъект былай анықтайтын болса, онда олжа табу мүмкіндігі ашылады. Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4 топқа бөлінеді:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер
3. Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері.
Жалпы айтқанда материалдық емес активтерге: лицензиалдық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атулары, тәжребиелі - конструкторлық жұмыстар және т.б. жатады.
Материалдық есмес активтердін есебінің міндеттері:
1. Материалдық есмес активтердін қозғалысын дұрыс құжаттық рәсімдеу және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсету.
2. Материалдық есмес активтердін материалдық жауапты адамдарға бекіту және сақталуын бақылау.
3. Материалдық есмес активтердін есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дұрыс көрсету.
4. Материалдық есмес активтердін құжаттауы дұрыс есептеу.
Материалдық емес активтердің нақты барлығымен қозғалысын есепке алу 2710 Гудвилл, 2730 Өзге материалдық емес активтер шоттарында жүргізледі. Осы шотардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен басымен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша - материалдық емес активтердің есептен шығарылғаны көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді сипаттайтын немесе олардың пайдалану тәртібін белгілейтін, сондай - ақ кәсіпорынның мүлікттік құқығын растайтын құжаттар жатады.
Есеп беруде матариалдық емес активтердің мәнін ашу. Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есеп беруде материалдық емес активтерінің есебі үшін қабылданған есеп саясаты ашылуы керек, атап айтқанда; амартизацияны есептеу үшін пайдаланатын тәсілі; пайдалы қызмет ету мерзімі немесе пайдаланатын амартизациялық нормасы; жалпы баланстық құн және есептік кезеннің басымен аяғына жинақталған амартизацияның нормасы; кәсіпорынның өзі жасаған материалдық емес активтердің баланстық және т.б. көрсетіледі.
Аудиттің алдында келесі міндеттер бар:
1.Материадық емес активтердін көлемін анықтау.
2.Материадық емес активтердін құрылымын тексеру, құрылымының кәсіпорын бағытымен сәйкестігін тексеру.
3.Материадық емес активтердін қамтамсыздығын тексеру.
4.Материадық емес активтердін жағдайын талдау.
5.Материадық емес активтердін қозғалысын талдау.
6.Материадық емес активтердін пайдаланудың экономикалық тиімділігін бағалау.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық тасығыштарда болады: компьютерге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету- дискетада, фильм лентада болады. Мұндай жағдайларда материалдық емес активтер дискета мен лента емес компьютерге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету мен фильм тексеріледі. Олар өз кезегінде көмекші элементтер болып табылады және активтің мәнін анықтауда негізгі алынбайды.
Материалдық емес активтердiң түсуi:
1. Сатып алу -- материалдық емес активтердiң бастапқы құнына оларды сатып алу, өндiру жөнiндегi шығындар, сондай-ақ олардың құнын өсiретiн басқа да шығындар кiредi.
2 .Қатысушылардың материалдық емес активтердi салым ретiнде жарғылық капиталға енгiзуi түсуi болып саналады, бұл ретте қатысушының бұл материалдық емес активтi сатып алу немесе өндiру арқылы шығын жұмсағанын растайтын құжаттардың болуы қажет.
Материалдық емес активтердiң шығып қалуы:
:: Келiсiм құны бойынша өткiзу;
:: ҚР азаматтық заңдарына сәйкес белгiленетiн iс бойынша жарғылық капиталға салым ретiнде беру;
:: Бухгалтерлiк есептiң деректерiне сәйкес баланстық құны бойынша тегiн беру жолымен жүргiзiлуi мүмкiн.
Материалдық емес активтердiң шығуынан алынған табыс
Егер шығып қалған материалдық емес активтердiң құны салық кезеңiнде келiп түскен материалдық емес активтердiң құнын ескергенде, iшкi топтың салық кезеңi басындағы құндық балансынан асып кетсе, асып кеткен мөлшерi жылдық жиынтық табысқа қосылады. Бұл iшкi топтың салық кезеңi аяғындағы құндық балансы нөлге тең болады.
Бағдарламалық өнімнің бастапқы құны қәсіпорынға түсу әдісіне байланысты:
- жарғылық капиталға салым ретінде түскені және өтеусіз алынғаны тараптардың немесе сарапшы - бағаланушылардың келісімі бойынша бағаланады;
- төлем үшін сатып алынғаны - сатып алу бойынша нақты жұмсалған шығын және пайдалануға дайын күйіне келтіру арқылы анықталады.
Материалдық емес активтер: жылдық есепке дайындықты тексеру. Материалдық емес активтердің шығуынан алынған табыс. Егер шығып қалған материалдық емес активтердің құны салық кезеңінде келіп түскен материалдық емес активтердің құнын ескергенде, ішкі топтың салық кезеңі басындағы құндық балансынан асып кетсе, асып кеткен мөлшері жылдық жиынтық табысқа қосылады. Бұл ішкі топтың салық кезеңі аяғындағы құндық балансы нөлге тең болады.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса, болашақта алынтын экономикалық олжаға тікелей қатысы болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активтермен тікелей байлансты, егер олар мынадай жағдай алынса:
- болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса;
- субьектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субьектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес активтерге:
- лицензиондық келісімдер;
- компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер;
- патенттер;
- авторлық құқықтар;
- тауар белгілері;
- қызмет ету белгілері;
- фирма атаулары;
- тәжірибелі - конструкторлық жұмыстар және т.б. жатады.
Кең мағынасында Ноу-хау техникалық құжаттама түрiнде рәсімделген, бiрақ патенттелмеген, белгiлi бiр өндiрiстiң түрiн ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжірибесінің техникальқ, коммерциялық және басқа да қыр - сырларын көрсететiн бiлiм жиынтығы. Лицензиялық келiсiм - шарттарда, техникалык ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте және т.б. қызмет керсетудiң сан алуан түрлерінде кеңiнен колданылады. Жаңалықтар патентi, тауар белгілері, авторлық құқықтар мен патенттiк акпараттар субьектiнің меншiгi болып табылады. Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтiң анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзiнiң бағасы мен басты көрсеткiштерiмен құнды. Өзiнiң табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу - хау сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен калыптасады және ол оның иесiне төленетiн сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрiнде көрсетiледi. Субъект белгiлi бiр ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелiгi, ол әдетте, субектiнiң жарғылық капиталына құрылтайшылар қоскан материалдық үлесi ретiнде салынуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келiсiм - шарттарының көмегiмен анықталады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы пайда әкелуге қабiлеттi бағдарламаларды пайдалануға қажеттi мәліметтерді талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесiнiң жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жерi ж т.б. жатады. Айыру белгiсi жоқ, тек бiр ғана белгiден тұратын, сондай - ақ мемлекеттiк елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердiң ресми аттары, халықаралық және үкiметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау,кепiлдiк және сапасын (пробасын) көрсететін белгiлерi, мөрлер, марапаттау белгiлерi және басқа да айырым белгiлерiнен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейдегi белгiлерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етiлмейдi. Тауарды, тұтынушы немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтерi бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптерiне кайшы келетiн тауар таңбалары да тiркелмейдi.
Заңды немесе жеке тұлға тiркелген барлық тауарға немесе онын бiр бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесiнiң келiсімi бойынша бере алады.Бұл әрекет лицензиялық келiсiм бойынша белгiленген тәртiпке сай iстелінеді.
