ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҚ СИПАТ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 49 бет
Таңдаулыға:

1 ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫНДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҚ СИПАТ

0.1 Қазіргі айшықты (орнаментальді) проза
Әрбір қаламы қарымды, ойы орамды жазушы қайталанбас, шоқтығы биік, өзіндік жеке тұлға. Өйткені ол дүние есігін ашқан мезеттегі заманның, өзін қоршаған әлем мен қоғамның, мейлі ол қуанышты жағдай, мейлі ол келеңсіздік болсын, басынан өткен, сезінген, көрген жайттарды сөзбен әспеттеп, бейнелеу барысында өзгелерден әсте биік, қолтаңбасы ешкімге ұқсамайтын ерекшелікті қалыптастырады. Әр адамның өз шындығы, түсінігі, өзіндік көзқарасы бар. Әлемді қайта жасап қалыптастыру қолдан келмегенімен, сол өмірді өз ақиқатымен, ішкі әлемінің шындығымен суреттеп, оқырманға әсер сыйлап, өмірдің қаншалықты қымбат екендігін ұғындыруда қаламгер батыл болуға тиісті. Өнер ешқашан қатып қалған қағида мен заңдылықтарға бағынған емес. Дәуірлер алмасып, заманалар уақыт белесін бағындырады, мәдениеттер де сол заманның ағымына қарай тоғысады. Бір стиль бірнеше салаға әсер етіп, оның өзіндік ерекшеліктерін тудырады. ХХ ғасыр соңы адам, қоғам санасына өзгерістер әкелді. Қоғамдық құрылыстың өзгеруіне байланысты, бұрынғы сана мен бұрынғы идеалдар жойылып, жеке сана пайда болды. Осының нәтижесінде бір-біріне жазу мәнері ұқсамайтын, әдебиетке соны көзқарас, тың серпін берген жазушылар шығармашылығы дүниеге келді. Бұрыннан жазып жүрген қаламгерлер мен әдебиет айдынына жаңа келген жазушылар арасында кереғарлық пайда болды. Өйткені әр жазушы туындысында өз дүниетанымын бейнелейді, өзінің қабылдауын береді. Әдебиет - идеологияның құралы емес, жеке тұлғаның өз-өзін көрсету құралына айналды. Айшықты проза ХХ ғасырдың алғашқы жартысында пайда болған жарқын құбылыс болып табылады. Айшықты проза - прозалық мәтіннің поэтикалық заңдары бойынша ұйымдастыру формасы: сюжет екінші жоспарға кетіп, бірінші жоспарға метафоралар, бейнелер, ассоциациялар, лейтмотивтер, ырғақтар шығады. Сөздің көп қырлы мағынасы жан-жақты ашылады. Айшықты проза өз бойына поэзия мен прозаның сипаттарын біріктіреді. Өзінің поэтикалығы арқасында айшықты проза мифтің құрылымдық бейнесі ретінде көрінеді. Шынайы әлемде таза шартты символ ретінде қарастырылатын сөз мифтік ойлау әлемінде иконикалық белгі, оның мәні материалдық түрде болады. [1, 263] Орнаментальды проза үшін төмендегі баяндау және стильдік ерекшеліктер тән: қайталау (лексикалық, синтаксистік және т.б.), ырғақтық, образдық қанықтық, композицияның монтаждық принциптері, фрагменттілік, сюжеттің болмауы, баяндаудың ретсіздігі, кейіпкер арқылы мінезді, ойды, көзқарасты беру, сөздің эстетикалық белсенділігін қалыптастыру. Айшықты прозаның көріністері фольклордан басталып, ежелгі жыр-дастандардан, Тоныкөк, Күлтегін жазбаларынан, Абайдың поэзиясынан, Алаш әдебиетінен де байқалады. Айшықты прозаға кез-келген жазушы бара бермейді. Бұл прозаға қалам сілтей алған халықтың талантты, батыл қаламгерлері осындай жаңаша жолмен өзінің шығармашылық мәнін айқындап, сырттан төнген қандай да бір бөгеттерге тосқауыл қоя білді. Қазіргі қазақ прозасындағы айшықты прозаның тамаша үлгілерін М.Мағауин, Т.Нұрмағанбетов, Д.Әшімханов, Т.Шапай, Д.Амантай, А.Алтай, Г.Шойбекова, тәрізді қаламгерлеріміздің шығармашылығынан көре аламыз. Көрнекті жазушы Мұхтар Мағауиннің тәуелсіздік жылдарында жазған жаңа тұрпаттағы шығармалары көркемдік әлемді игерудің тың арнасын қалыптастырып, ұлттық рухты дүр сілкіндірген өзгеше құбылысқа айналды. Оның соңғы жылдары жазған кез-келген шығармасы формалық тұрғыдан мүлде күрделі, әдіс-тәсілі тосын. Бұл туындылардың арғы қатпарында, тереңінде халық мұрасының айшықты белгілері мол болғандықтан, шығармалары оқырманды тылсым күшімен еріксіз баурап алады. Мұхтар Мағауин өз кейіпкерлерінің басындағы хал-жайын суреттеу барысында айшықты прозаның өрнектері - көркем детальдарды қолданады. Шипалы арасан хикаятында жазушы былай дейді: Ең мәндісі - сол шығарманың өзі. Қандай жағдайда, қалай жазылды, бұл төртінші, бесінші кезектегі нәрсе. Анау себеп, мынау себеп деген де бос сөз, себеп біреу-ақ: қаламгердің ішкі рухани қажеті. Қас қаламгер өзі үшін ғана жазады. Ең алдымен өзі үшін. Алма ағашы неге гүлдейді - жеміс шықсын, оны біреу жесін деп емес, тіршілігін жалғау үшін. Гете Мариенбад эллегиясын кім үшін жазды? Өзі үшін. Жазбаса... құсадан өлетін еді. Жазу - физиологиялық құбылыс. Тәннің емес, жанның, рухтың. Айырмасы - қалдық емес, өнім. Ой мен сезімнің ми қатпарларында қорытылып, тазарып шыққан көрінісі. Ал анау, мынау дегеннің бәрі себеп емес, түрткі, әсер, асса құнарлы тыңайтқыш қана. Гетенің басынан өткен Мариенбад хикаясы да сол сияқты... Осы хикаятта жазушы кеңістікті Гетенің қамалы және тас қақпа арқылы бейнелейді. Кеңістіктің өлшемі де кейіпкерлермен сабақтас. Жазушы бұл шығармасында қаншама замандар өткенін, сол аралықта еменнің күлге айналғанын, шүберек түгіл адамның топыраққа айналғанын, тас қамалдың өзінің мүжіп тозғанын, тек Шипалы Арасаннан нәр алған, ғасыр өткен сайын жаңарып, түрлене беретін сөз ғана тозбайтынын, тілге тиек етеді. Тас қамал ол үй, адамның жеке әлемі. Үй образы кәдімгі тірі жан сипатында. Ол күле алады, жылай алады, қайғырады, қуанады. Ол үй өзінде тұрған Гетенің бейнесін есінде сақтайды, соның жанымен тығыз байланыста болады. Жазушы шығармада лейтмотивтік жүйе ретінде үй образын алады. Шығармадағы үй лейтмотивіне ашық терезе, ошақта жанып жатқан от, бөлме, үйдің қожайыны, үйді қоршаған заттар т.