Лицензия (еркiндiк, құқық деген латын сөздерiнен алынған) - қандай да бiр операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттiк органдарынын берген рұқсаты.
Лицензиялар келесi белгiлерi бойынша белiнедi:
Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берiлетiн шетеллiк заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға, халықаралық ұйымдарға берiлетiндер.
Қызмет ету көлемi бойынша:
- негізгі (бас) -- мерзiмi шектеусiз, белгiлi бiр қызмет түрiмен шұғылданатындарға, егер де олардың қызметi бiр тұтас технологиялық кешенге кiретiн болса, онда бас лицензия қызметтің бiрнеше түрiмен шұғылданатындарға да берiледi;
- бiр жолғы (бiр-ақ рет пайдалануға берiлетiндер) -- белгiлi бiр шаруашылық операциясын жасау үшiн рұқсат етiлетiн шегiнде өнімнің көлемін, санын немесе салығын (ақшалай немесе натуралды түрiнде) алуға беріледі;
- операциондық - валюта заңдылығымен анықталған, валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгiлi бiр банк қызметiнiң операцияларын жасау үшiн берiледi.
Мерзiмдiк әрекетi бойынша:
- тұрақты берiлген мерзiмi шектелмеген
- белгiлi бiр мерзiмге берiлген
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етедi;
- Қазақстан Республикасының белгiлi бiр аймағында ғана әрекет етедi;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердiң басқа да түрлерi. Материалдық емес активтердің бұл тобына Фирма бағасы (гудвилл), интеллектуалдық меншiк және тағы басқалары кiредi (гудвилл құрамына кіретін материалдық емес активтер сызбада көрсетiлген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлiк есеп тұрғысынан қарағанда, ол компаничларды бiрiктiрiп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып алған бағасын және оның дербес бiрлiк болып тұрған кезiндегi баланстық қалдық құнының (мiндеттемелерiн қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетедi.
Гудвилл материалдық емес активтердiң бұл түрi бүтiндей жұмыс iстеп тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлiмдерiнiң бiр тобын сатып алгғанда пайда болады. Гудвиллдiң пайда болу себептерi әрқилы болып келедi. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлiмшелердiң) баланстық құнымен емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкiндiгiне, оның өнiмдi шығару нарығындағы беделiне және басқа факторларға байланысты анықталған бағасына немесе сатып алынатын нарықтық қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс.
1.2.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тозуы мен амортизациясы
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен) - тозудың құндық көрінісін білдіреді. Амортизация - активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша - шықкдн айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Ұйым негізгі құралдардың әр тобы бойынша амортизация есептеу тәсілін өзі таңдайды. Таңдап алынған тәсілдер, негізгі құралдарды экономикалық тұрғыдан тиімді пайдалану мақсатында, басқа тәсілді таңдап алғанға дейін, жылдар бойы өзгеріссіз қолданылады. Таңдау кезінде табыс пен кірістің тең болу қағидасы сақталуға тиіс. Мысалы, өндірістік кешенді пайдаланудан түсетін табыс жылдарға тең бөлінген, олай болса, шығындар қатарына жатқызылатын амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты тәсіл пайдаланылады.
Негізгі құралдарға амортизация есептелініп отырады. Есептелген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегеріледі. Бастапқы құннан есептелген амортизациялық соманы азайтқандағы қалған сома, қалдық құн деп аталады. Негізгі құралдардың қызмет көрсету мерзімін, олардың жағдайына,климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндірістік технологиямен оның өзгеру бағытына орай әрбір ұйым өз бетінше анықтай алады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша жүргізіледі:
1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
2. Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі
(өндірістік әдіс).
3. Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;
ә) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданады. Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына болу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге, ал қалдық құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімін бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен мың (180000) теңгені құрайды. Яғни
1000000 - 100 000 = 900000
9000005=180000 (1)
Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге ((1000000-100000), яғни бастапқы құны мен Қалдық құнының айырмасы), ал оны пайдалану мерзіміне болу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (1005 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады
900000 х 20% = 180000 (2)
Станокқа амортизациялық аударым сомасынын бес жыл бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады
Кесте 2 - Амортизация есептелуі
Станоктың бастапқы құны (теңге)
Бір жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
180000
180000
820000
2-жылдың соңында
1000000
180000
360000
640000
3-жылдың соңында
1000000
180000
540000
460000
4-жылдың соңында
1000000
180000
720000
280000
5-жылдың соңында
1000000
180000
900000
100000
Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:
- негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді (тұрақты);
- жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
- негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)
Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.
Бастапқы құнды - қалдық құнды х Әр жылдағы
Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны Өндірілген өнім саны
1000000 - 100000 = Әр жылдағы (3)
1000000 өндірілген өнім саны = 0.09 теңге әр жылдағы өндірілген өнім саны
Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0.09 теңгені құрайды, яғни тоғыз (9) тиын.
Егер станок бірінші жылы 3 миллион
екінші жылы 3 миллион
үшінші жылы 2 миллион
төртінші жылы 1 миллион
бесінші жылы 1 миллион
өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері
бірінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0.09 = 270000
екінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0.09 = 270000
үшінші жылы 180000 тг = 2 миллион х 0.09 = 180000
төртінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0.09 = 90000
бесінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0.09 = 90000 сомаларына тең болады.
Кесте 3 - Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі
Станоктың бастапқы құны (теңге)
Өндірілген өнім көлемі
(дана)
Бір жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
-------
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
3000000
270000
270000
730000
2-жылдың соңында
1000000
3000000
270000
540000
460000
3-жылдың соңында
1000000
2000000
180000
720000
280000
4-жылдың соңында
1000000
1000000
90000
810000
190000
5-жылдың соңында
1000000
1000000
90000
900000
100000
Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амор-тизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.
Жылдамдатып есептен шығару әдісі. Жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады.
Бұл әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғырыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да бір дәлелденген жағдай негізгі құралдарды жөңдеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөңдеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды. Егерде негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде яғни бірдей шамада болып қалады.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік әдіс)
Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының (аталуының) себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
АА= Қалған жылдар саны х бастапқы саны - қалдық саны
Пайдаланатын жыл
стандарттарының қосындысы
Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+ 3+4+5). Бұл 15 саны коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффициенті өзгеріп отырады, яғни осы мысалымызда:
бірінші жылы 515
екінші жылы 415
үшінші жылы 315
төртінші жылы 215
бесінші жылы 115-ге тең болады
Станоктың бастапқы құны 1000000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 100000 (жүз мың) теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 900000 (тоғыз жүз мың) теңгені құрайды (1000000 - 100000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:
1-жыл АА = 515 х (1000000-100000) = 300000 тг
2-жыл АА - 415 х (1000000-100000) = 240000 тг
3-жыл АА = 315 х (1000000-100000) = 180000 тг.
4-жыл АА = 215 х (1000000-100000) = 120000 тг.
5-жыл АА = 115 х (1000000-100000) = 60000 тг.
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:
(4)
мұндағы,
S - сандардың қосындысы,
N - негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
Біздің мысалымыз бойынша
егер негізгі құралдардың пайдалану мерзімі 10 жыл болатын болса, коммулятивтік сан 55 -ке тең болады.