б жатады. Гетенің үйге оралуы кеңістік пен уақытты жадыда ойша жаңғырту арқылы беріледі. Оның өмірінің соңындағы шаршап-шалдыққан жүрегі алыста сағым болып қалған балалық шағы мен туып өскен үйіне, еліне деген сағыныштың отымен жылытқан үйін суреттейді. М.Мағауин үйдегі әрбір ағаштың түріне, түсіне мән бере отырып оны қамалдың түрі, түсімен байланыстырады. Жазушы шығармада үй тек қана адам баласы қоныстанатын, жылу алатын мекен ғана емес, адамның жан-дүниесіне өмірдің үйлесімін сіңдіретін қасиетке ие деген мотив қолданады. Айшықты прозаның ерекше белгісіне сай келетін жол жүру, сапар шегу ұғымдары Дидахмет Әшімханов шығармашылығынан, Тынымбай Нұрмағамбетовтің Туған ауыл түтіні мен Айқай повестерінен көп байқалады. Жол жүру ұғымы уақытты ауыстыра отырып, өмірдің мәнін ұғыну дегенді тұжырымдайды. Д.Әшімхановтың Жер аңсаған сары атан повесінде өрнекті прозаның стилі ретінде сары сөзін алады. Сары белдің бауыры - сағым ба, әлде шалқар көл. Шартабақ күн төбеде. Шалқыған ыстық жер-көкте. Табанын тасқа тілдіріп, жанарын жасқа жудырып, маңдайын жел күнсітіп,таңдайын шөл қаңсытып, сар желіп келеді Сарыатан. Таусылмайды сары дала, таусылмайды сары бел. Сары белдің ар жағы - бота күнгі мекені. Дидахмет Әшімханов оқиға желісін өткенге шегініс жасау арқылы әңгіменің ішіндегі әңгімені бастайды. Қаламгер бұл жерде де детальға жүгінеді. Жазушы өрнекті прозаның стилімен мамаағашқа екпін түсіре, алдағы келе жатқан трагедиялық жағдайды тұспалдайды. Әдеби дамуда өзіндік стилімен, сөз өнеріндегі дара болмысымен танылған дара жазушы Тынымбай Нұрмағанбетұлы шығармалары өмірдің өзінен алынып, айналадағы күнде көріп жүрген құбылысты өзіндік шұрайлы да құнар тілімен, оңтайлы тәсілдермен тамаша бейнелей білген шыншыл туындылар. Жазушы талай қаламгер ат ізін салған белгілі тақырыптың өзінен бұрын байқалмаған бедер тауып, безендіре білді. Тынымбай Нұрмағамбетовтің шығармаларында иіс ұғымы аса маңызды атрибут ретінде алынған. Туған үйдің түтінінің иісі, Ата қоныстың, кіндік қаны тамған жердің, жалғыз ұлдың иісі. Баланың иісі, әке үйінің иісі (нан, ананың киімі, оның қабірінің бір уыс топырағы) − бұлардың барлығы кейіпкердің жан дүниесінің тереңіне бойлап, анаға, туған жерге деген махаббатын қайта оятады. Иіс мотиві арқылы бүгінгі замандастарға адамның қасиеті туралы ой түсіріп, жан әлеміндегі тылсым, тұнық сезімдердің оянуына түрткі болады. Ал Тұрсынжан Шапай шығармашылығындағы айшықты прозаның көрінісін беретін атрибут ретінде айна алынған. Айна сарай мен Әулие әңгімесіндегі айна лейтмотиві - адамның әлемді оның алғашқы танымдық қасиеттерін тануын меңзейді. ...Қол басындай ғана сынық айна екен деймін. Жерден іліп алып, бетінің шаңын жеңіммен сүртіп-сүртіп жіберіп, үңіліп келіп қараймын. Қараған сайын, белгісіз бір суық үрейден қалтырай түсемін...Айнаның беті қарауыта үңірейген құрдым құдыққа айналып барады [ 3, 199 б]. Бұл символ − жарық дүние бастауынан, күннің шығысынан көрге дейінгі түсініксіз, беймәлім жайттардың рәмізі. Шығармадағы кейіпкердің айнаға қараған сәтінен бастап ол өткенді, өзін еске алады. Бұл сәт деп атады кейіпкер: Мұнда мен өзіме қатты ұқсаймын... жоқ, мен осындай болуға тиісті едім... болғым келер еді... жоқ, мен осының өзі өзімін! Бұл бейне емес, бұл - мен! Өйткені, бұл айнада бір сүйіспеншілік бар... Кім өзін... Жазушының балалық сағынышы баланың өзін дүниеден ажырағысын сезініп, дүние құпиясын білудің қажетсіздігі, өйткені баланың өзінің символ екендігін айтуы әңгімелерінің арқауы. Дидар Амантай прозасындағы ақ түс таңғажайып құбылыстарды тануға бағытталған (түс көру, әйелдің бейнесі, Ыстықкөлдегі қар, ақ түс және өлім). Ең бірінші ақ түс түс көру (ұйқы) образында табиғаттың ғажабынан қызға деген сезімінің оянуы арқылы кейіпкер күнделікті өмірдегі күйбең тірліктен биіктеп, жан дүниесінің тереңінде өзіне өзі есеп беріп, өзгеру себебінің таңғажайып сәтін, ләззатын жібергісі келмейді. Сондықтан оның үнсіз ғана ернін жымқырып отыруына мән берілген. Дидардың кейіпкерлері әрдайым жалғыздықта болады, тек бір сәт қана өзге адамның жан дүниесімен кездесіп, шарпысып қалады. Сондай-ақ жазушы өз шығармаларында қарағайлы орман мен қара суды, түн, күн сәулесін, жаңбырды басты атрибут ретінде алады. Қар мен жаңбыр - жазушының өмірінің тұрақты атрибуты. Қардың өзінің мағынасын әртүрлі етіп кұлпырта пайдаланады. Бір уыс топырақ әңгімесіндегі қар ұшқыны, қалың қар т.б. Жазушының көптеген шығармаларына ене отырып, қар образы кейіпкердің жан түкпіріндегі сырын ашудың лейтмотивіне айналды. Мынадай тұжырымға келуге болады, адам өзінің ең бақытты сәтінде табиғатпен тұтасып, әсіресе қар жауған сәттегі оның кіршіксіз ақ түсі өң мен түстің арасындағы беймәлім сезімді туғызады. Ал кейіпкер қалалық өмірге ауысқанда жанның торығуы басталады. Д.Амантай шығармаларындағы қар әрқилы мазмұнда, мысалы қар аралас жаңбыр, қайғылы ой мен оқиғаға байланысты. Жекелеген сөздер, репликалар, тұтас синтаксистік бірліктер, сюжеттің қайталануы қиылысатын әрі қарама-қайшы айшықты әсердің бұл түр мен түс, орын, сыртқы сипат, жұмбақтың құпиясы. Олар мағыналық тұрғыдан лейтмотив жүйесінде танылып, формальді түрде дыбыстың жазудан мәні түспейтін поэтикалық әдістердің (метафора, метонимия, анафора, эпифора, сөздің кері формасы) реттелген бірлігі - осылардың барлығы шығарманың өзіндік өрнегін қалыптастырады. Тұтастай алғанда орнаментальді жүйе; көркем әдебиеттегі шығармалардан өзіндік мағыналық жүйесі арқылы өзгешеленіп, белгілі көркемдік тұтастыққа тілдік, тілдік емес бірліктердің бейнелеушілік мүмкіндіктерін жоғары дәрежеде қойылтып, жұмылдырумен ерекшеленеді. Қорыта келгенде, халық арасында таралған қанатты сөздер кейіпкер-автор санасындағы ой ағымына ұлттық деталь ретінде қосылады. Тұтастай алғанда орнаментальді жүйе; көркем әдебиеттегі шығармалардан өзіндік мағыналық жүйесі арқылы өзгешеленіп, белгілі көркемдік тұтастыққа тілдік, тілдік емес бірліктердің бейнелеушілік мүмкіндіктерін жоғары дәрежеде қойылтып, жұмылдырумен ерекшеленеді. Шығармалардағы бір сөздің бірнеше рет қайталануы кейіпкердің ішкі сезімдерінің, көңіл-күйінің тасқындарын танытады әрі еркін ауызекі тіл мен өлең жүйесіндегі аяқталмаған ой-сезімді білдіреді. Айшықты прозада адам денесінің бір бөліктері кейіпкердің орнын басуы бейнесінде танылады.

1. Шмид В. Нарратология. - М.: Языки славянской культуры, 2003.
2. Балтабаева Г.С. Тәуелсіздік кезіндегі қазақ прозасының көркемдік әлемі: Повестер мен әңгімелерге шолу, талдау. - Алматы: Қаратау КБ ЖШС: Дәстүр , 2016, - 288 б.
3. Шапай Т. Екі томдық шығармалар жинағы. 2 том. - Алматы: Арда+7 , 2017. - 384 б

1.2 Мистика
Мистикалық проза философиялық тұрғыдан алғанда бірегей құбылыс деп айтуға болады. Ол неміс романтиктерінің прозаларын, атап айтқанда, Гофманның және Гетенің Фаустынан бастау алған. XIX-XX ғғ. ширегіндегі модернизм өнеріндегі классикалык реализм қағидалары неоромантизм ағымының жаңалықтары енгізілді. Бұл болмыстың материалдық және трансценденттік деңгейлерін біріктіретін көркемдік кос әлем үлгісінің пайда болуына серпін берді. Сол кезінде өзінде А. Белый өзінің символизм туралы жұмыстарында мистикалық прозаны литератураның феномені ретінде (мистический реализм как феномен литературы) теориялық тұрғыдан түсіндіріп кеткен. Алайда, Н.Бердяев мистикалық реалист ретінде Ф.М.Достоевскийді де атап айтқан. Братья Карамазовы туындысының авторы шын мәнісінде фантастикалық реализмнің негізгі қағидаларын калыптастырып, оны өзінің шығармашылығында жүзеге асырды, бұл Ресейдегі және Батыстағы (Ф.Сологуб, А.Белый, Л.Андреев,Т. Манн және т.б.) ХХ ғасырдың әдебиетіне орасан зор ықпалын тигізді. XX ғасырдың 20 жылдарының соңында және 30 жылдары мистикалық реализм жана қасиеттерге ие бола бастады: нақты өмірдег иррационалды мәтінге деген қызығушылық өз басымдығын жоғалта бастайды. Жаңа нақтылықты тудырушы ретінде түсіндірілетін шығармашылық өзіне автордың трансцендентті көзқарасын бағындырады. Қос әлем үлгісі жанадан туындаған өнердің жоғарғы міндеттерін шешуде болмыстың мистикалық мәнін ашуға ұмтылған автордың туындатушы санасында болмысты қайта қалыптастыруда өте ұтымды болып табылды. Фантастикалық бастамалар да өзіндік қасиеттерге ие болды. Бұл - тар мағынада ғажайып емес, сондай-ақ, ғажайып жағдайға қосымша прагматикалық, натуралды түсініктеме жасалатын реалистік фантастика да емес. Мистикалык-трансценленттік әңгімелеудің материалына ойдан шығарылған көркем реализмнің құрамдас бөліктері бірге өрілген. Қазіргі заманғы автор жазып өткендей, бұл жағдайда реализмнің шығармашылық ойындатудың, кітаптың алдындагы онтрологиялық басымдығына күмән келтіріледі. Мистиканың метафикционалды прозамен өзіндік қосындысы пайда болады. Мәтіннің фантастикасынан ажырату қиынға түсетін повестің кейіпкерлері мен басқа да объектілерінің ойдан шығарылған нақтылы өмірдің деңгейлерінің арасындағы иррационалды бас айналдыратындай ауысуы нақтылы өмірдіңмистиканың кеністігінде ғана емес, сондай-ақ материалды тансцендентті көркем өмірде де жүзеге асырылады. Герман Гессе, Владимир Набоков және Михаил Булгаков XX ғасырдағы мистикалық реализмнің ең жарық, әйгілі өкілдері. Олар метафикционалды прозаның канондық түрлерін қалыптастырды деп айтуға да болады. Осы аталған үш жазушының шығармашылық тұлғаларының арасында әр қашанда көріне бермейтін типологиялык сәйкестік байланысы қалыптасқан. Бүгінгі қазақ прозасының басты мақсаты, бағыты осы адамзаттың мойнына артылған мәңгілік күрестің бар екенін анықтау ғана емес, осы екі арадағы адам жанының күресін, арпалысын бейнелеу. Адам баласының өмір мен өлім арасындағы қысқа ғұмырын осы мәңгі тайталаста қалай өтіп жатқанын анықтау және олар бүгінгі сананың өркендеуіне сай жаңаша формамен, мазмұнмен, пішінмен дүниеге келеріне күмән жоқ деп түйіндейді А. Ісімақова. Тәуелсіздік жылдарындағы әдебиет жайлы тақырыпты қозғаған кезде оны байырғы, дәстүрлі ерекшеліктері арқылы, қалыптасқан аспектілер талабында қарастыру жетпейді, жаңа заманның жаңашылдығы деген тіркесті