Жоғарыда айтылған мысалымыз бойынша сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі мына түрде болады:
Кесте 4 - Куммулятивтік әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі
Негізгі құралдардың бастапқы құны (теңге)
Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Негізгі құралдардың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
515x900000=300000
300000
700000
2-жылдың соңында
1000000
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы
Мамандығы: 5B050800 Есеп және аудит мамандығы
Орындады: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөн)
Жетекші: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні )
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі: ________________ ________________
(қолыподпись) (аты-жөні)
Көкшетау 2020 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Бөлім-1. Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тозуы мен амортизациясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.3.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің есебі ... ... ... ... ... 23
1.4.Негізгі құралдарды және материалдық емес активтерді есептен шығару ... .34
Бөлім-2.Азия Nur Kz ЖШС-нің қapжылық- экoнoмикaлық жaғдaйын тaлдaу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.1.Азия Nur Kz ЖШС-нің жaлпы cипaттaмacы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.2.Азия Nur Kz ЖШС-нің қapжылық-экoнoмикaлық көpceткiштepiн тaлдaу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
2.3.Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
Бөлім-3.Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдары мен материалдық емес активтерін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
3.1.Азия Nur Kz ЖШС-не жаңа негізгі құралдар мен материалдық емес активтер енгізу қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
3.2.Азия Nur Kz ЖШС-де өндіріс процесін автоматтандыру ... ... ... ... ... . ... ..75
Қopытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .80
Қoлдaнылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...82
Қосымшалар
Кіріспе
Дипломдық жұмыс тaқыpыбының өзeктiлiгi. Негізгі құралдар ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар. Негізгі құралдар кез-келген өндірістің маңызды факторларының бірі болып табылады. Олардың жіктеу, бағалау мен амортизациялық аударымдарын есептеу мен тиімді пайдалануы жауапкершілігі шектеулі серіктестік қызметінің нәтижелеріне тікелей әсер етеді.
Материалдық емес активтер - заттың нақтылай нысаны жоқ, бірақ сезілмейтін құндылыққа ие және субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе тұрақты түрде қосымша табыс әкелінетін активтер.
Ағылшын тілінде материалдық емес активтер-intangible сезілмейтін деп аталады. Яғни, мүліктің бұл санатына сезілмейтін, қол тигізе алмайтын заттар жатады.
Яғни, мұндай ерекше затты бухгалтерлер ескеруі керек, өйткені бұл жай ғана сезілмейтін зат емес, шын мәнінде бар нәрсе, бірақ сонымен қатар жұмыс істейтін компаниялардың экономикалық айналымында, өндіріске немесе, ең болмағанда, басқаруға белсенді түрде қатысады.
Coл ceбeптi бұл дипломдық жұмыстың тaқыpыбы қазіргі таңда нарықтық экономика жағдайында көптеген ұйымдарда маңызды болып табылады, сондықтан бұл тақырып қазіргі таңда өзeктi бoлып тaбылaды деген ойдамын.
Ғылыми жaңaлығы кәciпopын бoйыншa буxгaлтepлiк eceптi жүpгiзу ныcaндapы мeн негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы бaғдapлaмacының кeңeйтiлгeн түpiн eнгiзу.
Зepттeудiң тәжipибeлiк мaңыздылығы кәciпopындa негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебін және таладуын бapыншa тaлқылап және зерттеу.
Дипломдық жұмыстың мaқcaты Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебін және талдауын жacaу, aудитiн ұйымдacтыpу тeopияcын жәнe тәжipибeciн зepттeу бoлып тaбылaды. Бұл мaқcaтты жүзeгe acыpуда кeлeciдeй мiндeттep шeшiлeдi:
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тeopиялық acпeктiлepiн қapacтыpу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің eceбiн зepттeу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің aудитін зepттeу;
- негізгі құралдардың және материалдық емес активтерді талдау.
- негізгі құраларды және материалдық емес активтерді жіктеп бағалау;
- негізгі құралардың және материалдық емес активтердің қозғалысының есебін жүргізу;
- негізгі құралардың және материалдық емес активтердің амортизациясын есептеу;
- негізгі құраларды және материалдық емес активтерді түгендеу;
Дипломдық жұмыстың зepттeу oбъeктici бoлып Азия Nur Kz ЖШС бoлып тaбылaды.
Дипломдық жұмыстың пәні - негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың тeopиялық жәнe әдicтeмeлiк нeгiзi peтiндe мынaндaй әдeбиeт көздepi қoлдaнылғaн:
Кeулiмжaeв К.Н. Буxгaлтepлiк eceп тeopияcы жәнe нeгiздepi Aлмaты, 2008ж.
Aблeнoв Д.O. Қapжылық aудит жәнe тaлдaу Aлмaты, 2005 жыл.
Дүйceнбaeв Кәciпopынның қapжылық жaғдaйын тaлдaу Aлмaты, Экoнoмикa 2009. Қaзaқcтaн Pecпубликacының Буxгaлтepлiк eceп пeн қapжылық eceптiлiк туpaлы Зaңы (2007 жылғы 28 aқпaндaғы Зaңы). Xaлықapaлық қapжылық еceптiлiктiң стaндapттapы.
Дипломдық жұмыстың тәжipибeлiк нeгiзi peтiндe Азия Nur Kz ЖШС-нің 3 жылдық мәлiмeттepi, буxгaлтepлiк бaлaнcы, пaйдa мeн шығындapдың eceптeулepi aлынғaн.
Диплодық жұмыс 3 бөлiмнeн, кipicпe, қopытынды жәнe қocымшaлapдaн тұpaды. Жaлпы жұмыc көлeмi 83 бeт. Жұмыc құpaмы 17 кecтe, 9 фopмулa,
1 cуpeт, 43 әдeбиeт көздepiнeн тұpaды.
Бipiншi бөлiмдe: негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және таладуы, соның ішінде, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйелері, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің есебі, негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің аудитін,екiншi бөлiмде: Азия Nur Kz ЖШС-нің жaлпы cипaттaмacы, кәciпopынының қapжылық-экoнoмикaлық жaғдaйын тaлдaуын, Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдарын пайдалану тиімділігін талдадым, үшiншi бөлiмдe: Азия Nur Kz ЖШС-нің негізгі құралдары мен материалдық емес активтерін жетілдіру жолдары, Азия Nur Kz ЖШС-не жаңа негізгі құралдар мен материалдық емес активтер енгізу қажеттілігі және де Азия Nur Kz ЖШС-де өндіріс процесін автоматтандыруды қарастырып, барынша осы кәсіпорынның өндірісін жетілдірі жолдарын қарастырып, зерттеп, өз ұсыныстарымды жазып кеттім.
Бөлім-1. Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің бухгалтерлік есебі және талдауы
1.1.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің түрлері нысандары мен жүйесі
Негізгі құралдар - дегеніміз ұзақ уақыт жұмыс істейтін материалдық-заттық құндылықтар (ғимараттар, өткізгіш тетіктер машиналар, жабдықтар, көлік құралдары, құрал-саймандар, өндірістік және шаруашылық мүлкі, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал және басқалар).
Шаруашылық қызметте пайдалануға арналған негізгі құралдарды қайта сатуға немесе ақшаға айналдыруға болмайды. Оларға жер, құрылыстар мен ғимараттар, транспорт құралдары, жабдықтар мен берілгіш құрылғылар және басқалар жатады. Негізгі құралдар ұзақ уақыт бойы өндіріс циклдерінде пайдаланылады. Осы уақыт ішінде олардың құны өндірілетін өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына біртіндеп ауысады.
Негізгі құралдарды есептеуді дұрыс ұйымдастыру және тозу мөлшерін есептеу үшін негізгі құралдарды жіктеудің маңызы зор. Ұйымдарда негізгі құралдардың біріңғай типтік жіктеуі қолданылады.
Осыған сәйкес негізгі құралдар келесі белгілері бойынша топтасады:
- салалар бойынша;
- мақсатына қарай;
- түрі бойынша;
- қайтарылатындығына қарай;
- пайдалану сипатына қарай,
- салық салу мақсатына қарай.
Экономикалық мақсатына - қарай негізгі құралдар өнеркәсіптік-өндірістік негізгі құралдар, басқа салалардың өндірістік негізгі құралдары және өндірістік емес негізгі құралдар болып бөлінеді.
Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындарды шоғырландыру үшін 2430 Негізгі құралдардың құнсыздануынан болатын шығындар шоттар тобына арналған.
Кәсіпорын өздерінің негізгі құралдарының есебін 2400-шотының бөлімшелерінде, яғни мына активті шоттарда жүргізіледі:
2412-шот - үйлер мен ғимараттар;
2413-шот - машиналар мен жабдықтар;
2414-шот - көліктер құралдары;
2415-шот - компьтерлер, перифирициялық қондырғылар және деректерді өңдеу жөніндегі жабдық;
2416-шот - кеңсе жиһазы;
2417-шот-өндірістік құрал саймандар мен керек жарақтар.
Халық шаруашылығының әрбір саласында негізгі құралдар бұйымдық-заттық белгілері бойынша келесі түрлерге бөлінеді:
- ғимараттар;
- құрылыстар;
- өткізгіш жабдықтар;
- машиналар мен жабдықтар;
- көлік құралдары;
- аспаптар;
- өндірістік инвентар және керек жарақтар;
- шаруашылық инвентары;
- кітапханалық активтер;
- кітапхана қоры;
- жерді жақсартуға жұмсалатын күрделі шығындар;
- басқа да негізгі құралдар.
Қарайтынына қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оны баланста көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алған құралдар боп саналады.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, жұмыс істемейтін (консервациядағы) және қосалқыдағы болып бөлінеді.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгіқұралдарға күрделі қаржы жұмсау) жатады.Салық салу мақсатына қарай негізгі құралдар төрт топқа бөлінген, оларамортизациялық төлемдердің салықтық нормалары бекітілген: Өндірістік негізгі құралдар өнім өндіру немесе оған қызмет көрсету процесіне тікелей қатысатын негізгі құралдар. Олардың құрамына өндірістік ғимараттар мен құрылыстар, күш машиналары мен жабдықтар, өлшеуіш приборлар, көлік құралдары, аспаптар, өндірістік-шарауашылық және басқа еңбек құралдары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдар - өнім өндіру процесіне қатыспайтын, яғни, тұтынуға арналған негізгі құралдар - тұрғын-үй шаруашылықтар, денсаулық сақтау ұйымдары, мәдени, білім беру салаларының негізгі құралдары. Жұмыс істеп тұрған негізгі құралдарға ұйымдағы өндірістегі барлық құралдар жатады. Жұмыс істемейтін негізгі құралдарға өндіріс процесінде пайдаланылмайтын негізгі құралдар жатады.
Негізгі құралдардың құрамына енетіндер:
- жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объект саналады;
- үйлер - халыққа еңбек ету, тұру, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
- ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
- өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, құбырлар).
- электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
- машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда,мүліктік объекті болып саналады.
- көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдармен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
- құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механика- ландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және басқасын өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары).
Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады. Өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқада заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады.
Басқа да негізгі құралдар -- кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар. Негізгі құралдардың қозғалысына байланысты операцияларды көрсетуде бағалаудың бірнеше түрлері қолданылады. Есептеу тәжірибесінде алғашқы, ағымдағы, баланстық, жою және әділ құндары ажыратылады.
Бастапқы - негізгі құралдарды алу немесе тұрғызу бойынша іс жүзінде болған шығындардың құны, оларды жеткізу, құрастыру, орнату, іске қосу және активті мақсаты бойынша пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен байланысты басқа да шығындарды, сонымен бірге төленген салықтар төлемдерді қоса.
Ағымдағы - бұл негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі іс жүзіндегі нарық бағасы бойынша құны.
Баланстық - бұл активтің есепте және есеп беруде көрсетілетін, жинақталынған амортизация сомасы шегерілген бастапқы немесе ағымдағы құны.
Жою - пайдалы қызмет мерзімінің аяғында негізгі құралдарды жою кезінде пайда болатын, шығу бойынша күтілген шығындары шегерілген қалдықтардың, заттардың, қосалқы бөлшектердің болжамды құны.
Әділ құны - тәуелсіз екі жақ арасында негізгі құралдарды айырбастау мүмкін болатын құн.
Амортизацияланған құн - негізгі құралдардың бастапқы және болжанған жою құндарының арасындағы айырмашылығы, ал ол жүйелі түрде амортизациялық жолмен нормативтік қызметіне немесе барлық пайдалы кезеңіне ұйымінің шығысы ретінде таратылады, бұл кезде:
- пайдалы кезең қызметі - бүл кезең ішінде негізгі құралдары пайдаланудан экономикалық олжа алуды кәсіпорын топшылайды;
- нормативтік қызмет кезеңі - бүл кезең ішінде белгіленген нормаға сәйкес кәсіпорын негізгі құралдың тозуын есептейді.
Кесте 1 - Мердігерлік тәсілмен негізгі құралдарды жөндеуге шығындардың есебі бойынша шоттар корреспонденциясы
№
Шаруашылық операция мазмұны
Дебет
Кредит
1.
Негізгі құралдарды жөндеуге резерв есептелді
8410, 7110, 7210
3440 Жөндеуге резерв
2.
Негізгі құралдардың жөндеуін жүргізгені үшін мердігерлер шоты төлемге қабылданды
3440Жөндеуге резерв
3310, 4110
3.
ҚҚС сомасына, 12 пайыз
1420
3310, 4110
4.
Мердігерлер шоты ағымдағы банктік шоттан төленді
3310, 4110
1030
5.
Шаруашылық тәсілмен орындалған резерв есебінен негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар қажетсіздендірілді
3440Жөндеуге резерв
1310, 3350, 1250
6.
Жөндеу цехында негізгі құралдардың жөндеуі орындалды:
қосалқы бөлшектердің, материалдардың шығыны
еңбек ақы есептелді
еңбек ақыдан әлеуметтік салыққа аудырымдар жасалды
үстеме шығындардың үлесі қажетсіздендірілді
8310
8310
8310
8310
1310
3350
3150
8410
7.
Құрылған резерв есебінен жөндеу бойынша шығындар есептен шығарылды
3440Жөндеуге резерв
8310
Егер резерв құрылмаса, резерв бойынша шығындарды бірден сәйкес шоттардың (8410, 7110, 7210) дебетіне 3310 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің қысқа мерзімді кредиторлық қарыздары немесе 4110 Жабдықтаушылардың және мердігерлердің ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздары шоттарының кредитінен апарады. Жылдың соңында резервтелген соманың артығына реверсивті жазба жасайды.