пайдалану тек қана қателік емес, сонымен қатар, толыққанды зерттеу болмайтынын түсінгеніміз абзал. Қазақ прозасы мен мистика жайлы қалыптаспаған пікірлер мен тұжырымдар арқылы анықтап көрейік. Мистика - санадан, ақыл-ойдан тыс жатқан ғажайып әлемнің бар екендігіне сену және сол әлеммен байланысқа түсу мүмкіндігі. Ендеше жазушылардың ізденістерін саралап, талдап көруге әбден болады. Әдебиет мистикасы - қандай да бір туындының ғажайып әлементтері мен қарапайым өмірден тылсым құбылыс алу үрдісі, саналы ой-үрдіске белгісіз, жат обьект және жат түсінік. Мистика - негізі тіршіліктің өзіндей кексе жанр. Ол жоғарыдағыдай себептерге байланысты оқырман қауым үшін таңсық болуы мүмкін. Кез-келген батырлар жырын, ертегі-аңыздарды, тіпті Қасиетті кітаптардың кез келгенін ашып қарасақ, барлығы тұнып тұрған мистика. Ол үрейлі болуы мүмкін, қызықты болуы мүмкін. Неге әлем халқы детектив жанрын жақсы көреді? Себебі жұмбақ нәрсе адам санасы үшін тосын, қызық әрі тартымды. Мистика да сондай. Қазіргі ғылыми түсінікте мистика термині әртүрлі мағынада қолданылып жүр. Кең мағынасыа мистиканың түбінде қоғам мен табиғатта орын алатын ақылға қонымсыз, тылсым, құпия, табиғаттан тыс бастауына сенім негізінде түсіндіру жатыр.Ал тар мағынада қарастырсақ, адамның табиғаттан бөлек құбылыстармен (құдай, сиқырлы күш, шайтан, рух, тағдыр т.б.) байланыс жасау мүмкіндігінің бар екеніне сеніим арту, табиғаттан тыс, трансцендентті әлеммен қарым-қатынастың ерекше тәсілдерімен беріледі, яғни тек теориялық тұрғыдан ғана емес, өзіндік тәжірибе арқылы білдіреді. Қазақ әдебиетінде мистицизм дәстүрі бар деп қана қойсақ ашық түрде кемсіту болар еді, сондықтан баршылық деуге батылымыз жеткілікті. Енді айта түсейік, Төлен Әбдіковтың Оң қолы. Тақырыбының өзі оқырманның ойын белгісіз бір үрейге аударады. Оқиға желісі бойынша бір дерті бар қыз ұйқыға кеткен сәтінде, оны өзінің оң қолы тұншықтыра бастайды. Дәрігерлер бұл тұрғыдан ешқандай көмек бере алмайды. Қияли аллегория бізге не айтқысы келгенін анықтап көрелік. Мұндай дерттің шын мәнінде өмірде бар екенін немесе ғылыми дәлелденгені жақсы мысал болып отырғаны белгілі. Ал жазушы ойында барлық қасірет те, жаманшылық та адамның өз ойының нашарлығынан, тойымсыздықтан, өз қолынан, өз табиғатынан келетінін айту деп түсінуге болады. Адамның ойының екіге бөлінеуі, екі жақты болуы, тіпті жарма бөлінгені негізгі идея. Мұнда кейіпкердің оң қолы көлеңкеде жасырынып жатқан оның өз құлқыны болып тұр. Тағы бір мистикалық дәстүрде жазған жазушы кейінде заман тудырған қаламгер атанып жүрген Тұрсынжан Шапай. Оның шығармаларында адамның өзінің ешкімге ұқсамайтын жеке, ішкі, рухани ойы, пікірі көзқарасы жатады. Бүгінгі қоғамдағы жеке адамның ойы мен рухы көрініс алып, сол мәселе жан-жақты, әрқандай сюжетте әртүрлі мотивтермен беріле өріледі. Мәселен Айна сарай әңгімесінде мистикалық элементтерді меңгерген жазушы адамның сағынышын, аңсарын, қиял әлемін, тіпті көрген елесін әсерлі етіп жеткізеді. Уақыт пен кеңістік сығымдалып, жинақталады. Қайдан келгенін, қашан келгенін, кім екенін ұмыттым - осы шал мені ертіп кеткелі қаншама ғасыр өтті... Асу-асу белдерді, құс қанаты күйген шөлдерді бастық Көк теңіздер кештік, көп елдер көрдік. Күндердің күні белгісіз бір жазираның ортасында, күнге шағылған күміс мұнар ішінде толқындап, билеп тұрған елес бейнелі ғажайып қорған, әлде сарай - көзге шалынды. Айна мифологемі экзистенциалдық әдебиеттің ажырамас бір бөлігі еді, бірақ мифологиялық элементтер: сюжеттер, образдар, көріністер - автордың дәстүрлі прозаның қайнарынан сусындағанын көрсете алған. Айна - адамның өресі мен санасы. Адамның психологиялық портреті ретінде шығармада айна алынған. Өлі айна, безбүйрек айна, қара айналар мен аңғал айналар сол кейіпкердің өз жадысы, өз сана сәті. Айна - философиялық-эстетикалық феномен. Сондай- ақ, қазіргі заманғы әдебиет пен мәдениеттанудың категориясы болып табылады. Мифологиялық таным бойынша, айна өлімнің ажырамайтын бір бөлшегі, тірі адамдар мен өлілер арасындағы шекара сияқты қарастырылған. Ол оның сиқырына қол жеткізгендер үшін күштің қайнар көзі ретінде және кеңістіктің алдында билік жүргізу әдісі ретінде саналады. Нәтижесінде айна әдеби мәтіндерде өз көрінісін таба бастады. Орта ғасырларда айна түсінігі мистикалық реңкте (айнаның жылтырағаны алдамшы, ол шайтандармен байланысты және адамды тұзаққа түсіреді деп саналған) ғана болған жоқ, сонымен қатар, оқырманға үлгілі мінез-қылықтарды ұсынатын моральдық, дидактикалык әңгімелердің ерекше жанры болып табылады. Ренессанс кезеңінде тұлғаның ғаламның шексіздігі идеясын меңгеруіне, көру туралы ғылымды әлемнен қашықтық ұстану үшін қолдануға байланысты айна тақырыбының бағыты біраз өзгерістерге ұшырайды. Қазір айна иеррархиялық байланыстар жүйесіндегі медиатор қызметін ғана атқармайды, сонымен қатар, сезінуге болатын әлем мен жоғары тылсым әлемінің теңдігін ашып көрсетеді (Николай Кузанскийдің философиялық жүйесі бойынша айна оптикалық ойындармен ойнауға мүмкіндік беретін, объектінің бірегейлігін және оның көрінісін анықтайтын көру құралын білдіреді). XVII ғасырда айна нақтылы өмірді оның симметриялық көшірмесімен алмастырып, өмірді театрлік спектальге