Негізгі құралдар аудитінде қолданылатын ақпарат көздері кәсіпорын қабылдаған есеп саясатына тәуелді болады. Бұл есеп формасын таңдауда көрінеді: журнал-ордерлі, мемориалды - ордерлі, қарапайымды, сонымен қатар қолданыстағы регистрлер тізімінде, олардың құрылуында, кезектілігінде және оларда жазу жүргізу тәсілінде. Бірақ есептің кез- келген формасында негізгі құралдар бойынша операциялар алғашқы есептік құжаттаудың бірыңғайлы ведомісті аралық формалары мен толтырылуы тиіс екендігін есте сақтау керек:
Олар өндірістік процеске тікелей қатыспайды, бірақ олар жұмысшы күшін ұдайы өндіруге қажетті жағдай жасай отырып, оның нәтижесіне жанама әсер етеді. Өндіріс процесіне қатысу дәрежесінде негізгі қорлар активтік және пассивтік болып бөлінеді. Актив бөлігі (машиналар, құрал-жабдықтар) тікелей өндіріске, өнімнің (қызмет, жұмыс) мөлшері мен сапасына ықпал етеді. Пассив бөлігі негізгі қордың ғимарат, құрылыс және өндірістік процеске қажетті жақтарын құрап, жағдай жасайды
Негізгі құралдардың тозуы және амортизациясы: негізгі құрал өндіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану үдерісінде біртіндеп тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс үдерісіне қатысу нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны) пайда болады.
Негізгі құралдардың сапалық тозуы техникалық прогреске, өндіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді. Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді. Осыған орай, пайдаланылудағы негізгі құралдар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін негізгі құрал-жабдықтар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді) түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-жабдықтар объектілерін қайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді.
Негізгі құралды моральды тоздыратын факторлар:
1. Өндірістегі жабдықтар мен жабдықтардың жаңаруы (ескі машиналарды жаңа, неғұрлым өнімделуіне ауыстырады);
2. Технологиялық процестің жетілуі (жаңа технология кезінде қолданыстағы машиналар мен жабдықтарды пайдалану мүмкін емес);
3. Шығарылатын өнім номенклатурасының жаңаруы мен өзгеруі (бұл орайда ескі машиналар мен жабдықтар жаңа өнім шығаруға жарамсыз);
4. Тауар өндіруге арналған машиналар мен жабдықтардың санын азайтуда субъектіден талап ететін, кейбір тауарларға сұраныстың азаюы;
5. Жұмыс күшінің білікті қызметкерлердің еңбекпен қамтылуындағы, өндірістің географиялық орналасуындағы өзгерістер.
Материалдық емес активтер - заттың нақтылай нысаны жоқ, бірақ сезілмейтін құндылыққа ие және субъектіге ұзақ уақыт бойы немесе тұрақты түрде қосымша табыс әкелінетін активтер. Материалдық емес активтерге тауар белгілері, тауар өндірісінің тіркелінген жерлер, гудвил, ноу - хау, лицензиялар, патенттер және өнеркәсіп үлгілері, өнеркәсіпті ұйымдастыру шығындары. Электронды есептеу машинаны, бағдарламаны қамтамасыз ету, интелектуалдық меншік, жер учаскесін және табиғи ресурстарды пайдалану құқықтары және т.б жатады.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егерде оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса, болашақтаалынатын экономикалық олжаға олардың тікелей қатысы болса.Материалдық емес активтерді субъект былай анықтайтын болса, онда олжа табу мүмкіндігі ашылады. Материалдық емес активтер (МЕА) шартты түрде 4 топқа бөлінеді:
1. Өндіріспен байланысты материалдық емес активтер
2. Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер
3. Қолдану (пайдалану) құқықтарымен байланысты материалдық емес активтер.
4. Материалдық емес активтердің басқа да түрлері.
Жалпы айтқанда материалдық емес активтерге: лицензиалдық келісімдер, компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер, патенттер, авторлық құқықтар, тауар белгілері, қызмет ету белгілері, фирма атулары, тәжребиелі - конструкторлық жұмыстар және т.б. жатады.
Материалдық есмес активтердін есебінің міндеттері:
1. Материалдық есмес активтердін қозғалысын дұрыс құжаттық рәсімдеу және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсету.
2. Материалдық есмес активтердін материалдық жауапты адамдарға бекіту және сақталуын бақылау.
3. Материалдық есмес активтердін есептелген амортизациясы мен тозу сомасының есепте дұрыс көрсету.
4. Материалдық есмес активтердін құжаттауы дұрыс есептеу.
Материалдық емес активтердің нақты барлығымен қозғалысын есепке алу 2710 Гудвилл, 2730 Өзге материалдық емес активтер шоттарында жүргізледі. Осы шотардың дебеті бойынша - материалдық емес активтердің келіп түскен басымен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша - материалдық емес активтердің есептен шығарылғаны көрсетіледі.
Материалдық емес активтерді сипаттайтын немесе олардың пайдалану тәртібін белгілейтін, сондай - ақ кәсіпорынның мүлікттік құқығын растайтын құжаттар жатады.
Есеп беруде матариалдық емес активтердің мәнін ашу. Шаруашылық жүргізуші субьектінің қаржылық есеп беруде материалдық емес активтерінің есебі үшін қабылданған есеп саясаты ашылуы керек, атап айтқанда; амартизацияны есептеу үшін пайдаланатын тәсілі; пайдалы қызмет ету мерзімі немесе пайдаланатын амартизациялық нормасы; жалпы баланстық құн және есептік кезеннің басымен аяғына жинақталған амартизацияның нормасы; кәсіпорынның өзі жасаған материалдық емес активтердің баланстық және т.б. көрсетіледі.
Аудиттің алдында келесі міндеттер бар:
1.Материадық емес активтердін көлемін анықтау.
2.Материадық емес активтердін құрылымын тексеру, құрылымының кәсіпорын бағытымен сәйкестігін тексеру.
3.Материадық емес активтердін қамтамсыздығын тексеру.
4.Материадық емес активтердін жағдайын талдау.
5.Материадық емес активтердін қозғалысын талдау.
6.Материадық емес активтердін пайдаланудың экономикалық тиімділігін бағалау.
Кейбір материалдық емес активтер физикалық тасығыштарда болады: компьютерге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету- дискетада, фильм лентада болады. Мұндай жағдайларда материалдық емес активтер дискета мен лента емес компьютерге арналған бағдарламалық қамтамасыз ету мен фильм тексеріледі. Олар өз кезегінде көмекші элементтер болып табылады және активтің мәнін анықтауда негізгі алынбайды.
Материалдық емес активтердiң түсуi:
1. Сатып алу -- материалдық емес активтердiң бастапқы құнына оларды сатып алу, өндiру жөнiндегi шығындар, сондай-ақ олардың құнын өсiретiн басқа да шығындар кiредi.
2 .Қатысушылардың материалдық емес активтердi салым ретiнде жарғылық капиталға енгiзуi түсуi болып саналады, бұл ретте қатысушының бұл материалдық емес активтi сатып алу немесе өндiру арқылы шығын жұмсағанын растайтын құжаттардың болуы қажет.
Материалдық емес активтердiң шығып қалуы:
:: Келiсiм құны бойынша өткiзу;
:: ҚР азаматтық заңдарына сәйкес белгiленетiн iс бойынша жарғылық капиталға салым ретiнде беру;
:: Бухгалтерлiк есептiң деректерiне сәйкес баланстық құны бойынша тегiн беру жолымен жүргiзiлуi мүмкiн.
Материалдық емес активтердiң шығуынан алынған табыс
Егер шығып қалған материалдық емес активтердiң құны салық кезеңiнде келiп түскен материалдық емес активтердiң құнын ескергенде, iшкi топтың салық кезеңi басындағы құндық балансынан асып кетсе, асып кеткен мөлшерi жылдық жиынтық табысқа қосылады. Бұл iшкi топтың салық кезеңi аяғындағы құндық балансы нөлге тең болады.
Бағдарламалық өнімнің бастапқы құны қәсіпорынға түсу әдісіне байланысты:
- жарғылық капиталға салым ретінде түскені және өтеусіз алынғаны тараптардың немесе сарапшы - бағаланушылардың келісімі бойынша бағаланады;
- төлем үшін сатып алынғаны - сатып алу бойынша нақты жұмсалған шығын және пайдалануға дайын күйіне келтіру арқылы анықталады.
Материалдық емес активтер: жылдық есепке дайындықты тексеру. Материалдық емес активтердің шығуынан алынған табыс. Егер шығып қалған материалдық емес активтердің құны салық кезеңінде келіп түскен материалдық емес активтердің құнын ескергенде, ішкі топтың салық кезеңі басындағы құндық балансынан асып кетсе, асып кеткен мөлшері жылдық жиынтық табысқа қосылады. Бұл ішкі топтың салық кезеңі аяғындағы құндық балансы нөлге тең болады.
Материалдық емес активтерді анықтауға болады: егер де оларды жалға берсе, сатса, айырбастаса, болашақта алынтын экономикалық олжаға тікелей қатысы болса, онда оның экономикалық олжа табу мүмкіндігі ашылады.
Келешек экономикалық олжа, осы материалдық емес активтермен тікелей байлансты, егер олар мынадай жағдай алынса:
- болашақ экономикалық олжаны өсіруде материалдық емес активтердің ролі анықталса;
- субьектінің осы активті пайдалану қабілеттілігі мен ниеті болса; бүгінгі күнге пара пар қаржылық, техникалық және басқа да ресурстар бар болып, субьектіге болашақта күтілетін экономикалық олжаны алуға қолайлы жағдай туғызса.
Материалдық емес активтерге:
- лицензиондық келісімдер;
- компьютерлік бағдарламамен қамтамасыз етулер;
- патенттер;
- авторлық құқықтар;
- тауар белгілері;
- қызмет ету белгілері;
- фирма атаулары;
- тәжірибелі - конструкторлық жұмыстар және т.б. жатады.
Кең мағынасында Ноу-хау техникалық құжаттама түрiнде рәсімделген, бiрақ патенттелмеген, белгiлi бiр өндiрiстiң түрiн ұйымдастыруға қажеттi өндiрiстiк тәжірибесінің техникальқ, коммерциялық және басқа да қыр - сырларын көрсететiн бiлiм жиынтығы. Лицензиялық келiсiм - шарттарда, техникалык ынтымақтастық туралы шарттарда, лизингте және т.б. қызмет керсетудiң сан алуан түрлерінде кеңiнен колданылады. Жаңалықтар патентi, тауар белгілері, авторлық құқықтар мен патенттiк акпараттар субьектiнің меншiгi болып табылады. Кәсіпорын ноу-хаудың құпиясын сақтап, оны пайдаланудан түскен табыстарын бақылай алған жағдайда ғана материалдық емес активтiң анықтамасына жауап бере алады.
Ноу-хау өзiнiң бағасы мен басты көрсеткiштерiмен құнды. Өзiнiң табиғаты және төлем нысаны жағынан ол лицензия бағасына ұқсас. Ноу - хау сатып алушылардан қосымша алынған табыстың есебінен калыптасады және ол оның иесiне төленетiн сыйақының орнықты тағайындалған сомасы түрiнде көрсетiледi. Субъект белгiлi бiр ақыға сатып алатын лицензиялар мен патенттерден ноу-хаудың өзгешелiгi, ол әдетте, субектiнiң жарғылық капиталына құрылтайшылар қоскан материалдық үлесi ретiнде салынуы мүмкін. Ноу-хаудың субъект балансына алынатын құны құрылтайшылар немесе қатысушылардың келiсiм - шарттарының көмегiмен анықталады.
ЭЕМ бағдарламасымен жабдықтау - кәсіпорын иемденген, ұзақ уақыт бойы пайда әкелуге қабiлеттi бағдарламаларды пайдалануға қажеттi мәліметтерді талдау және бағдарламалық құжаттар жүйесiнiң жиынтығы.
Коммерциялық қызметпен байланысты материалдық емес активтер. Бұл топқа тауар таңбалары, тауарлардың шыққан жерi ж т.б. жатады. Айыру белгiсi жоқ, тек бiр ғана белгiден тұратын, сондай - ақ мемлекеттiк елтаңба, ту, эмблемалар, мемлекеттердiң ресми аттары, халықаралық және үкiметаралық ұйымдардың эмблемалары, толық немесе қысқартылған аттары, ресми қабылданған бақылау,кепiлдiк және сапасын (пробасын) көрсететін белгiлерi, мөрлер, марапаттау белгiлерi және басқа да айырым белгiлерiнен немесе соларға өте ұқсас, аралас деңгейдегi белгiлерден тұратын тауар таңбалары рұқсат етiлмейдi. Тауарды, тұтынушы немесе жасаушыны жаңылыстыратын элементтерi бар, қоғамдық мүдделер мен адамгершілік принциптерiне кайшы келетiн тауар таңбалары да тiркелмейдi.
Заңды немесе жеке тұлға тiркелген барлық тауарға немесе онын бiр бөлігіне қатысты тауар таңбасын, оның иесiнiң келiсімi бойынша бере алады.Бұл әрекет лицензиялық келiсiм бойынша белгiленген тәртiпке сай iстелінеді.
Лицензия (еркiндiк, құқық деген латын сөздерiнен алынған) - қандай да бiр операцияларды жүзеге асыруға құзырлы мемлекеттiк органдарынын берген рұқсаты.
Лицензиялар келесi белгiлерi бойынша белiнедi:
Субъект бойынша:
- Қазақстан Республикасының заңды және жеке тұлғаларына берiлетiн шетеллiк заңды және жеке тұлғаларға, азаматтығы жоқ тұлғаларға, халықаралық ұйымдарға берiлетiндер.
Қызмет ету көлемi бойынша:
- негізгі (бас) -- мерзiмi шектеусiз, белгiлi бiр қызмет түрiмен шұғылданатындарға, егер де олардың қызметi бiр тұтас технологиялық кешенге кiретiн болса, онда бас лицензия қызметтің бiрнеше түрiмен шұғылданатындарға да берiледi;
- бiр жолғы (бiр-ақ рет пайдалануға берiлетiндер) -- белгiлi бiр шаруашылық операциясын жасау үшiн рұқсат етiлетiн шегiнде өнімнің көлемін, санын немесе салығын (ақшалай немесе натуралды түрiнде) алуға беріледі;
- операциондық - валюта заңдылығымен анықталған, валюталық құндылықтарды пайдаланумен байланысты белгiлi бiр банк қызметiнiң операцияларын жасау үшiн берiледi.