айналдырады. Айна галереясы барлығы бірін-бірі көре алатын және басқаларды олардың көзқарасын өзіне аудару арқылы көре алатын қоғамдық парадоксті білдіреді. Бұл кезде адамның ішкі жасырын жан-дүниесін іздестіру айнаның функционалды нұсқасы болып табылатын көркем және әдеби портреттер аркылы жүзеге асырылады. Келесі кезеңдерде айна кеңінен таралған тұрмыс құралы ғана болып табылған жоқ, сонымен қатар, тұлғаның калыптасуы, өзін-өзі тануы үрдісінде адамның ізденісімен қатар жүретін белгілік құрал болып қарастырылған. Бахтиннің пікірінше: ... функцию зеркала выполняет и постоянная мучительная рефлексия героев над своей наружностью, а для Голядкина - его двойную". Бүгінгі адам психологиясында жүріп жатқан арпалысты ашу үшін, әрине, оның өзін ғана сөйлету жеткіліксіз. Адамның ішкі әлемінің мүмкіншіліктерін, оның тез өзгеріп жататынын, тіпті өзін-өзі билей алмайтын, өзіне де көп жайда түсініксіз әрекеттердің пайда болуына тоқтау сала алмайтын ерекше күштің билеп кететінін зерттеуге көшкен бұл әңгімелер метафоралық прозаның жаңа үлгісі. Тұрсынжан Шапайдың Жазуы да мистикалық әңгіме. Себебі онда діни кітаптарда айтылатын, адам өмірінің құпиясын жазған жазмыш тақтасы елес түрінде беріледі. Автор карапайым ситуацияны трагедиялық биікке көтеріп жібереді. Кейіпкердің қыр соңынан қалмайтын, жел ұшыратын бір жапырақ қағаз қазақ дүниетанымындағы мандайдағы жазу. Автор ұлттық танымды мұсылмандық түсінікпен астастырып жіберген. Күнде көріп жүрген қағаз... Осы қағазда шынымен, жан бар шығар, тегі... дейтін авторлық таңданыс оқырман санасына да әсер стеді... Бұл оқырман санасына әсер етеді. "Қағаз бетіндегі тылсым жазуды анық оқыдым, Ап-анық болатын, сол мезетте ұмыттым. Көрген түстей өмір. Бәріміз жазуын ешкім ұқпайтын бір жапырақ кағазбыз. Автордың бұл концепциясында бесенеден белгілі бұйрық, жазмыш, тағдыр дейтін танымдар ерекше пафоспен берілгендіктен авторлық таным мен діни таным аражігін ажырату қиынға соғады, Яғни, мистикалық тебіреніс арқылы автор әсер етудің көркемдік амалын тапқан. Ал, М. Мағауиннің "Тағдыр жазуы да мистикалық әңгіме болғанымен, берілу формасы бөлек. Тұрсынжан Шапайдың Жазу шығармасы жалпы адамзаттың тағдыры жайлы. Ал, Тағдыр жазуы" бұл жалқы тағдыр. Жазушының өзінің жеке тағдыры. Бұл шығармасы жазушының Мен атты романының мистикалық нұсқасы болып табылады. Жазушы мұнда Гораций, Пушкиндерден мирасқа үлкен әдебиетте қалған тұлғалық менді айтып тұр. Бұл оның өзіне деген анық сүйіспеншілігі, сол себепті асылықта танылмай қалмайды. Алғашқы әңгімеде (Т.Шапайда) құдайға құлшылық жасырын мәтінмен тұр. Екіншісінде құдай идеясы жоқ. Балалық шақтың баянынан автор 60-тан асқан шағына бір-ақ тоқталады. Мұнда да өң мен түс. Жазушы фәни дүниедегі өз биігіне жеткен. ...тылсым жазулы Көк тас... тағы да көз алдыма келген еді. Бұл не ғажап! Көргенім анық. Ғайыпқа айналуы қалай?. Ол құбылысқа өзі баға береді: Тағдыр Жазуы екен! Менің Тағдырымның Жазуы! Менің тағдырым - небары бес жол. Тағдыр Жазуы. Менің жазуым. Екеуі бір-ақ нәрсе. Жазушылық болмысты ол Тәңірден келген бір сый деп таниды. Жазушы мұны ерекше ықыласпен айтады. Әңгіме тағдыр мен шығармашылықтың тұтасып кеткенімен құнды. Өз тағдырына ерен разы тәрізденеді. Өйткені рух мәңгі жасап, сөз ғана өлмейді. Көк тасқа жазылатын жазу да сол рухтың әмірі. Соған бағынған жазушы жыраулар поэзиясын қайта жаңғырта отырып, алаш еліне ұлы олжа салды. Қазақты ұлтсызданудан сақтауға аянбай қызмет қылған, Абай жолын жалғаған Мұхтар Мағауин Тағдыр Жазуын осылай ұғады. Өз жолын қоса саралайды. Бұл әңгімеде "Болмасаң да ұқсап бақ" дейтін ұлы философия сарыны бар. Мистикалық сарын толыққанды көрінбегенімен, бір тақырыпты қаузаған екі ұрпақ өкілі (аға, орта буын) М. Мағауин мен Т. Шапай екі түрлі жол тапқан. Ортақ белгі - тағдыр, өлім болмысының ортақ ұқсастығының туындайды. Ғасырлық оқиғаларды түсіндіру үшін авторлар әрі ықшам, әрі терең метафоралық бейнелеуге, астарлауға жүгінген. Мистикалық сарын Тұрсынжан Шапайдың "Көл" атты шағын әңгімесіне де тән. Бұл әңгімеде көл сипаты Өлі көл. Сұмдық бемілм, тылсым бір күш. Аңыздардағы о дүниенің суы сияқты. Көлден су ағып шықпайлы, оған бұлақ құймайды, Ешқандай да тіршіліктің белгісі жоқ. Көлдің беті қыбырсыз, Суы мөлдір емес, түссіз. Мифте бұл көлдің түп-тереңі жоқ. Бір сұмдық қиянаттың туындысы деп топшылайды автор. Осы көлдің адамды тартатын бір тылсымы бар, Көл атсыз. Бұл көлде сарын жоқ, бұл көлде толқын жоқ. Бұл көлдің аты да жоқ - сырын жеті қат жер астына көмген қара тұйық... қара тылсым... ( ) деп береді. Бұл суреттеудің астарында көл бейнесіндегі о дүниенің белгісіздіктің, тылсымның құпиясы жатыр. Ажалдың нақтылы су түрінде тұлғалануы. Ажал - тумақ бар да, өлмек бар, өзекті жанға бір өлім дейтін философияны қозғайды. Ажалдың белгісіз, беймәлім сыры тіршілік атаулыға мейірімсіз, қатыгездігі мен сашқындығы су символикасына сыйгызылған сыңайлы. Өйткені, көне фольклорлық ұғымда Су аяғы - құрдым су о дүние мен осы дүниенің аралық шекарасы. Рухани әңгіме көкжиегі дәл осындай жолмен беріле білген проза қазақта саусақпен санарлық, сондықтан да мистик қаламгердің ізденістері постмодернизм қазанында қайнап жатыр деуге толықтай негіз бар.