Мерзiмдiк әрекетi бойынша:
- тұрақты берiлген мерзiмi шектелмеген
- белгiлi бiр мерзiмге берiлген
Аймақтық әрекет ету сферасы (территориялық әрекет ету аясы) бойынша:
- Қазақстан Республикасының аймағында әрекет етедi;
- Қазақстан Республикасының белгiлi бiр аймағында ғана әрекет етедi;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де таратылады.
Материалдық емес активтердiң басқа да түрлерi. Материалдық емес активтердің бұл тобына Фирма бағасы (гудвилл), интеллектуалдық меншiк және тағы басқалары кiредi (гудвилл құрамына кіретін материалдық емес активтер сызбада көрсетiлген).
Гудвилл. Гудвиллды бухгалтерлiк есеп тұрғысынан қарағанда, ол компаничларды бiрiктiрiп немесе сатып алған кезде кәсіпорынның сатып алған бағасын және оның дербес бiрлiк болып тұрған кезiндегi баланстық қалдық құнының (мiндеттемелерiн қоспағанда) арасындағы айырмасын көрсетедi.
Гудвилл материалдық емес активтердiң бұл түрi бүтiндей жұмыс iстеп тұрған кәсіпорындардың немесе олардың құрылымдық бөлiмдерiнiң бiр тобын сатып алгғанда пайда болады. Гудвиллдiң пайда болу себептерi әрқилы болып келедi. Әдетте, мұндай кәсіпорындардың (бөлiмшелердiң) баланстық құнымен емес, аукционда (конкурста), кәсіпорынның болашақтағы табыс әкелу мүмкiндiгiне, оның өнiмдi шығару нарығындағы беделiне және басқа факторларға байланысты анықталған бағасына немесе сатып алынатын нарықтық қатынастар жағдайында пайда болатын заңды құбылыс.
1.2.Негізгі құралдардың және материалдық емес активтердің тозуы мен амортизациясы
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен) - тозудың құндық көрінісін білдіреді. Амортизация - активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша амортизация есептеу келіп түскен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал шығып кеткен негізгі құралдар бойынша - шықкдн айдан кейінгі айдың бірінші күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Ұйым негізгі құралдардың әр тобы бойынша амортизация есептеу тәсілін өзі таңдайды. Таңдап алынған тәсілдер, негізгі құралдарды экономикалық тұрғыдан тиімді пайдалану мақсатында, басқа тәсілді таңдап алғанға дейін, жылдар бойы өзгеріссіз қолданылады. Таңдау кезінде табыс пен кірістің тең болу қағидасы сақталуға тиіс. Мысалы, өндірістік кешенді пайдаланудан түсетін табыс жылдарға тең бөлінген, олай болса, шығындар қатарына жатқызылатын амортизацияны есептеу үшін бірқалыпты тәсіл пайдаланылады.
Негізгі құралдарға амортизация есептелініп отырады. Есептелген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны сомасынан біртіндеп шегеріледі. Бастапқы құннан есептелген амортизациялық соманы азайтқандағы қалған сома, қалдық құн деп аталады. Негізгі құралдардың қызмет көрсету мерзімін, олардың жағдайына,климат ерекшеліктерін ескере отырып, өндірістік технологиямен оның өзгеру бағытына орай әрбір ұйым өз бетінше анықтай алады.
Есептелген амортизация сомасы ай сайын өндірлген өнімнің, орындалған жұмыстың немесе көрсетілген қызметтің өзіндік құнына апарылады; маусымдық өндірістерге амортизациялық аударымдардың жылдық сомасы кәсіпорынның жыл ішінде жұмыс істеу кезеңнің өндірістік шығындарына қосылады.
Негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу мына әдістер бойынша жүргізіледі:
1. Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
2. Құнды орындалған жұмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі
(өндірістік әдіс).
3. Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық құнының кему (қалдықты азайту) әдісі;
ә) сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің таңдап алынған әдісі кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданады. Егер негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің амортизацияланатын құны негізгі құралдардың жұмыс істейтін мерзімінің ішінде шаруашылық субъектісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады. Бұл әдіс бойынша амортизациялық аударым мөлшері тек қана объектінің жұмыс істеу мерзімінің ұзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бұл әдіс бойынша әр есепті жылда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомасы осы негізгі құралдарының барлық пайдалану мерзімінде амортизацияланатын сомасын, яғни бастапқы құн мен қалдық құнының айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына болу арқылы есептеліп шығарылады. Бұл әдіс бойынша, яғни құнды бірқалыпты есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі құралдарға есептелетін амортизациялық аударым сомалары жыл сайын тұрақты мөлшерде жүргізіледі.
Мысалы: станоктың бастапқы құны бір миллион (1000000) теңге, ал қалдық құны жүз мың (100000) теңгені құрайды. Бұл станоктың пайдалану мерзімін бес (5) жыл деп алып, осы жоғарыда айтылған әдіс бойынша бір жылдық амортизациялық аударымды есептейтін болсақ, ол жүз сексен мың (180000) теңгені құрайды. Яғни
1000000 - 100 000 = 900000
9000005=180000 (1)
Бұл станоктың барлық амортизацияланатын сомасы 900000 теңге ((1000000-100000), яғни бастапқы құны мен Қалдық құнының айырмасы), ал оны пайдалану мерзіміне болу арқылы бір жылдық амортизациялық аударым сомасы табылады. Бұл станоктың пайдалану мерзімі 5 жыл болғандықтан барлық амортизациялануға тиісті соманы 100% (пайыз) деп алып, ал бір жылдық амортизациялық аударым мөлшерін (1005 = 20%) сол соманың 20% (пайыз) деп те табуға болады. Бұл жағдайда жоғарыдағы көрсеткішке тең сома табылады
900000 х 20% = 180000 (2)
Станокқа амортизациялық аударым сомасынын бес жыл бойы есептелуін төмендегі кестеден көруге болады
Кесте 2 - Амортизация есептелуі
Станоктың бастапқы құны (теңге)
Бір жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
180000
180000
820000
2-жылдың соңында
1000000
180000
360000
640000
3-жылдың соңында
1000000
180000
540000
460000
4-жылдың соңында
1000000
180000
720000
280000
5-жылдың соңында
1000000
180000
900000
100000
Бұл кестеден үш жағдайды көруге болады:
- негізгі құралдардың пайдалану мерзімі ішінде, яғни 5 (бес) жыл бойы оған есептелетін амортизациялық аударым сомасы өзгермейді (тұрақты);
- жинақталған тозу сомасы бірқалыпты өсіп (көбейіп) отырады;
- негізгі құралдардың қалдық құны бірқалыпты азайып отырады.
Құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)
Бұл әдіс объектінің пайдаланылған уақытына емес, оны пайдалану нәтижесіне негізделген. Егер жоғарыда, яғни алдыңғы әдісте қарастырылған станок өзінің 5 (бес) жыл ішінде пайдаланатын уақыты аралығында 10 (он) миллион дана өнімді жасауға негізделген болса, онда ол станокқа жыл сайын есептелетін амортизациялық аударым сомасы бұл әдіс бойынша станок арқылы өндірілетін бір дана өнімге тиісті амортизациялық аударымды әр жылда осы станок арқылы өндірілген өнім санына көбейту арқылы табылады.
Бастапқы құнды - қалдық құнды х Әр жылдағы
Жалпы өндірілуге тиісті өнім саны Өндірілген өнім саны
1000000 - 100000 = Әр жылдағы (3)
1000000 өндірілген өнім саны = 0.09 теңге әр жылдағы өндірілген өнім саны
Станоктың бір дана өнім өндіруге есептелетін амортизациялық аударым мөлшері бұл әдіс бойынша жоғарыда табылғандай 0.09 теңгені құрайды, яғни тоғыз (9) тиын.