Қойшыбек Мүбарак - қазақ прозасындағы ерекше жанр мистикаға қалам сілтеп жүрген жазушы. Оның шығармасы адам қиялының шексіздігін, кеңдігін көрсетеді. Өз оқырманын ерекше бір әлемге жетелеп әкететіні бар. Алдыңнан тағы қандай қызықты сәтке тап келетініңді елестету қиын. Жас жазушыныңЖетінші көр әңгімесіндегі (Алтын тамыр журналы, №1 - 2008 жыл) мистикалық сарын халық нанымындағы және классикалық әдебиеттегі киелі һәм қатерлі сандардың идеялық жүгін андату үшін жазылған. Жазушы жазмыштан озмыш жоқ, маңдайға не жазылса, соны көресің деген идеяны ұстанған. Әлемдік әдебиетте А.Блокта Двенадцатый атты поэмада, христиан дініндегі 12 апостол деген ойға құрылған, 1917 жылғы революцияны тақырып қылған Ш.Айтматовта, М.Горькийде осындай санмен таңбаланған әнгімелер бар. Жетінші көрде кейіпкердің өңі мен түсі тұтасып кеткен, оған тағдырдың бұйрығы таяп келеді. Ол шеткері жерге күштің әмірімен барып түсінде көп қазады, Ояна келе қолынан сол шаршауын көріп шошиды. Автор қазақтын пәлсапалық дүниетанымына тән қорқытшылдык идеясын тумақ бар да, өлмек бар, ажалды пенде туралы әр санасын хал қадірінше ойнатуға тырысқан. Жеті көр де шолақтарға арналған. Әңгімедегі бір түсініксіз һәм ақталмайтын сарын мынау: кейіпкерге тылсым үн бұрын өлген адамдарды қайта көм деп бұйырады. Не үшін? Анау тұрған құлпытастардан әкел де иелерін алып кеп көм, - деді. Құлпытастарға барған ол құлпытастың шолақ Есен, шолақ ылғи осы ауылдағы өзінің таныстары. Тек жетінші құлпытаста ғана ат жазылмаған шолақ деп кана астыңғы жағы бос тұр.Автордың сөйлемдердегі олқылықтары көзге ұрып тұрады. Мысалы "Пәтерде" ол "ары қарай" деген сөзді бір сөйлемде екі мәрте қолданады. Ал мына әңгімедегі сөйлемде де осы олақтық, сөйлемнің сингармониялық жігін сезінбеу байқалады. Мына бір сөйлемде Құлпытастарға барған ол құлпытастың шолақ Есен, шолақ... ылғи осы ауылдағы өзінің таныстары дегенде иық-жақсы, құлпытас дегенді қайталап, сосын тиянақты сөйлемді тудыра алмай әбігер болады. Шағын проза жанры мұндай батпаққа батуды көтеруге дәрменсіз, тым былығып-ақ кетеді. Көркем проза эстетикалық әсемдікті аңсап тұрады. Соның үшін әңгіме шебері, американ жазушысы Э. А. По Проза сұлу болуы керек деп жазатыны. Біздің авторымыз М. Қойшыбек Тек жетінші құлпыстаста ғана ат жазылмаған шолақ деп қана астыңғы жағы бос тұр" - деп баяндағанда ғана, қана деп екі қайталап және сөйлемді қисынға сай кұра алмай қиналады; ат жазылмаған, шолақ дегені де ебедейсіз, беймағыналы ат жазылмаған екен, құлпытастың астыңғы жағы бос тұр", - десе әлдеқайда ұғуға оңай. Әнгіме жанры тілге жеңіл құрылуды қалайды.Кейішкер әнінде жүрген көрлерді көрді. Өң мен түстің қосылуы - мистикалық мезеттің жұмбақ жаратылысы. Жеті түнде жеті көрді қазып бітіруі де мистика. Орысша айтқанда, ол перезахоронениемен - қайта қазып алып, екінші жерге жерлеумен айналысады. Алдыңғы алтауын таниды, ал жетіншісі кім? Ойланып таба алар емес, бүкіл ауылда осы алтауынан баска шолақ ешкім жоқ-ты. Күн бата қойнына балтасын тығып алдымен Есенге келді - автор енді жетіншіні әрі құрбан, әрі қылмыскер қылуға бел буады. Ол өлмес бұрын өлтіруге үкім етіліп тұр. Бұл енді авторлық түпкі ой, мистиканың өзінше бір құпиясы. Автор тағы артық сөз қолданады Алдап сыртқа шақырып шықты да, - осы сөйлемде не алдап, не шақырып шықты" - екі сөздің бірі тұру қажет сияқты. Автор сөзді баттай беретіні аңғарылады. ...ту сыртынан балтаны (неге айбалтаны емес?) сермеп кеп қалғанда Есен алдыға асығыс аттап кетіп, ол етпетінен түсті. Логика жағы кемшін. Сермеп кеп қалғанда болмауы керек, шауып жібермек болганда, дұрысы. Есен алдыға асығыс аттап кетіп ол етпетінен түсті - бұл сөйлем де бұлдыр һәм психологиялық ақталмаған. Өзі шақырып алған Есен неге ту сыртын беріп тұрады? Дұрысы бетпе-бет. Ол неге етпетінен құлайды? Балтаны сермегеннен сүрінбейді ғой. Есен неге алдыға асығыс аттап кетіп - адымдап шығар, оқыс кимыл жасайды?! Қылпылдап қайралған айбалта езінің сол қолының сусақтарын кырқып түсті" - автордың сюжетке еліккені сонша қисынсыз ой айтады. Құлаған адамның қолындағы зат сәл алыс ұшып түсуге тиісті Ал Есен алдында ғана аруақ еді: ...Құлпытастан шолақ Есен, неге ол тіріліп кетті. Әлде басқа Есен бе?! Жоқ, шолақ деп таңба басылып тұр ғой. Шолақтың символы мистикалық шағын әңгімеде құдайдың басқа салған тағдырынан қашу мүмкін емес дегенді білдіреді. Сөйтсе, жетінші шолақ өзі болып шықты. Көр мұны күтіп қазылып тұр. Автор мистиканы кұлай сүйетіні сонша, ұсақ-түйек санайтын тұстарға сүріне береді, малтығып шыға алмай қалады. Ол бір әңгімесінде суреттегі жауынгер бір сұлуды күзетіп отыратын. Ал тірі жігіт сол сұлуға сұқтанған сәтте суреттегі бейне семсермен шауып тастайтыны бар. Бұл расында орта ғасырдағы жапон мифологиялық әңгімелерінен қарызға алынған көркем сюжет. Тегінде Жетінші көр атты әңгіме де жапон әдебиетінен, түпнұсқадан қарызданған болуы ғажап та емес. Бұрым атты әңгімесі. Әншінің ұзын шашы кесілді. Себебі даңқты әнші өз шашынан жериді. Үйлену тойы қарсаңында әнші қыз қос бұрымын шаштаразға кестірді. Шашы екі жыланға айналып кетеді. Ақыры кесілген қос бұрымы жылан болып мойнына оралып, буындырып өлтіреді. Таңертең ерте кірген медбике төбеде ешбір арқан-жіпсіз ауада аспақталып тұрған әншіні көрді" Шашынды кеспе, бақытың кесіледі деп өсиеттейді қазақ даналығы. Бұл мистикалық әңгіменің идеясы Төлен Әбдіковтың әйгілі "Оң қол" атты әңгімесінің біраз өзгерген варианты десе де болады. Бұлайша автор өзіндік шешім тапқан сияқты. Қазақ қызы көркінен шашынан айрылуға шақ тұр. Жат құшақ атты әңгімесі - қазақтың Едіге туралы аңызынан алынған сюжетті көркем түрлендіріп береді. Пері қызы адам баласынан бала туады. Мұнда да өң мен түс бірігіп, астасып кетеді. Мистика тым тартымды құбылыс, бірақ автордың шалағайлығы тайға таңба басқандай көрініп тұрады. Бір әңгімесі екіншісіне ұқсайды, сырты әрқилы сезілгенмен бір ядродан тұрады. Табиғаттан тыс мистиканы өзі колдан жасайды. Даяр үлгі, халықтың жадындағы көркемдігі таңғажайып аңыздарды шебер пайдалана алмай қалады. Автордың тағы бір кемшілігі, ол деген дерексіз ұғымға үнемі әуес бола бергенінде. Дәл осындай сарындарды өз шығармаларына арқау еткен, жаңашылдыққа жаны құмар Мақсат Мәліктің туындыларынан да көруге болады. Жұмбақ кітап атты әңгімелер топтамасындағы Ертекші қыз, Бассыз бөрі, Ажалды қуған жігіт, Жұмбақ кітап, Ажалмен бетпе-бет, Қабір түні Талақ таң, Қарғыс атқыр патшалық, Әкені аңсау, Кәрілік, Үшінші әлемнің тұрғындары сынды әңгімелері әлемдік әдебиеттің мистикалық, утопиялық үрей тудыратын формасына еркін бойлаған. Бассыз бөрі әңгімесінде түсініксіз тылсым бір күш арқылы басы жоқ бөрі өзінің басын іздеу мақсатымен жолға шығады. Бөрінің басы жоқ кейіпте болса да, ол айналасындағыларды көріп, оларға тіл қата алады. Көк бөрінің маң даланы үрейге бөлеп ұлығысы келеді. Ауууу... аууууу... ауууууу... Ұли алмады. Басы жоқ екен. Қайда қалды, біреулер шауып алды ма, әлде өзі бір жерге ұмытып кетті ме, о жағын біле алмады. Қатты өкінді. Ұли алмағанына. Жортып келеді. Жоғалған басын іздеп. Ұзақ жүрді. Басы еш жерден кезікпеді [1, 48 б.]. Бөріге Ей, Тәңірім деп тіл бітіруінің өзінде автор бөрі тотеміндегі биік рухты аңсайтыны аңғарылады. Адам сияқты тіл қатқан бөріге Тәңірі жауап береді. Тәңірі бөріге адамның басын таңдауын құп көреді. Алайда ол адамның басынан гөрі өзінің басын қалап, үйіріне қосылып, ұлығысы келеді Мистиканың ең қарапайым белгілерінің бірі - магия. Магиялық шығармалар адамның қасиетті қабілеттері мен мүмкіндіктеріне деген сенімге байланысты, сиқырлы күшпен басқару құпияларын иеленетін аса қуатты, жан-жақты әлемге: өлгендердің жаны, рухтар, шайтандар, құдайлармен қарым-қатынас жасау арқылы беріледі. Ажалмен бетпе-бет атты туындысында мистикалық элемент ретінде адам мен Ажал берілген. Шығарма кейіпкерлерінің есімі аталмайтын әңгімесінде жас журналист елді елең еткізер жаңалық іздеп, ажалдан сұхбат алуға шешім қабылдайды. Ақыры бір байламға тоқтадым. Нысананы тапқандаймын. Ажалдан сұхбат алатын болып шештім. Осының алдында ғана әлдебір газеттен бір адамның Ажалды қуған жігіт деген әңгімесін оқығаным есіме түсті. Сол сәтте әңгімедегі кейпікердің Ажалды таппай сенделіп, сарсылып жүргеніне ызаланғанмын. Ал журналистердің бір көрінген адамның соңынан бәрі жүгіріп, жапатармағай газет беттеріне соны жариялайтыны болмаса, Ажалдан сұхбат алғандарын көрмеппін [1, 11 б.]. Осылайша Ажалға қоятын сұрақтарын дайындап оны іздестіру мақсатында жолға шығады. Бір қызығы Ажалға қоңырау да шалады. Ақыры іздеген Ажалды Алланың үйі - мешіттен жолықтырады. Қасына бардым. Сенесіздер ме, бірінші рет Ажалдың бет-әлпетін, түр-түсін көрдім. Адамға да, аңыздағы шайтандарға да мүлдем ұқсамайды. Бірақ, кешіресіздер оны суреттеп бере алмаймын. Бөлек бітім [1, 12 б.] Өзінің мистикалық кейіпкерімен бас кейіпкерін сөйлестіріп те, кездестіріп те оқырманның санасына түрлі ой сала білген Мақсат Мәлік аталмыш шығармасында қазақ ұлтының бүгінгі күйі жайында ой тастайды: - Алты миллард адамның қайсысың, - деді. Молда жайында қалды. Молданы құдай сақтады. Ажал бар назарын маған аударды. - Қазақпын. Журналист едім... - А, не дейді, сендер әлі жер бетінде бар екенсіндер ғой (таңданып тұр). Жандарың сірі екен... Білемін... қазақтарды білемін [1, 12 б.] Аталмыш әңгімедегі уақыт және кеңістік мәселесіне тоқталар болсақ, кеңістігі жер бетінен басталғанымен, екінші әлемге сапар шегу арқылы жалғасады. Уақыт жағынан екінші әлемге сапар шеккен журналист бір күннің өтіп кеткенін жер бетіне келген шақта біледі. Есікті ашқан пәтер иесі: - Қайда жүрсің? Екі күн болды, жұмысыңнан іздеп маза бермеді. Перінің қызына еріп кеткеннен саумысың, түріңе не болған, өңің боп-боз... [1, 20 б.]. Бұл әңгімелерді оқи отырып жапондық жазушы Юкио Мисима жазу стилін еске түсіреді. Ю.Мисима туындыларындағы кейіпкерлері де өлімге құштар жандар. Мақсат Мәліктің Ажалмен бетпе-бет, Ажалды қуған жігіт әңгімелеріндегі кейіпкерлері адам санасына ұялаған Ажалдың үрей елесінен қорықпайды. Ажалмен тілдесіп те, ізіне түсіп жүріп алатын кейіпкері барлық адамға да өлімнің, Ажалдың келетін уақыты бар екенін көрсетеді. М.Мәліковті ң Кейіпкердің қазасы атты шығармасы қорқыныш пен үрейге құрылған. Оқып отырған жан көз алдына жазушы мен тілдескен кейіпкер үш досқа таңырқай да, сескене де таңданады. Жазушылық жолында әлі де романға бет байлап көрмеген жазушы өзін көптен күттірген романын жазуға бекінеді. Тақырыбын қарабайырлау Үш дос деп алған. Күндіз-түні жазу үстелінен бас алмаған жазушы романдағы әрбір оқиғаны үш доспен ақылдаса отырып шешетін. Бүгін түнде Бірінші Дос келді. Қолында ораулы заты бар. Жазушымен өте жылы амандасты. Өзі күлімсіреп тұр. - Амаңсың ба?! Кел, орңына отыра ғой. Қолыңа не ұстап алғансың - Ә, отырамын ғой. Қолымдағы дейсің бе, шоколад қой. Өзің романда жазып келе жатқандай ішпейтіндігімді білесіз, жәй, жаңа дүкенге соғып ала салған едім. Мынау сізге... [1, 62 б.]. Бұл жолдарды оқыған оқырман ойына елестің дүкенге соғып, шоколад алғаны күдік пен сұрақ тудырады. Алайда Мақсат Мәлік бұл сауалдың жауабын: - Мұны қалай алып жүрсің, сен елес кейіпкер емессің бе? Тіптен меннен басқа адамдарға көрінбейсің де. Сәл күлімжіген Бірінші Дос: - Ретін табамыз ғой, - деп сендіре тіл қатты [1, 62 б.] деп береді. Әңгіме мәтінінен кейіпкерілерінің жазушыға бағынбауын көресіз. Жазушының романының шарықтау шегіне жеткен тұсында басқалардан ерекше болуы үшін Жоқ, бұл романда біреуі өлуі тиіс. Және қалған екеуінің қолынан өлуі тиіс. Сол арқылы адамдардың жұмбаққа толы психологиялық қырларын ашып көрсетуім тиіс [1, 61 б.] деп шешеді. Қанша қиналғанымен жазушы романын тәмамдап, бір досты өлімге қиды. Соңғы нүкте қойылды. Үш достың біреуі қаза тапты. Оны аңық сезіп тұр. Бірақ қайсысы болуы мүмкін? Соңғы нүкте қойылған парақты оқып шығуға батыы жетпей, тек соңғы сөйлемді оқыды. Екі дос қабірдің басында жылап тұрды деп аяқталыпты [1, 66 б.]. Әңгіме сюжеті ерекше құрылған. Эдмунд Берк: Ешбір сезім дәл қорқыныш секілді бізді ақыл-парасатымызбен қоса билей алмайды. Мұндайға тек қорқыныш сезімі ғана қабілетті [2] дейді. Мақсат Мәлік Кейіпкердің қазасы шығармасында оқырман санасына қорқынышты елес арқылы білдірді. Елес, о дүние жайында оқырманға қорқыныш, үрей сезімін тудыратын Мақсат Мәліктің Ертекші қыз әңгімесі де елес қыз жайында. Өзі де бір қызық жан, өн бойынан адамдарға тән қандай да бір іс-қимылды, мінез-құлықты байқаған емеспін. Ешқашан күлмейтін, адамдарға тән болмыспен қайғырмайтын, жүріс-тұрысы да мүлде бөлек. Үстіндегі аппақ көйлегінің кең етегі желмен баяу тербеліп, бір қарағанда аяқсыз қозғалып келе жатқандай немесе ұшып жүргендей әсер қалдыратын [1, 67 б.]. Байқағанымыздай кейіпкер ертекші қызда адамға тән белгілерден гөрі шайтан, елеске тән сипат басым. Сонымен қатар, шығармада мифтік культ ретінде от берілген. Күнде кешкісін ауыл шетіндегі жалғыз кәрі еменнің түбінде отырып алып, ертегісін бастайтын. Тезек теріп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.