Егер станок бірінші жылы 3 миллион
екінші жылы 3 миллион
үшінші жылы 2 миллион
төртінші жылы 1 миллион
бесінші жылы 1 миллион
өнім өндірсе, онда оған әр жылда есептелетін амортизациялық аударым мөлшері
бірінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0.09 = 270000
екінші жылы 270000 тг = 3 миллион х 0.09 = 270000
үшінші жылы 180000 тг = 2 миллион х 0.09 = 180000
төртінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0.09 = 90000
бесінші жылы 90000 тг = 1 миллион х 0.09 = 90000 сомаларына тең болады.
Кесте 3 - Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі
Станоктың бастапқы құны (теңге)
Өндірілген өнім көлемі
(дана)
Бір жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Станоктың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
-------
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
3000000
270000
270000
730000
2-жылдың соңында
1000000
3000000
270000
540000
460000
3-жылдың соңында
1000000
2000000
180000
720000
280000
4-жылдың соңында
1000000
1000000
90000
810000
190000
5-жылдың соңында
1000000
1000000
90000
900000
100000
Бұл әдісті (өндірістік әдісті) қолдануда әр жылғы амортизациялық аударым сомасымен орындалған жұмыс көлемінің, яғни станок арқылы өндірілген өнім санының арасында тікелей байланыс бар. Бұл әдісті қолдану барысында жинақталған тозу сомасы жыл сайын орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына қарай өсіп, көбейіп отырады. Ал объектінің қалдық құны амор-тизацияланатын құнның соңына жеткенше орындалған жұмыстың көлеміне, өндірілген өнімнің санына тікелей үйлесімді түрде азайып отырады. Жалпы бұл әдісті объектінің пайдалану кезіндегі оның істейтін жұмысының көлемін, ол арқылы өндірілетін өнімнің санын айтарлықтай дәлдікпен анықтауға болатын жағдайда ғана қолдануға болады.
Жылдамдатып есептен шығару әдісі. Жеделдетілген амортизациялық аударым әдістері негізгі құралдарды өздерінің мөлшерленген пайдалану мөлшерінен бұрын есептеп шығару үшін қолданылады.
Бұл әдістерді қолдану барысында негізгі құралдарды алғашқы пайдалану жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасы, оның соңғы пайдаланатын жылдарындағы есептелетін амортизациялық аударым сомасынан анағұрлым (едәуір) асып түседі. Өйткені, негізгі құралдардың алғашқы пайдалану, яғни жұмыс істеу жылдарындағы өнім өндіру қабілеттілігі соңғы жылдарға қарағанда едәуір жоғары болып табылады. Осыларды ескеретін болсақ амортизациялық аударым есептеудің жоғырыда аталған жылдамдатып есептен шығару әдісі өндірілген өнімнің өзіндік құнына сәйкестендіріліп есептеу принципіне негізделген. Жеделдетілген әдістің қолданылуы, сонымен қатар техника мен технологияны мейлінше жетілдіруге, яғни жаңартуға орай жабдықтардың, яғни негізгі құралдардың өздерінің сапалық құнын тез жоғалтып алуына байланысты бұрын сатып алынған, сапалық жағынан тозған негізгі құралдарды жаңа өнімділігі жоғары басқа да жақтардың тиімді болып келетін құралдармен ауыстыруды көздейді. Жылдамдатып есептен шығару әдісін қолдануға әсер ететін тағы да бір дәлелденген жағдай негізгі құралдарды жөңдеу шығындарына байланысты. Олар яғни жөңдеу шығындары негізгі құралдарды пайдалану кезеңдерінің бастапқы уақытына қарағанда пайдаланудың соңғы уақытына қарай өсе бастайды. Егерде негізгі құралдарға жылдамдатып есептен шығару деп аталатын амортизациялық аударым әдісін қолданған жағдайда амортизациялық аударым мен жөндеу шығындарының қосындысы негізгі құралдардың пайдаланылуы барысында бірнеше жыл, яғни ұзақ уақыт бойы бір қалыпты деңгейде болады. Нәтижесінде негізгі құралдардың өздерінің пайдаланылуы барысында ұйымға келтіретін пайдасы бір қалыпты тең мөлшерде яғни бірдей шамада болып қалады.
Сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару әдісі (коммулятивтік әдіс)
Бұл әдістің коммулятивтік, яғни сандардың қосынды жиынтық сомасы деп айтылуының (аталуының) себебі осы әдіс бойынша негізгі құралдарға амортизациялық аударым сомасын есептейтін формуланың алымы негізгі құралдардың пайдалану мерзімінің қалған жылдар санына тең болып, ал бөлімі ол активтің пайдаланатын барлық жылдар мерзімі сандарының қосындысына тең болуына байланысты. Бұл формула мына түрде жазылады:
АА= Қалған жылдар саны х бастапқы саны - қалдық саны
Пайдаланатын жыл
стандарттарының қосындысы
Мысалы: станоктың пайдалану мерзімі 5 (бес) жыл деп қарастыратын болсақ, онда станоктың пайдаланатын жыл сандарының қосындысы 15-ке (он бес) тең, яғни (1+2+ 3+4+5). Бұл 15 саны коммулятивтік сан. Әр жыл үшін есептік көрсеткіш коэффициенті өзгеріп отырады, яғни осы мысалымызда:
бірінші жылы 515
екінші жылы 415
үшінші жылы 315
төртінші жылы 215
бесінші жылы 115-ге тең болады
Станоктың бастапқы құны 1000000 (бір миллион) теңге, қалдық құны 100000 (жүз мың) теңге болған жағдайда оның амортизацияланатын аударым мөлшері 900000 (тоғыз жүз мың) теңгені құрайды (1000000 - 100000). Ал жылдық амортизациялық аударым мөлшері былайша анықталады:
1-жыл АА = 515 х (1000000-100000) = 300000 тг
2-жыл АА - 415 х (1000000-100000) = 240000 тг
3-жыл АА = 315 х (1000000-100000) = 180000 тг.
4-жыл АА = 215 х (1000000-100000) = 120000 тг.
5-жыл АА = 115 х (1000000-100000) = 60000 тг.
Сандардың қосындысын, яғни коммулятивтік санын неғұрлым жылдам анықтап табу үшін мына формула қолданылады:
(4)
мұндағы,
S - сандардың қосындысы,
N - негізгі құралдардың пайдалану мерзімі (жыл).
Біздің мысалымыз бойынша
егер негізгі құралдардың пайдалану мерзімі 10 жыл болатын болса, коммулятивтік сан 55 -ке тең болады.
Жоғарыда айтылған мысалымыз бойынша сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (куммулятивтік) әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі мына түрде болады:
Кесте 4 - Куммулятивтік әдісімен негізгі құралдарға амортизациялық аударым есептеу кестесі
Негізгі құралдардың бастапқы құны (теңге)
Жылдық амортизациялық аударым сомасы (теңге)
Жинақталған тозу сомасы (теңге)
Негізгі құралдардың қалдық құны (теңге)
Сатып алынған кездегі
1000000
--------
--------
1000000
1-жылдың соңында
1000000
515x900000=300000
300000
700000
2-жылдың соңында
1000000
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz