Сүт кешендеріндегі сиырдың желінсау ауруы және оған қарсы жүргізілетін тиімді ветеринариялықсанитариялық сақтандыру шараларын ұсыну
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы. Желінсау (Mastіtіs) - желіннің қабынуы. Көбінесе, сауын сиырларында бұзаулау және суалу кезінде байқалады. Ол жылдың кез келген мезгілінде, сиыр сауылып жүргенде, тіпті суалған кезінде де пайда болады. Желінсау ауруының әсерінен кейбір шаруашылықтардың сүт өндіру көрсеткіші едәуір төмендейді. Желінсау ауруы - сүт бездерінің зақымдануының әсерінен болады [1].
Жасырын желінсау өте қатерлі болып табылады. Мұндайда аурудың сыртқы белгісі байқала қоймайды, сондықтан да оған диагноз қою да қиынға түседі. Желінсаудың мұндай формасында сауылған сүттің түсі мен дәмінде ешқандай айырмашылық байқалмағанымен, онда адам мен мал организміне зиянды патогенді немесе улы микрофлоралар кездесуі мүмкін. Желінсаумен ауырған сиыр сүтінің шамалы бөлігінің (10 пайыз) өзі - ақ сүттен дайындалатын тағамның сапасын төмендетеді. Сондықтан да желінсаудың пайда болуы, таралуы, диагноз қою және сақтық шаралары жөніндегі ғылым мен практика жеістіктерін насихаттау шаруашылық басшыларының, мал мамандары мен сүт комплекстерінде жұмыс істейтіндердің бұл зиянды індетпен күрес шараларын жақсартуына, сүт өндіруді барынша арттырып, оның тағамдық және санитарлық сапасын жақсартуына айрықша мән беру керек[2].
Әсіресе клиникалық белгісінің байқалмауынан және оны ажыратудың қиынға соғуына байланысты субклиникалық желінсау өте қатерлі болып табылады. Өйткені, субклиникалық желінсаумен ауырған сиырдың сүтін пайдалану адамның немесе жас бұзаулардың денсаулығына да зиянды болады. Мұндай жағдайда, желінсаудың бұл түрінде сүттің түсі әдеттегі сүттен айырмасы болмайды, бірақ оның құрамында патогенді немесе токсигенді микрофлора болады. Ол адам мен жануарлар үшін де зиянды. Малдың сүті біртіндеп азая береді және сүттің физикалық-химиялық қасиеті өзгереді. Сүттің құрамына желінсаумен ауырған сиырдың сүті сәл араласқанның өзінде (10%) одан жоғары сапалы сүт тағамдарын әзірлеуге мүмкіндік болмайды [2,3].
Субклиникалық желінсауға шалдыққан сиырлардың 50 пайыздайы сүтпен бірге патогенді кокк микроорганизмдерін бөледі. Мұндай сиырдың сүті мен сүт өнімдерін пайдаланған жағдайда адамдарға әр түрлі аурулар - стафилококктар, стрептококктар, ішек таяқшасы тобындағы бактериялар, дизентерия қоздырғыштары, бірқатар ішек инфекциялары жұғуы мүмкін[2,3].
Желінсаумен ауырған сиырдың сүтін ішкенде улану жағдайы да (стафилококктан улану) байқалған. Сүт пен сүт тағамдарынан стафилококкты уланудың себебі сүттің өзі стафилококктың, әсіресе оның улы түрінің өсіп - өніп таралуына өте қолайлы орта. Патогенді стафилококктар адамды пневмонияға, абцесске, энтеротоксикалық гастроэнтеритке, нефритке, энтероколитке, терінің іріңді жарасына шалдықтырады[4,5].
Патогенді микробтар табиғатта өте кең таралған, сондықтан оның мал мен адамға патологиялық зардабы бар.
Әдебиет деректерінде стрептококктардың тағамды уландыратындығы айтылады. Әсіресе стрептококктың А және Д тобы өте улы. Олар адамда тыныс жолдарының ауруларын (ангина, фарингит т.б.), септицемия, эндокардит, жарақатты және іріңді инфекцияны қоздырады. В тобындағы стрептококктар жаңа туған баланы менингит, ересек адамды бауыр ауруына шалдықтырады [5,6].
Көптеген зерттеушілер сиырлардың желінсау ауруының таралуының негізгі себебі өндірістің санитариялық гигиеналық дәрежесінің төмен болуы мен алдын ала балаудың жоқтығы деп есептейді. Бұл жағдайда субклиникалық желінсау жасырын өтіп, клиникалық формаға айналып, сиырлардың сүт өнімділігін айтарлықтай төмендетіп, сүттің санитарлық сапасын нашарлатады. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша сүттің микрофлорамен аса жоғары ластануы мен санитарлық сапасының нашарлауы негізінен сүт қондырғылары мен ыдыстарының санитарлық өңдеуінің төмендігімен байланысты [6].
Қазіргі кезде АҚШ - та желінсаудан келетін экономикалық зиян жылына 2 млрд долларды құрайды. Ол барлық өткізілген сүттің 11 пайызына сайма сай және сол шығынның 70 пайызы субклиникалық қабынуға тиеді.
Сүт сапасын көтеру мәселесі барлық уақытта маңызға ие. Сиырлардың желінсау ауыруы сүттің химиялық құрамына, санитариялық-гигиеналық көрсеткіштеріне және технологиялық қасиеттеріне теріс әсер етеді. Субклиникалық желінсау кезінде сүт ақуызының сапалық құрамы өзгеріп, құрғақ заттардың казеин, лактоза, майлар, кальций, фосфор және т.б. заттардың мөлшері төмендейді. Бір мезгілде глобулин, хлоридтердің деңгейі көбейіп жасырын желінсаудың пайда болуына алып келеді. Сонымен бірге желіннің ауру бөлшегінен алынған сүтқышқылы бактерияларының белсенділігі төмендейді. Осы өзгерістердің бәрі сүттің сортына және қышқылдығы, тығыздығы, соматикалық клеткалар мен бактериялардың саны Техникалық регламент талаптарына жауап бермейді. Сондықтанда мұндай сүт өнімдері өңдеуге қабылданбайды[7].
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сүт кешендеріндегі сиырдың желінсау ауруы және оған қарсы жүргізілетін тиімді ветеринариялық-санитариялық сақтандыру шараларын ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Желінсаудың пайда болу себептерін анықтау.
2. Жасырын желінсауды балау әдістерінің тиімділігін анықтау.
3. Сауу гигиенасы және желінді күту санитариясын жақсарту және олардың желінсаудың алдын алу мен емдеудегі маңызы.
Зерттеу объектілері: желінсау ауруымен ауырған сиырлар және олардың сүттері, желінсауды анықтауға арналған жылдам тестілер (Соматик тест, Масттест, Промастит), желінді сауыннан кейін өңдеуге арналған Lux Dip-25 және Зорька препараты.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Қызылорда облысы, Қазалы ауданында орналасқан Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Рза-Асыл түлік мал шаруашылық кешені және Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасындағы ветеринарлық санитария және гигиена лабораториясында жүргізілді.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Желінсау ауруының таралуы және оның сүт шаруашылықтарына тигізетін экономикалық зияндылығы
Желінсау әлемнің барлық мемлекеттеріндегі шаруашылықтарда кең тараған, соның ішінде сүт безінің қабынуы 50% - дан жоғары тараған. Өнімділігі жоғары сиырлар желінсаумен жиі ауырады. Ауырып жүргенде және клиникалық жазылғаннан кейін 1 сиырға шаққанда жылына орташа есеппен 10-15% сүті жоғалады. Кейбір сиырлар тіпті сәтті емделген соң да сүт безінің ұлпасының өзгеруі салдарынан бұрынғыдай сүт бермейді. Субклиникалық желінсаумен сиыр желінінің төрттен бір бөлігі зақымданғанның өзінде әрбір ауру сиырдан орта есеппен сүт 10-15% кем алынады екен [7].
АҚШ - та желінсаудан келетін экономикалық зиян жылына 2 млрд долларды құрайды. Ол барлық өткізілген сүттің 11 пайызына сайма сай және сол шығынның 70 пайызы субклиникалық қабынуға тиеді. Басқа да сүт шаруашылықтары жақсы дамыған елдерде желінсаудан келетін жылдық шығын: Ұлыбританияда - 64,87 млрд доллар, Жапонияда - 79,1, Нидерланды - 45 және Данияда - 20,56 млрд долларды құрайды [8].
Үлкен шығынға сүт өңдейтін кәсіпорындар батуда. Желінсаудың жасырын түрімен ауыратын сиырлар сүтінің 5-10%-ының өзі барлық сүтті ірімшік және басқа да сүт өнімдерін өңдеу үшін жарамсыз қылады.
1995 жылы Ресей мемлекетінде шамамен 1 миллион бас сиырдың желінсаумен ауырғаны айтылған, яғни барлық сиырлардың 10 пайызы ауырған деген дерек бар [7].
Желінсаудың салдарынан көп жағдайда сиырлардың мезгілінен бұрын бракқа шығып, өнім беру мерзімі екі жарым жылға қысқарады. Сол себептен де осы уақыт ішінде орта есеппен әр сиырдан сауылатын 5-6 мың кг сүт алынбай қалады. Егер бұған желінсаумен ауырған сиыр сүтінің тағамдық сапасының төмендейтінін, сиырдың бұзауын жарытпай, кейде тіптен соның салдарынан жас төлдердің шығын болатынын қоссақ, бұл аурудан келетін экономикалық зиянның едәуір болатынын есептеп шығару қиын емес [8.9].
Микробпен ластануы мен соматикалық торшалармен ластануына байланысты өндірілетін сүттің көп бөлігі технологиялық өңдеу талаптарына жарамсыз болып табылуда. Сонымен қатар тұтынушылар арасында сүт және сүт өнімдерінен болған уланулар жиі тіркелуде (тағамдық токсикоздар және т.б.). Бір сөзбен айтқанда, еліміздің тауар өндірушілері бәсекелестік қабілеттілігі төмен өнім шығаруда (өндіріп жатқан сүт шикізаттарының бәсекелеге қабілетті индекстік бағасы АҚШ және Европа одағымен салыстырғанда 1:4 қатынаста), сондықтан қазіргі уақытта жоғары жылдамдықпен сүттің сапасын көтеру керек, Европа деңгейіне жетпесекте ең болмаса Ресеймен деңгейлесіп, бірінші сорттық сүттің сапасын 60-85%- ға көтеру керек. Белгілі болғандай, микроб саны 50 мыңсм3 болса, мұндай сүтті өндіріс орындарына жоғары сортты деп өткізуге болады; микроб саны 50-ден 100 мыңсм3 болған жағдайда, мұндай сүтті зауыт 43% бірінші сортпен қабылдайды, ал микроб саны 300-500 мыңсм3 - болған кезде 87% сүт сортқа жатпаса, 13% екінші сортпен қабылданады [9].
1.2 Желінсау ауруының пайда болу себептері
Қазіргі уақытта микроорганизмдердің бірнеше жүздеген түрлері белгілі. Көптеген авторлардың пайымдауынща, сиыр желінсауларын тудыратын микроорганизмдер қатары да алуан түрлі. А.И.Иващура, В.И.Мутовин [1,3,27] сынды ғалымдардың деректері бойынша сиырлар сүтінен басым түрде стрептоккокты этиологиядағы микроорганизмдерді айқындауға болады. С.О.Wilson Англияда соңғы жылдарда стафилококктардың желінсау кезінде бөлінуі 17-ден 34%-ға дейін көбейгенін, ал стрептоккоктардың керісінше 44-тен 4%-ға төмендегенін атайды.
Желіннің желінсаумен зақымдану жолдары көп: жаралар, сызаттар, тырналған жерлер арқылы желін мен үрпі терісінің зақымдалуы - лимфогенді жол; тікелей желін каналы арқылы - галактогенді жол; қан аралас - гематогенді жол. Микрофлора көзі лас еден мен төсеніш, сауыншының қолы, желінді жууға қолданылатын су, сауын аппараты болуы мүмкін [10].
Желінсаудың пайда болуында басты орын патогенді және шартты патогенді микрофлораға тиісті. Патогенді микроорганизмдер сүт және сүт өнімдеріне түскен жағдайда адамдардың денсаулығына қауіпті болады. Патогенді стафилококктар адамдарда пневмония, гастроэнтерит, нефрит, энтероколит сияқты ауруларды шақырады. Стафилококктың термиялық төзімді токсині қайнатқанда және сүтті пастерлегенде де жойылмайды. Құрамында стафилококкты энтеротоксин бар сүтті пайдаланған жағдайда адамдар ауыр тағамдық улануларға шалдығады және олар жиі өліммен аяқталады[11].
Ірі қара малының стрептококкты желінсауы көбінесе жасырын түрде өтеді. Сүттегі стрептококктар адамдарда эндокардит, жаңа туылған нәрестелердің менингиті, стрептококкты баспа және тағамдық бұзылулар сияқты ауруларды тудыруы мүмкін. Желінсаумен ауырған, құрамында ішек таяқшасының токсині бар сиыр сүті жіңішке ішекте өтетін ауыр қабыну процесі - энтеритке шалдықтырады [12].
Көптеген авторлар желінсауды жұқпалы аурулардың қатарына жатқызады. Өйткені, сүт безінің қабынуы көбінесе патогенді микроорганизмдерден болады. Алайда желінсаудың барлық түрін оған жатқызуға болмайды. Олай дейтін себебіміз, желінсаудың өзі көптеген ішкі себептер мен сыртқы әсерлерге байланысты өршиді. Сондықтан біраз иегерлер мұны жұқпайтын ауруға жатқызады [11,12].
Алайда патогенді микрофлоралардың сиырды желінсауға шалдықтыруы көбінесе мал организмінің, әсіресе желін торшаларын төзімділігі әлсірегенде, сүттің бактерицидтік факторлары төмендегенде байқалады. Желінсау ауруында желіннен көбінесе стафилококк, стрептококк, кейде ішек таяқшасы және басқа да микробтар бөлінеді.
Сондай-ақ, аусыл, актиномикоз, күл сияқты жұқпалы аурулар да желінсауға шалдықтырады. Ауру малдың температурасы көтеріліп, жемшөпке тәбеті болмайды, желіні ісініп кетеді. Сауған кезде іртіктелген сүт немесе ірің тәрізді сұйық зат бөлініп шығады. Кейде желінде іріңді ісік жара пайда болады [12].
Бактериялардан басқа желінсауды микроскопиялық саңырауқұлақтар да тудырады. Сүт бездеріне токсигенді немесе патогенді әсер ететін саңырауқұлақтардың көптігінен Кандида туысына жататын ашытқы тәріздес саңырауқұлақтарды бөліп қарастыруға болады. Олар жиі мал басының көпшілігін зақымдайды. Сау сиырлардан алынған сүттің сапасын сараптағанда оның құрамындағы микроорганизмдердің саны аз болатынын көрсеткен, ол сауын қондырғысына және сүтті өңдеу сапасына байланысты.
Сиырдың желінсауға шалдығуының басты себептері мыналар: сиырға балғын, углеводты азықтарды бірыңғай беруден, салқын, сызды және лас қорада көбірек жатып қалудан, сиырды сыртқа шығарып серуендетпеуден, машинамен саууға дұрыс іріктемеуден, сауу аппараттары мен қондырғыларының кейбір жүйелерін дұрыс ретке келтірмегендіктен, оларды пайдалану режимінің бұзылуынан, ауру және дені сау сиырларды бірге күтуден, желінді, сүт ыдыстары мен сауу аппараттарын дұрыс күтпеуден, фермада жұмыс істейтіндердің жеке басының және өндірістік гигиенаны сақтамаудан т.б. [12,13]
Көп жағдайда аурудың өршуі желіннің морфологиялық және функционалдық қасиетіне байланысты. Өйткені желіннің жетілмеген бөліктерін құрғақтай сауғанда жарақаттауы, емшектің кілегей қабатын қабындыруы мүмкін.
Микробтардың желінге кеп түсуі әрқалай:
1. Емшек үрпісі арқылы- жатқан жері лас болса, желінді жуып-сүртетін шүберек кір болса, сауыншының қолы, сауын агрегаты таза болмаса.
2. Қан арқылы-гастроэнтерит, ретикулоперитонит, энтометрит, вагинит т.б. органдардың ауруынан желінге келіп түседі.
3. Желіннің терісі арқылы-тері жарақаттанғанда микроб сол жарадан ары қарай лимфа тамырлар арқылы тарайды.
Бірақ, микроб барлық уақытта ауру тудыра алмайды, ол организмнің жалпы резистенттігіне байланысты. Организмнің резистенттілігін төмендететін факторларға мал күтімінің, азықтануының нашарлығы, сауу ережесінің бұзылуы және желіннің гигиенасының дұрыс сақталмауы жатады [13].
Туар алдындағы желінде пайда болған ісіктер суыққа ұрынып, зақымданатын болса, тез желінсауға ауысады. Көктемгі кезде бірден көк шөпке ауысып кеткен малдың ішінде желінсау көп кездеседі. Желінсау көбінесе сүтті, 2-3 туған сиырларда кездеседі, оны желін қызметінің, зат алмасу құбылыстары мен лактация процесінің өте қарқынды жүруімен түсіндіруге болады [14].
Әдетте сиырлардың желіні бұзаулағаннан кейінгі күндегі қабынады. Желін қабынуы көбінесе сүтті сиырлардың арасында кездеседі. Сиыр желінінің қабынуы шаруашылыққа көп зиян келтіреді. Өйткені, бұл кезде сиырдың сүті азаяды, сауылып алынған сүт пайдалануға жарамайды, ал кезінде емделген желіннен сүт шығуы тоқталып, ақырында ақ тандыр болып қалады. Сонымен қатар желінсау сауын аппараты стаканын емшектерден шамадан тыс ұзақ ұстағаннан немесе тым ерте босатып алып, желінде сүт қалдырғандықтан да болады. Ас қорыту, жыныс жолдары мен т.б. мүшелердің ауруын қоздырған микробтар қан немесе лимфа арқылы желінге тарап, оны қабындыруы мүмкін [12,13].
Акатов В.А., Париков В.А., Ходокова А.В. (2005 ж) зерттеулерінде сиырдың субклиникалық желінсауының бастапқы сатысында сүт сілтілі реакция (серозды желінсау), ал дені сау сиыр сүтінде шамалы қышқыл реакция (рН 6,2-6,9) болатындығы айтылады. Кейіннен сүт сұйылып, оның майлылығы кемиді де, ақ тұнба пайда болады. Бірте-бірте тұнба мөлшері көбейіп, сүт те, тұнба да ақсары, ақыр аяғында сарғыш түске енеді. Желіннің ауруға шалдыққан бөлігінің сүт шығымы азайып (гипогалактия), кейіннен мүлде тоқтайды (агалактия). Мұның өзі желіннің зақымданған бөлігіндегі паренхиманың семуіне байланысты. Осындай өзгерістердің ешқандай клиникалық белгісі байқалмайды [14].
Көп жағдайда аурудың өршуі желіннің морфологиялық және функционалдық қасиетіне байланысты. Әсіресе ешкі желіндес және сопақша формалы желіндер ауруға тез шалдығады. Өйткені желіннің жетілмеген бөліктерін құрғақтай сауғанда жарақаттауы желіннің кілегей қабатын қабындыруы мүмкін. Әдеттегі желіннен гөрі тасемшек желін ауруға 1,5-2 есе жиі шалдығады. Желінсауға шалдығуы желіннің және үрпінің жөнді жетілмеуі, малды қораға өте тығыз қамаудың себебінен жарақаттанудың да әсер етуі мүмкін [16].
Қазіргі уақытта микроорганизмдердің бірнеше жүздеген түрлері белгілі. Көптеген авторлардың пайымдауынща, сиыр желінсауларын тудыратын микроорганизмдер қатары да алуан түрлі. Варганов А.И [2004] сынды ғалымдардың деректері бойынша сиырлар сүтінен басым түрде стрептоккокты этиологиядағы микроорганизмдерді айқындауға болады. С.О.Wilson Англияда соңғы жылдарда стафилококктардың желінсау кезінде бөлінуі 17-ден 34%-ға дейін көбейгенін, ал стрептоккоктардың керісінше 44-тен 4%-ға төмендегенін атайды [15].
Әдебиет деректерінде стрептококктардың тағамды уландыратындығы айтылады. Әсіресе, стрептококктың А және Д тобы өте улы. Олар адамда тыныс жолдарының ауруларын (ангина, скарлатина, фарингит және т.б.), септицимия, эндокардит, жарақатты және іріңді инфекцияны қоздырады. В тобындағы стрептококктар жаңа туған баланы менингит, ересек адамды бауыр ауруына шалдықтырады [16].
В.М.Карташованың мәліметтеріне қарағанда, малда жалпылама, септикалық және локальды ауруларды тудыратын стрептококктардың барлық тобы адамға да зиянды. Көп жағдайда инфекциялық желінсауға шалдығуға сальмонелла мен клостридин бактериялары да себепші болады. Ауру сиырдың сүті мен оның сүтінен жасалған тағамдарды пайдаланған адамдарды осындай бактериялар уландыруы мүмкін. Сондықтан да әрдайым сиырдың желінін бақылап отыру керек [17,18].
1.3 Желінсау ауруын алдын алу шаралары
Желінсауға қарсы ең бірінші көзделетін мақсат - комплекстік сақтандыру шараларын ұйымдастыру. Әсіресе мал организмінің табиғи төзімділігін арттыруға бағытталған зоогигиеналық және мал дәрігерлік шараларға ерекше мән беріледі. Өйткені малдың жалпылай немесе жекелеген мүшелерінің төзімділігі нашарлаған жағдайда ірі қарада, әсіресе жас төлдерде көптеген аурулар, соның ішінде желінсау ауруы пайда болады. Сондықтан желінсауға қарсы сақтандыру шаралары жүргізілгенде, ең әуелі малдың жалпы төзімділігін кемітуге әсер ететін факторларды болдырмау әрекетін қарастырады. Демек, желінсауға қарсы жүргізілетін сақтандыру шаралары тек осы мақсатта ғана емес, басқа да кең тараған ауруларды (ішек - қарын, жүрек - қан тамыры т,б,) болдырмауға, сөйтіп сиырдың сүттілігін және асыл тұқымдық сапасын жақсартуға бағытталады [16].
Ірі қара өсіретін шаруашылықтарда мал организмінің табиғи төзімділігінің нашарлауы нәтижесінде пайда болатын шартты түрдегі жұқпалы және жұқпайтын аурулар өте қатерлі келеді.
Малдың табиғи төзімділігі нәсіліне, азықтандыру, күтіп - бағу және пайдалану жағдайына байланысты. Осыған байланысты іріленген мал шаруашылықтарында шартты инфекциялық ауруларға қарсы жүргізілетін сақтандыру шараларының ең басты принципі - мал организмінің табиғи төзімділігін сақтауға немесе оны қалпына келтіруге бағытталған азықтандырудың, күтіп - бағудың және пайдаланудың технологиялық амалдарын қарастыруда болып отыр [17].
Сиырдан сапалы сүт алудың, әрі желінсау ауруын болдырмаудың негізгі зоогигиеналық шаралары мынандай: Әуелі сүт комплексін жобалауды дұрыс ойластыру керек:
* Санитарлық - тазалық сақтау орнының болуы;
* Малды сұрыптағанда, тасымалдағанда, комплекстерген орналастырғанда және бір өрістен екінші өріске ауыстырғанда ауру малдарға жақындатпау жағдайын қарастыру;
* Комплекстер мен мал қораларында дезинфекциялық шаралар жүргізетін орындар жасау;
* Сыртқы және ішкі тасымал құралдарын оқшаулау;
* Қора - жайды тазалау, дезинфекциялау және санитарлық жөндеу жұмыстарын атқару;
* Ылғалды және аэрозольды дезинфекция жасайтын қондырғылармен қамтамасыз ету;
* Ферманы ауырған немесе өлген малдарды тасымалдайтын арнайы транспортпен қамтамасыз ету;
* Өлексе мен амалсыз сойылған мал етін сақтайтын арнайы герметикалық орындардың болуы;
* Жұқпалы емес ауруларды емдейтін стационарлар салу;
* Комплекске әкелінген малдарды қабылдайтын және емдейтін жылы пункттердің болуы;
* Әр түрлі мал дәрігерлік шаралар жүргізетін станоктар жасау;
* Кемірушілерге қарсы күрес шараларын ұйымдастыру;
* Сыртқы ауланы мал қоқыстарынан тазарту шараларын ұйымдастыру;
* Мал тұяғын тазалайтын ванналар орнату [18].
Комплекс құрылысының жобасында сиыр сауатын және сүт сақтайтын бөлімдер болуы керек. Сиыр сауатын бөлімде сауу залы, сүтті қабылдайтын және уақытша сақтайтын, ыдыстарды жуатын және дезинфекциялайтын құрал - жабдықтар мен вакуум насостарды сақтайтын бөлмелер болады. Сүт бөлімінде сүтті қабылдайтын, алғашқы өңдейтін, уақытша сақтайтын, ыдыстарды жуатын және дезинфекциялайтын заттарды әзірлеп, сақтайтын бөлмелер, сүт сапасын анықтайтын зертхана болуы керек [16,18].
Сүт шаруашылықтарында сүттің бактериялық ластануын төмендету мақсатында сауу және технологиялық қондырғыларын санитариялық өңдеу жұмыстары "Санитарные правила по уходу за доильными установками и молочной посудой, контролю их санитарного состояния и санитарного качества молока" (Москва, 2000) нұсқауы бойынша жүргізіледі [17].
Слободяник В.Н. және т.б. мәліметтері бойынша сауу қондырғыларының санитариялық-гигиеналық жағдайын жақсарту қиынға соғады. Оған себеп- сүт өткізу жолдарының көптеген жалғамаларының болуы, олардың диаметрінің кішкентай болуы, сүт өткізгіштің иілген жерлерінің болуы, осы жерлерге пластикадан және резеңкеден жасалған құбырлардан жасалуы, ауаның жабық сауу жүйесіне түсуі, коллектор камерасының көлемінің жеткіліксіз болуы, сүт өткізгішпен сүтті айдағанда сүтке түсетін гидравликалық қысымының жоғары болуы, салқындатқыш танкінің жуғыш автоматының болмауы және т.б. жайттар болып табылады. Осы факторлардың салдарынан қиын кететін липопротеидті ластанулар пайда болып, өңдеу барысында сүттің құрылымдық элементтері өзгереді [21].
Сүтті өндіру және өңдеу орындарындағы сауу және технологиялық қондырғыларын жуу және дезинфекциялаудың төрт сатысын ажыратады:
1. Сүт қалдықтарын жою мақсатында жылы ағынды сумен (350C жоғары емес) шаю;
2. Ақуыздық-май пленкасын жою мақсатында ыстық жуғыш заттардың ерітіндісімен (60+-50C) циркуляциялық жуу;
3. Патогенді микрофлораны жою және бактериялық ластануды төмендету мақсатындағы дезинфекция;
4. Жуғыш және дезинфекциялағыш заттардың қалдықтарын жою мақсатында құбыр суымен қорытынды шаю [20].
Егер санитариялық өңдеу жұмыстарында жуғыш-дезинфекциялағыш заттар қолданылса, онда екінші және үшінші операцияны біріктіреді.
Қорадағы ылғалдылық 85 пайыздан асқанда сиырдың сүт беруі кемиді. Қорадағы ауа ылғалдылығы әр 5 пайызға көбейген сайын сиырдың тәуліктік сүт беруі 1,2-1,4 килограмға, ал ауа ылғалдылғы 90 пайызға жеткенде 2-6 литрдей кемитіндігі анықталған. Сонымен қоса, 1 л сүтке жұмсалатын азық шығыны 1,08-ден 1,4 азық өлшеміне дейін артқан. Демек, сиыр қораның ылғалдылығын бір қалыпқа келтірудің өзінен ғана шығынын азайтып, сауылатын сүтті молайтуға болады [22].
Қора температурасын 12-15°С аралығында ауа ылғалдылығын 70% шамасында ұстайды. Онда зиянды газдар болмауы керек. Ол үшін сүт және сауын залдарын жақмсылап желдету керек. Лас ауаны желдеткішпен тазартады. Сауу залы, сүт және ыдыс жуатын бөлмелер ыстық, салқын сулармен қамтамасыз етіліп, табиғи жарық түсетіндей болуы керек.
Фермадағы сиырлардан сауылған сүт ГОСТ 13264-70 талабына сай келуі, әрі таза, қошқыл болмауы керек [22].
Сиырдан сүттің мол шығуына септігі тиетін азықтандыру деңгейі мен қамтамасыз ету жағына баса назар аударған дұрыс. Рационда құрамында ірі азық, балғын азық, жем, минералды азықтар мен микроэлементтер енуі тиіс. Сондай-ақ рационының салмаққа, сауылатын сүті мен жыл маусымына да қатысты болғаны жөн және олардың малдың ақуыздарға, минералды заттарға, витаминдерге деген физиологиялық қажеттерін өтеуі де керек. Өйткені әр минут сайын сүтпен бірге 0,66 г жуық май, 0,80 г лактоза және 0,60 г ақуыз бөлінеді. Сауын сиыр іші жылы, жарық, ауасы желдетіліп тұратын, әрі құрғақ төсеніші бар қорада күтілуі тиіс [23].
Т.Ж.Абдрахмановтың деректері бойынша мал организмінің төзімділігіне олардың күтіп− бағу тәсілдері де әсер етеді. Мәселен, сиырды байламай баққан жағдайда желін аурулары 9,55% болса, жыл бойы байлап баққанда−18,8% процентке дейін жетеді екен [24].
Сиыр қора жөнді желдетілмегенде, мал өте тығыз орналасқанда және ондағы жалпы мал дәрігерлік - санитарлық жағдай қолайсыз болғанда микроорганизмдердің көбейіп кететіндігі байқалады. Мұндайда сүтке, сүт өнімдеріне және желін терісіне бактериялардың жұғу қаупі күшейіп, соның салдарынан сиыр желінсауға ұшырауы мүмкін.
Мал организмінің төзімділігіне оларды күтіп - бағу тәсілдері де әсер етеді. Мысалы, сиырды байламай баққан жағдайда желін аурулары 9,55% болса, жыл бойы байлап баққанда - 18,8 пайызға жетеді екен. Егер сиыр қорада зоогигиеналық және малдәрігерлік - санитарлық шаралар тиісті талапқа сай ұйымдастырылатын болса, онда сиырды байламай баққанда желінсау ауруларын барынша азайтуға толық мүмкіндік бар. Алайда, бұл прогрессивтік тәсілді үстірт ұйымдастыру сауын сиыр арасында желінсау ауруын өршітіп жіберуі мүмкін [25].
Сиырды күтіп - бағудың ең қолайлы тәсілдерінің бірі - сиырды жайылымда бағу. Мұның өзі желінсауға қарсы жүргізілетін ең тиімді шаралардың бірі.
Дұрыс жабдықталған қора ауласының маңайы қатқақ, жауын суы мен қи садырасы ағатындай сәл еңістеу болуы керек. Лас жерде жатып тыныққан сиырдың желін терісі тітіркеніп, желін үрпісі арқылы желінге әр түрлі микробтар тарайды, соның салдарынан желінсау пайда болады [26].
Сиырды жыл бойы қорада бағу бірқатар аурулардың таралуына себепші болады. Малдың ұзақ уақыт бойы серуендемей, қорада қамалуы салдарынан желін ісінеді, оның ақыры сүт безінің төзімділігі нашарлап, желінсауға шалдығуына әкеліп соғады.
Сүт бездерінің ауруға шалдығуына сиырды қорада күтіп - бағу жағдайының бұзылуы да елеулі түрде әсер етеді. Бұған сиырдың тар қорада жатуы, еденнің ластығы, суықтығы және басқа да себептер жатады. Соның салдарынан желін терісі зақымдалады, сүт бездерінің табиғи төзімділігі кемиді.
Мал организміне ауаның құрамындағы қолайсыз газдар мен ылғалды температура да көп зиянды әсерін тигізеді. Әсіресе малды жыл бойы қолда баққан зиянды [26].
Желінсаумен жоспарлы түрде күресу және сақтық шараларын ұйымдастыру диагноз қоюға негізделеді. Өйткені бұл ауруды дер кезінде айқындау, оны емдеу шараларын ұйымдастыруға, сүт және сүт тағамдарының санитариялық сапасын жақсартуға, адамға өте зиянды микроорганизмдердің таралуына жол бермеуге мүмкіндік береді [26].
Желінсау ауруына қарсы шаралардың маңызды элементтерінің бірі - сиырларды жасырын желінсауға ай сайын тексеріп отыру. Алайда, тәжірибеге сүйенсек, шаруашылықтарда желінсау ауруын балау жұмыстары үнемі орындала бермейді. Бұл жағдайдың бір себебі - тиімділігі жоғары жедел анықтау әдістерінің жоқтығы (республикада желінсауды анықтайтын индикаторлар шығарылмайды), ал импорттық индикаторлар еліміздің шаруашылықтарда қолдану қиыншылық тудыруда.
Желінсауға диагноз қойғанда сиырды клиникалық бақылау және сүтті лабораторияда тексеру әдістері қолданылады [27,28].
Сиырды клиникалық бақылауға ауру жайлы мәлімет жинау, малдың жалпы күйін тексеру, желінді байқау жатады. Ауру жайлы жалпы мәліметтен сиырдың желінсауға не себептен шалдыққанын білуге болады (малды күтіп-бағудағы кемшіліктер, сауу аппаратының ақаулығы, мал дәрігерлік-санитарлық жағдайдың төмендігі т.б.).
Сиыр күйін жалпы клиникалық тұрғыда бақылау тәжірибеде қабылданған арнайы схема бойынша жүргізіледі. Желінді сырттай байқағанда оның көлеміне, формасына, оң және сол жақтағы желін бөліктерінің тепе-теңдігіне, желіннің терісі мен емшектерінің бүтіндігіне және түсіне зер салады [24].
Желінді сипалап, қызуын, малдың ауырсынуын, желіннің және лимфа түйіндерінің қатайған-қатаймағанын байқайды. Сонан соң желіннің әр бөлігінен сүтті бөлек пробиркаларға немесе колбаларға аздап сауып алып, сүттің түсіне, қоюлығына, онда ірімтіктің, қанның, іріңнің т.б. бар-жоқтығын байқайды. Егер сиыр желінсауға шалдыққан болса осындай байқаулар арқылы малдың жалпы күйіндегі, желін құрылымындағы және сүттің органолептикалық көрсеткіштеріндегі өзгерістерді аңғаруға болады [29].
Субклиникалық желінсауға диагноз қойған кезде сүттегі кез-келген өзгерістерді анықтауға мүмкіндік беретін әр түрлі зерттеу әдістерін қолданады. Ол үшін әр алуан түсті индикаторларды пайдаланып, сол арқылы сүт реакциясының өзгерісін анықтайды. Сүтке димастин, мастидин, тұндыру, лейкоциттерді есептеу, бактериологиялық зерттеу әдістерін қолданады [29].
Субклиникалық желінсауға өте тез диагноз қоюға қолданылатын тәсілдердің бірі сүттегі соматиалық торшалардың, негізінен лейкоциттердің мөлшерін анықтау. Желінсау кезінде олардың саны артып, сүт безінде қабыну процесі мен ауру қоздырғыштары - микроорганизмдер пайда болғанын көрсетеді [28,29].
Сүттегі соматикалық торшалардың сандық құрамын тура (осы торшаларды микроскоппен есептеу арқылы) және жанама тәсілдермен анықтайды [27].
Сүттегі торша мөлшерін анықтайтын жанама әдіс реактивтерді пайдалана отырып жүргізіледі. Бұған уайтсайд үлгісі, димастин үлгісі, маститодиагност үлгісі жатады [29].
Уайтсайд үлгісі. Пробиркаға 5 мл сүт құйып, оған 4 проценттік күйдіргіш натрий ерітіндісінен 2 мл қосып араластырады. Реакцияны алғашқы 20-30 секундта тіркейді. Оң реакция берген жағдайда сарғыштау ұйынды түзеді.
Шальм мен Норландер уайтсайд үлгісін былайша түрлендіреді: жаңадан сауылған сүтке 4 проценттік күйдіргіш натрий ерітіндісінен 2 мл қосып, индикатор ретінде бромкреозолпурпур спирті ерітіндісінен 1-2 тамшы тамызады. Субклиникалық желінсау болған жағдайда сүт реагенттермен қосылып, тұтқыр масса құрайды да соның тығыздығына қарай желін күйін анықтайды.
Мастигност препаратымен бақылау. Мастигност дегеніміз- тазартылған алкиларил-сульфаноттың судағы ерітіндісі. Оны сульфа-қышқылдың керосин фракциясы негізінде әзірлейді. Сиыр желінсауының субклиникалық формасына диагноз қоюға өте тиімді. Оның көмегімен жалпы сүттегі желінсау сиыр сүтінің 95процентіне дейінін анықтауға болады. Мастигносты димастин секілді пайдаланады.
Маститодиагност препаратымен бақылау. Маститодиагност- ұнтақ тәрізді сульфанол мен триполифосфат натрийден тұратын препарат. Ол желінсаумен ауырған сиыр сүтін өте жақсы анықтайды.
Маститодиагносты әзірлеу үшін 1 л дистелденген суға 50 г триполифосфат натрий мен 300 г ұнтақ тәрізді сульфанолды ерітеді. Компоненттер суға еріп, ерітінді 20-250 дейін суығанда индикатор бояуын қосады: көк бромтимол -0,2 г және розол қышқылының 1 проценттік спирт- су ерітіндісі -5 мл. Осы қоспаларды 3-5 минуттей араластырады [29].
Субклиникалық желінсауды анықтау үшін пробиркаға тексерілетін сүттен 1 мл құйып, оған автомат-клювик арқылы 40-450 дейін жылытылған маститодиагностан 1 мл қосады. Пробирканы резеңке тығынмен бекітіп, бірнеше рет аударып-төңкеріп шайқайды да штативке қояды.
Реакцияға сырттай баға беру: айқын оң реакцияда- пробиркада желе тәрізді масса пайда болады; оң реакцияда-пробирканың ішкі кенересінен ағатын қою кілегей қоспа; әлсіз оң реакцияда-пробиркада шамалы кілегей мен ірімтік пайда болады [30].
Сүттегі соматикалық торшалардың мөлшерін камералық тәсілмен анықтау: сүт безі қабынғанда сүттің биохимиялық көрсеткіштері өзгеріп, онда патогенді және шартты патогенді микроорганизмдер көбейіп қана қоймай, желіннің қабыну процесін айқындайтын басты көрсеткіштердің бірі-соматикалық торшалар да көбейеді.
Сүттегі соматикалық торшаларды камералық тәсілмен есептеу желінсау ауруы кезінде оң реакция берген жағдайда аурудың не себептен болғанын тез анықтап, оған қарсы тиімді шаралар жүргізуге болады. Көптеген шет елдерде бұл тәсіл сүттің санитарлық сапасын анықтау мақсатында көптен бері қолданылып келеді [27,30].
Сүт үлгісін осы әдіспен тексерер алдында әуелі соматикалық торшаларды есептеуге бөгет жасайтын май түйіршіктерін ерітеді. Ол үшін құрамында синтанол бар СД-10 солибюл ерітіндісін пайдаланады. Бұл ерітіндіні былайша әзірлейді: 0,9 проценттік натрий хлориді ерітіндісінің 100 миллилитріне 1% формальдегид, 12,5% этил спирті және 1% синтанол ДС-10 қосып, оны 20 минуттей 600 температурада қыздырады. Компоненттер ерігеннен кейін негізгі фуксиннің 1 проценттік қаныққан спиртті ерітіндісін қосып, содан кейні сүзгі қағаздан өткізеді. Ерітіндіні ұзақ сақтаған жағдайда фуксин шөгіп қалатындықтан, оны солибюл ерітіндіге тек пайдаланар алдында ғана қосады [27].
Торшаны есептеу үшін фуксинді солибюл ерітіндісінің 10 миллилитріне тексерілетін сүттен 0,1 мл қосып, жақсылап араластырады да, температурасы 800 ыстық суда 30 минуттей қыздырады. Осыдан кейін оны тағы да араластырып, сүйық тамшысын Фукс-Розенталь есептеу камерасының төсеніш шынысына тамызады (бұл болмаған жағдайда Горяев, Том, Предтеченский, Брюкер камераларын пайдалануға болады). Торшаларды объективті 10X20 микроскоп арқылы есептейді. Микроскоп аясынан торшалар анық көрінетіндіктен, оны есептеу қиынға түспейді [27,30].
Фукс-Розенталь камерасындағы торшаларды 16 квадраттық аумақтае есептейді. Алынған торша санын Фукс-Розенталь камерасының тұрақты 15625 коэффициентіне көбейтеді, мұның өзі 1 мл сүттегі соматикалық торша мөлшеріне сәйкес келеді. Жиналған сүтте соматикалық торша көбейген жағдайда барлық сауын сиырды қабылданған схема бойынша желінсауды бар- жоғын тексереді [27].
Желінсауға диагноз қоюдағы зертханалық нақты тәсілдердің ең тиімдісі-сүтті бактериологиялық тексеру болып саналады. Әсіресе ол желінсаудың субклиникалық формасын анықтағанда өте тиімді. Сүтті бактериологиялық тұрғыда тексеріп, желінсау қоздырғышын анықтау, аурудың микробтарды арылтатын препараттарға сезімталдығын жоспарлы түрде тоқсан сайын бір рет өткізеді. Бактериологиялық тұрғыда тексерілетін сүт үлгісін міндетті түрде мал дәрігерлік зертханаға жөнелтеді [31].
4.4 Желінсауға қарсы емдеу шаралары
Жасырын желінсауларды емдеудің алғашқы сатысында кері әсер ететін себептерді жойып, мал ағзасының жергілікті және жалпы күресу қабілетін, яғни резистентілігін жоғарылатуға жағдайлар жасау қажет. Осы тұрғыда желін массажы, озокерит, парафин аппликациялары, жылытатын таңулар, инфраруж, соллюкс шамдарымен қыздырулар, жалпы ағзаға әсер ететін дәрілік заттарды (глюкозаның 50%-дық ерітіндісі, хлорлы натрийдің 10%-дық ерітіндісі, кальций глюконатының 10%-дық ерітіндісі) қолданудың болашағы зор. Ағза реактивтілігін жоғарылату үшін аутогемотерапия, ихтиол терапиясы, дәрумен терапиясы, биогенді ынталандырғыштар қолданылады [33].
Ем қолдану уақытында оның әсерін димастин немесе өзге бақылау тесттерін қолдану арқылы, қадағалап отыру қажет. Осыдан соң келесі 5-7 күннен кейін, бактериологиялық зерттеулер өткізіледі, егер індетті жағдай байқалса, антибиотиктер қолданылады.
Көптеген зерттеушілер желінсаулардың жасырын түрін емдегенде дайын емдік заттарға (мастикур, мастицид, А,Б,Е-мастисан түрлері, пинерсин - А, дифурол- А,т.б.) жүгінуді жөн көреді [33,34].
Осы емдік заттарды қолданбас бұрын сүт пен желін бөлінділерінің зертханалық зерттеулері жүргізіліп, кесел тудыратын ауру қоздырғыштарын анықтайды да олардың түрлі антибиотиктерге сезімділігін айырады. Осы дайын дәрілік заттардың кейбіреулері туралы қысқаша мәлімет:
Мастицид - ақшылт немесе сарғыш түсті майлы суспензия. Сақтау мерзімі 1,5 жыл. Ауруға шалдыққан сауын сиырларына тәулігіне 2-рет енгізеді.
Мастисан - А - ақ түсті майлы суспензия. Сақтау мерзімі - 1 жыл. Желін үрпісі ішіне тәулігіне 1-2 рет енгізіледі (бір реттік мөлшері 10-нан 20 мл дейін). Сүтті тағамға соңғы енгізуден кейін 5-күн өткен соң қабылдауға болады.
Мастисан - Б - ақшылт немесе ашық сары түсті майлы гомогенді суспензия. Сақтау мерзімі - 1-жыл. Үрпі ішіне тәулігіне 2-рет 5-10 мл мөлшерінде енгізіледі. Сүтті 3-4 күннен соң тағамға пайдалануға болады.
Мастисан - Е - өзіндік иісі бар ақшылт сұр түсті гомогенді суспензия. Сақтау мерзімі 1,5 жыл. Қолданылуы Мастисан - Б - дай.
Мастаэрозоль - аэрозоль тудыратын қоспа. Сақтау мерзімі 1 жыл. Залалсыздандырылған сүт катеттерінің (түтікше) көмегімен қолданылады.
Пенэрсин А - қаймақ тәрізді қара көк түсті гомогенді зат. Сақтау мерзімі 1 жыл. Сүтті көк түске бояйды. Үрпі ішіне тәулігіне 1-2 рет 10 мл мөлшерінде қолданады.
Дифурол - А - сарғылт қоңыр түсті, майлы гомогенді сұйықтық. Сақтау мерзімі 1 жыл. Арасына 12-24 сағат салып, 3-4 күн бойы 10-20 мл мөлшерінде үрпі ішіне енгізіп, қолданылады [35,36,39].
А.Н. Коваль, Н.М.Хилькевичтің мәліметтері бойынша жоғарыда сипатталған дайын дәрілік заттардың ішінде дифурол-А мен панэрсин-А-ның тиімділігі жоғары болған (91,7 %). Орынбор ауыл шаруашылығының институтында да осындай зерттеулер жүргізілген, онда 62 жасырын желінсауға шалдыққан сиырларды пенэрсин-А және мастисан-Е қолданып емдегені туралы деректер еңбектерінде жазылған. Пенэрсин-А қолданып емдегенде ем басынан 36 сағат өткен соң 31 сиырдың 30-ы сауыққан, орташа емдеу мерзімі 22 сағатты құраған, мастисан-Е де бұл көрсеткіш 25 сағатқа тең болған [33,37].
Жіті желінсаулар кезінде алғашқы күндері желінге дәрілер жібермес бұрын суық қолдануға болады, алайда бұл әдісті 3-4 сағаттан асырмау керек. Зақымдалған желін бөлігін суық сумен жууға немесе сірке қышқылы қосылған (2-3 асхана қасығы 1литр суға) балшықпен сылауға болады.
Жылуды ауыру ағымының 3-5 күндері, яғни қабыну белгілері бәсеңдеген кезде қолданады. Бұл үшін жылытатын компресс, парафин, озокерит терапиялары, соллюкс, инфраруж шамдары пайдаланылады. Кез келген қабыну көріністерін емдеуде патогенетикалық терапияның алатын орыны зор. Желін қабынулары кезіндегі патогенетикалық терапия алдымен желін нервтерінің Д.Д. Логвинов бойынша қысқа новокаин тежеуінен, сыртқы аралық нервісін Чумакова Т.А бойынша тежеуден, немесе көк тамыр ішіне новокаин, болмаса тримекаин ерітінділерін енгізуден тұрады. [45]
Н.М. Хилькевич (2008 ж) желінсаудың жасырын түрінде желіннің гистологиялық кесінді бөлігінен альвеолярлық құрылысы жойылған торшаларды байқаған [22,37].
Д.Д. Логвинов, Н.Д. Волович жасырын желінсауға шалдыққан сиырларды құрсақ ішіне новокаин, целновокаин немесе тримекаин ерітінділерін енгізіп емдеу жолын ұсынған. Ерітінділерді сол жақ аш бүйір ортасынан құрсақ ішіне 10 мл (шамамен 2мгкг) мөлшерінде енгізеді [45].
Жасырын желінсаулар кезіндегі осы ерітінділердің терапиялық тиімділігі желін нервтерінің қысқа новокаиндық тежеуінен еш кем түспейді деп атайды Г.Ф. Коган мен Л.П. Горинова (2004) [46].
Сүт безі резистентілігін жоғарылату және қоректенуін қалыптастыру үшін қолқаның құрсақтық бөлігіне 0,5 %-дық новокаин ерітіндісін, үрпі ішіне лизоцим енгізуімен қатар қолдануды 1997 жылы Е.В.Ильинский, А.Н.Трошиндар ұсынған[43].
Т.Ж.Абдрахманов (1999) желін массажы мен новокаин тежеуін, бір мезгілде окситоцин, фурациллин және мастисан-А мен қолдану жақсы нәтиже беретініне тоқталады [40].
Сиыр желінсауларын емдеуде зерттеушілер айтарлықтай табыстарға жетіп, алуан түрлі ем түрлерін қолданған.
А.Н. Коваль (2003) жасырын желінсауларды емдеу кезінде арасына 48-сағат салып, 1-2 рет 100 мл мөлшерінде қолқа ішіне 1%-колларгол ерітіндісін енгізу арқылы жақсы жетістіктерге жеткен [33].
Е.В. Ильинский, А.Н.Трошин, Н.В. Назаров және басқалары (1999) жаңа желінсауға қарсы дәрілік зат "Уберсан"-ды тері үсті аппликациясын жасау үшін ұсынған. Бұл дәрілік зат жан жақты емдік әсерімен және зиянсыздығымен көзге түскен, ол жасырын желінсауларды емдеуде 97,4%, ал айқын белгілері бар желінсауларда 84,6% терапиялық тиімділік көрсетіп, сауығу күндерін (1-2 ден 3-5 күнге) айтарлықтай қысқартқан [44].
В.М. Карташова, В.В. Касянчук, Ю.М.Скороходов (2002) мәліметтері бойынша стрептоэктолат дәрілік затының жоғары терапевтік тиімділігін, уытсыздығын, реактивтілігінің болмауын, аллергия немесе өзге ақаулықтарының жоқтығын, жеңіл қолданатылатынын, сүтті еш шектеусіз пайдалануға болатынын көруге болады [23,38].
Желінсаулар мен туудан кейінгі эндометриттер арасындағы өзара байланыстылыққа орай К.И. Скрябин атындағы Мәскеу ветеринарлық академиясында жасырын желінсау мен туудан кейінгі эндометриттерді емдеу мен алдын алудың жүйелі түрі ойластырылған (В.Ешмантас, В.Стунджене, В.Буйтвидас). Алмасу үрдістерін қалыптастыру және ағзаның қорғаныш күштерін жоғарылату мақсатында 200 мл 40%-дық глюкоза ерітіндісі мен 100-200 мл 10%-дық кальций хлориді ерітінділері көк тамыр ішіне енгізілген. Тері астына 1%-дық синестрол ерітіндісін 4 мл мөлшерінде 4 күн бойы арасына 24-сағат салып еккен. Жатыр ішіне патогенді микрофлора әсерін басу үшін 3 мәрте арасына 24-сағат салып, 100 мл 30%-дық глюкоза ерітіндісінде даярланған 1% -дық диоксидиннің судағы ерітіндісін 50-мл мөлшерінде енгізген. Емнің алғашқы және оныншы күндері бұлшық етке 10 мл мөлшерінде тривитамин дәрумені енгізілген. Осы әдістермен бірмезгілде зақымдалған желін үрпілеріне 10 мл 1%-дық диоксидиннің судағы ерітіндісі арасына 12-сағат салынып, үш мәрте енгізіліп отырған [25].
Интернетте жаңа дәрілік зат - мастиет форте жайлы мәліметтер бар, оның құрамында 200 мг окситетрациклин, 250 мл неомицин, 2000 ӨБ бацитрацин, 10 мг преднизолон бар. Бұл заттың ерекшелігі: әсер ету аумағы ауқымды, айқын бактериоцидті қасиеті бар, кортикостероидтар мүлдем жоқ. Сонымен қатар соңғы кездері "Лисан" фирмасы шығарған плацентин дәрісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі мен практикалық маңыздылығы. Желінсау (Mastіtіs) - желіннің қабынуы. Көбінесе, сауын сиырларында бұзаулау және суалу кезінде байқалады. Ол жылдың кез келген мезгілінде, сиыр сауылып жүргенде, тіпті суалған кезінде де пайда болады. Желінсау ауруының әсерінен кейбір шаруашылықтардың сүт өндіру көрсеткіші едәуір төмендейді. Желінсау ауруы - сүт бездерінің зақымдануының әсерінен болады [1].
Жасырын желінсау өте қатерлі болып табылады. Мұндайда аурудың сыртқы белгісі байқала қоймайды, сондықтан да оған диагноз қою да қиынға түседі. Желінсаудың мұндай формасында сауылған сүттің түсі мен дәмінде ешқандай айырмашылық байқалмағанымен, онда адам мен мал организміне зиянды патогенді немесе улы микрофлоралар кездесуі мүмкін. Желінсаумен ауырған сиыр сүтінің шамалы бөлігінің (10 пайыз) өзі - ақ сүттен дайындалатын тағамның сапасын төмендетеді. Сондықтан да желінсаудың пайда болуы, таралуы, диагноз қою және сақтық шаралары жөніндегі ғылым мен практика жеістіктерін насихаттау шаруашылық басшыларының, мал мамандары мен сүт комплекстерінде жұмыс істейтіндердің бұл зиянды індетпен күрес шараларын жақсартуына, сүт өндіруді барынша арттырып, оның тағамдық және санитарлық сапасын жақсартуына айрықша мән беру керек[2].
Әсіресе клиникалық белгісінің байқалмауынан және оны ажыратудың қиынға соғуына байланысты субклиникалық желінсау өте қатерлі болып табылады. Өйткені, субклиникалық желінсаумен ауырған сиырдың сүтін пайдалану адамның немесе жас бұзаулардың денсаулығына да зиянды болады. Мұндай жағдайда, желінсаудың бұл түрінде сүттің түсі әдеттегі сүттен айырмасы болмайды, бірақ оның құрамында патогенді немесе токсигенді микрофлора болады. Ол адам мен жануарлар үшін де зиянды. Малдың сүті біртіндеп азая береді және сүттің физикалық-химиялық қасиеті өзгереді. Сүттің құрамына желінсаумен ауырған сиырдың сүті сәл араласқанның өзінде (10%) одан жоғары сапалы сүт тағамдарын әзірлеуге мүмкіндік болмайды [2,3].
Субклиникалық желінсауға шалдыққан сиырлардың 50 пайыздайы сүтпен бірге патогенді кокк микроорганизмдерін бөледі. Мұндай сиырдың сүті мен сүт өнімдерін пайдаланған жағдайда адамдарға әр түрлі аурулар - стафилококктар, стрептококктар, ішек таяқшасы тобындағы бактериялар, дизентерия қоздырғыштары, бірқатар ішек инфекциялары жұғуы мүмкін[2,3].
Желінсаумен ауырған сиырдың сүтін ішкенде улану жағдайы да (стафилококктан улану) байқалған. Сүт пен сүт тағамдарынан стафилококкты уланудың себебі сүттің өзі стафилококктың, әсіресе оның улы түрінің өсіп - өніп таралуына өте қолайлы орта. Патогенді стафилококктар адамды пневмонияға, абцесске, энтеротоксикалық гастроэнтеритке, нефритке, энтероколитке, терінің іріңді жарасына шалдықтырады[4,5].
Патогенді микробтар табиғатта өте кең таралған, сондықтан оның мал мен адамға патологиялық зардабы бар.
Әдебиет деректерінде стрептококктардың тағамды уландыратындығы айтылады. Әсіресе стрептококктың А және Д тобы өте улы. Олар адамда тыныс жолдарының ауруларын (ангина, фарингит т.б.), септицемия, эндокардит, жарақатты және іріңді инфекцияны қоздырады. В тобындағы стрептококктар жаңа туған баланы менингит, ересек адамды бауыр ауруына шалдықтырады [5,6].
Көптеген зерттеушілер сиырлардың желінсау ауруының таралуының негізгі себебі өндірістің санитариялық гигиеналық дәрежесінің төмен болуы мен алдын ала балаудың жоқтығы деп есептейді. Бұл жағдайда субклиникалық желінсау жасырын өтіп, клиникалық формаға айналып, сиырлардың сүт өнімділігін айтарлықтай төмендетіп, сүттің санитарлық сапасын нашарлатады. Көптеген авторлардың мәліметтері бойынша сүттің микрофлорамен аса жоғары ластануы мен санитарлық сапасының нашарлауы негізінен сүт қондырғылары мен ыдыстарының санитарлық өңдеуінің төмендігімен байланысты [6].
Қазіргі кезде АҚШ - та желінсаудан келетін экономикалық зиян жылына 2 млрд долларды құрайды. Ол барлық өткізілген сүттің 11 пайызына сайма сай және сол шығынның 70 пайызы субклиникалық қабынуға тиеді.
Сүт сапасын көтеру мәселесі барлық уақытта маңызға ие. Сиырлардың желінсау ауыруы сүттің химиялық құрамына, санитариялық-гигиеналық көрсеткіштеріне және технологиялық қасиеттеріне теріс әсер етеді. Субклиникалық желінсау кезінде сүт ақуызының сапалық құрамы өзгеріп, құрғақ заттардың казеин, лактоза, майлар, кальций, фосфор және т.б. заттардың мөлшері төмендейді. Бір мезгілде глобулин, хлоридтердің деңгейі көбейіп жасырын желінсаудың пайда болуына алып келеді. Сонымен бірге желіннің ауру бөлшегінен алынған сүтқышқылы бактерияларының белсенділігі төмендейді. Осы өзгерістердің бәрі сүттің сортына және қышқылдығы, тығыздығы, соматикалық клеткалар мен бактериялардың саны Техникалық регламент талаптарына жауап бермейді. Сондықтанда мұндай сүт өнімдері өңдеуге қабылданбайды[7].
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Зерттеу жұмысының мақсаты: Сүт кешендеріндегі сиырдың желінсау ауруы және оған қарсы жүргізілетін тиімді ветеринариялық-санитариялық сақтандыру шараларын ұсыну.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Желінсаудың пайда болу себептерін анықтау.
2. Жасырын желінсауды балау әдістерінің тиімділігін анықтау.
3. Сауу гигиенасы және желінді күту санитариясын жақсарту және олардың желінсаудың алдын алу мен емдеудегі маңызы.
Зерттеу объектілері: желінсау ауруымен ауырған сиырлар және олардың сүттері, желінсауды анықтауға арналған жылдам тестілер (Соматик тест, Масттест, Промастит), желінді сауыннан кейін өңдеуге арналған Lux Dip-25 және Зорька препараты.
Зерттеудің тәжірибелік базасы: Қызылорда облысы, Қазалы ауданында орналасқан Жауапкершілігі шектеулі серіктестігі Рза-Асыл түлік мал шаруашылық кешені және Қазақ ұлттық аграрлық университетінің Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасындағы ветеринарлық санитария және гигиена лабораториясында жүргізілді.
1 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Желінсау ауруының таралуы және оның сүт шаруашылықтарына тигізетін экономикалық зияндылығы
Желінсау әлемнің барлық мемлекеттеріндегі шаруашылықтарда кең тараған, соның ішінде сүт безінің қабынуы 50% - дан жоғары тараған. Өнімділігі жоғары сиырлар желінсаумен жиі ауырады. Ауырып жүргенде және клиникалық жазылғаннан кейін 1 сиырға шаққанда жылына орташа есеппен 10-15% сүті жоғалады. Кейбір сиырлар тіпті сәтті емделген соң да сүт безінің ұлпасының өзгеруі салдарынан бұрынғыдай сүт бермейді. Субклиникалық желінсаумен сиыр желінінің төрттен бір бөлігі зақымданғанның өзінде әрбір ауру сиырдан орта есеппен сүт 10-15% кем алынады екен [7].
АҚШ - та желінсаудан келетін экономикалық зиян жылына 2 млрд долларды құрайды. Ол барлық өткізілген сүттің 11 пайызына сайма сай және сол шығынның 70 пайызы субклиникалық қабынуға тиеді. Басқа да сүт шаруашылықтары жақсы дамыған елдерде желінсаудан келетін жылдық шығын: Ұлыбританияда - 64,87 млрд доллар, Жапонияда - 79,1, Нидерланды - 45 және Данияда - 20,56 млрд долларды құрайды [8].
Үлкен шығынға сүт өңдейтін кәсіпорындар батуда. Желінсаудың жасырын түрімен ауыратын сиырлар сүтінің 5-10%-ының өзі барлық сүтті ірімшік және басқа да сүт өнімдерін өңдеу үшін жарамсыз қылады.
1995 жылы Ресей мемлекетінде шамамен 1 миллион бас сиырдың желінсаумен ауырғаны айтылған, яғни барлық сиырлардың 10 пайызы ауырған деген дерек бар [7].
Желінсаудың салдарынан көп жағдайда сиырлардың мезгілінен бұрын бракқа шығып, өнім беру мерзімі екі жарым жылға қысқарады. Сол себептен де осы уақыт ішінде орта есеппен әр сиырдан сауылатын 5-6 мың кг сүт алынбай қалады. Егер бұған желінсаумен ауырған сиыр сүтінің тағамдық сапасының төмендейтінін, сиырдың бұзауын жарытпай, кейде тіптен соның салдарынан жас төлдердің шығын болатынын қоссақ, бұл аурудан келетін экономикалық зиянның едәуір болатынын есептеп шығару қиын емес [8.9].
Микробпен ластануы мен соматикалық торшалармен ластануына байланысты өндірілетін сүттің көп бөлігі технологиялық өңдеу талаптарына жарамсыз болып табылуда. Сонымен қатар тұтынушылар арасында сүт және сүт өнімдерінен болған уланулар жиі тіркелуде (тағамдық токсикоздар және т.б.). Бір сөзбен айтқанда, еліміздің тауар өндірушілері бәсекелестік қабілеттілігі төмен өнім шығаруда (өндіріп жатқан сүт шикізаттарының бәсекелеге қабілетті индекстік бағасы АҚШ және Европа одағымен салыстырғанда 1:4 қатынаста), сондықтан қазіргі уақытта жоғары жылдамдықпен сүттің сапасын көтеру керек, Европа деңгейіне жетпесекте ең болмаса Ресеймен деңгейлесіп, бірінші сорттық сүттің сапасын 60-85%- ға көтеру керек. Белгілі болғандай, микроб саны 50 мыңсм3 болса, мұндай сүтті өндіріс орындарына жоғары сортты деп өткізуге болады; микроб саны 50-ден 100 мыңсм3 болған жағдайда, мұндай сүтті зауыт 43% бірінші сортпен қабылдайды, ал микроб саны 300-500 мыңсм3 - болған кезде 87% сүт сортқа жатпаса, 13% екінші сортпен қабылданады [9].
1.2 Желінсау ауруының пайда болу себептері
Қазіргі уақытта микроорганизмдердің бірнеше жүздеген түрлері белгілі. Көптеген авторлардың пайымдауынща, сиыр желінсауларын тудыратын микроорганизмдер қатары да алуан түрлі. А.И.Иващура, В.И.Мутовин [1,3,27] сынды ғалымдардың деректері бойынша сиырлар сүтінен басым түрде стрептоккокты этиологиядағы микроорганизмдерді айқындауға болады. С.О.Wilson Англияда соңғы жылдарда стафилококктардың желінсау кезінде бөлінуі 17-ден 34%-ға дейін көбейгенін, ал стрептоккоктардың керісінше 44-тен 4%-ға төмендегенін атайды.
Желіннің желінсаумен зақымдану жолдары көп: жаралар, сызаттар, тырналған жерлер арқылы желін мен үрпі терісінің зақымдалуы - лимфогенді жол; тікелей желін каналы арқылы - галактогенді жол; қан аралас - гематогенді жол. Микрофлора көзі лас еден мен төсеніш, сауыншының қолы, желінді жууға қолданылатын су, сауын аппараты болуы мүмкін [10].
Желінсаудың пайда болуында басты орын патогенді және шартты патогенді микрофлораға тиісті. Патогенді микроорганизмдер сүт және сүт өнімдеріне түскен жағдайда адамдардың денсаулығына қауіпті болады. Патогенді стафилококктар адамдарда пневмония, гастроэнтерит, нефрит, энтероколит сияқты ауруларды шақырады. Стафилококктың термиялық төзімді токсині қайнатқанда және сүтті пастерлегенде де жойылмайды. Құрамында стафилококкты энтеротоксин бар сүтті пайдаланған жағдайда адамдар ауыр тағамдық улануларға шалдығады және олар жиі өліммен аяқталады[11].
Ірі қара малының стрептококкты желінсауы көбінесе жасырын түрде өтеді. Сүттегі стрептококктар адамдарда эндокардит, жаңа туылған нәрестелердің менингиті, стрептококкты баспа және тағамдық бұзылулар сияқты ауруларды тудыруы мүмкін. Желінсаумен ауырған, құрамында ішек таяқшасының токсині бар сиыр сүті жіңішке ішекте өтетін ауыр қабыну процесі - энтеритке шалдықтырады [12].
Көптеген авторлар желінсауды жұқпалы аурулардың қатарына жатқызады. Өйткені, сүт безінің қабынуы көбінесе патогенді микроорганизмдерден болады. Алайда желінсаудың барлық түрін оған жатқызуға болмайды. Олай дейтін себебіміз, желінсаудың өзі көптеген ішкі себептер мен сыртқы әсерлерге байланысты өршиді. Сондықтан біраз иегерлер мұны жұқпайтын ауруға жатқызады [11,12].
Алайда патогенді микрофлоралардың сиырды желінсауға шалдықтыруы көбінесе мал организмінің, әсіресе желін торшаларын төзімділігі әлсірегенде, сүттің бактерицидтік факторлары төмендегенде байқалады. Желінсау ауруында желіннен көбінесе стафилококк, стрептококк, кейде ішек таяқшасы және басқа да микробтар бөлінеді.
Сондай-ақ, аусыл, актиномикоз, күл сияқты жұқпалы аурулар да желінсауға шалдықтырады. Ауру малдың температурасы көтеріліп, жемшөпке тәбеті болмайды, желіні ісініп кетеді. Сауған кезде іртіктелген сүт немесе ірің тәрізді сұйық зат бөлініп шығады. Кейде желінде іріңді ісік жара пайда болады [12].
Бактериялардан басқа желінсауды микроскопиялық саңырауқұлақтар да тудырады. Сүт бездеріне токсигенді немесе патогенді әсер ететін саңырауқұлақтардың көптігінен Кандида туысына жататын ашытқы тәріздес саңырауқұлақтарды бөліп қарастыруға болады. Олар жиі мал басының көпшілігін зақымдайды. Сау сиырлардан алынған сүттің сапасын сараптағанда оның құрамындағы микроорганизмдердің саны аз болатынын көрсеткен, ол сауын қондырғысына және сүтті өңдеу сапасына байланысты.
Сиырдың желінсауға шалдығуының басты себептері мыналар: сиырға балғын, углеводты азықтарды бірыңғай беруден, салқын, сызды және лас қорада көбірек жатып қалудан, сиырды сыртқа шығарып серуендетпеуден, машинамен саууға дұрыс іріктемеуден, сауу аппараттары мен қондырғыларының кейбір жүйелерін дұрыс ретке келтірмегендіктен, оларды пайдалану режимінің бұзылуынан, ауру және дені сау сиырларды бірге күтуден, желінді, сүт ыдыстары мен сауу аппараттарын дұрыс күтпеуден, фермада жұмыс істейтіндердің жеке басының және өндірістік гигиенаны сақтамаудан т.б. [12,13]
Көп жағдайда аурудың өршуі желіннің морфологиялық және функционалдық қасиетіне байланысты. Өйткені желіннің жетілмеген бөліктерін құрғақтай сауғанда жарақаттауы, емшектің кілегей қабатын қабындыруы мүмкін.
Микробтардың желінге кеп түсуі әрқалай:
1. Емшек үрпісі арқылы- жатқан жері лас болса, желінді жуып-сүртетін шүберек кір болса, сауыншының қолы, сауын агрегаты таза болмаса.
2. Қан арқылы-гастроэнтерит, ретикулоперитонит, энтометрит, вагинит т.б. органдардың ауруынан желінге келіп түседі.
3. Желіннің терісі арқылы-тері жарақаттанғанда микроб сол жарадан ары қарай лимфа тамырлар арқылы тарайды.
Бірақ, микроб барлық уақытта ауру тудыра алмайды, ол организмнің жалпы резистенттігіне байланысты. Организмнің резистенттілігін төмендететін факторларға мал күтімінің, азықтануының нашарлығы, сауу ережесінің бұзылуы және желіннің гигиенасының дұрыс сақталмауы жатады [13].
Туар алдындағы желінде пайда болған ісіктер суыққа ұрынып, зақымданатын болса, тез желінсауға ауысады. Көктемгі кезде бірден көк шөпке ауысып кеткен малдың ішінде желінсау көп кездеседі. Желінсау көбінесе сүтті, 2-3 туған сиырларда кездеседі, оны желін қызметінің, зат алмасу құбылыстары мен лактация процесінің өте қарқынды жүруімен түсіндіруге болады [14].
Әдетте сиырлардың желіні бұзаулағаннан кейінгі күндегі қабынады. Желін қабынуы көбінесе сүтті сиырлардың арасында кездеседі. Сиыр желінінің қабынуы шаруашылыққа көп зиян келтіреді. Өйткені, бұл кезде сиырдың сүті азаяды, сауылып алынған сүт пайдалануға жарамайды, ал кезінде емделген желіннен сүт шығуы тоқталып, ақырында ақ тандыр болып қалады. Сонымен қатар желінсау сауын аппараты стаканын емшектерден шамадан тыс ұзақ ұстағаннан немесе тым ерте босатып алып, желінде сүт қалдырғандықтан да болады. Ас қорыту, жыныс жолдары мен т.б. мүшелердің ауруын қоздырған микробтар қан немесе лимфа арқылы желінге тарап, оны қабындыруы мүмкін [12,13].
Акатов В.А., Париков В.А., Ходокова А.В. (2005 ж) зерттеулерінде сиырдың субклиникалық желінсауының бастапқы сатысында сүт сілтілі реакция (серозды желінсау), ал дені сау сиыр сүтінде шамалы қышқыл реакция (рН 6,2-6,9) болатындығы айтылады. Кейіннен сүт сұйылып, оның майлылығы кемиді де, ақ тұнба пайда болады. Бірте-бірте тұнба мөлшері көбейіп, сүт те, тұнба да ақсары, ақыр аяғында сарғыш түске енеді. Желіннің ауруға шалдыққан бөлігінің сүт шығымы азайып (гипогалактия), кейіннен мүлде тоқтайды (агалактия). Мұның өзі желіннің зақымданған бөлігіндегі паренхиманың семуіне байланысты. Осындай өзгерістердің ешқандай клиникалық белгісі байқалмайды [14].
Көп жағдайда аурудың өршуі желіннің морфологиялық және функционалдық қасиетіне байланысты. Әсіресе ешкі желіндес және сопақша формалы желіндер ауруға тез шалдығады. Өйткені желіннің жетілмеген бөліктерін құрғақтай сауғанда жарақаттауы желіннің кілегей қабатын қабындыруы мүмкін. Әдеттегі желіннен гөрі тасемшек желін ауруға 1,5-2 есе жиі шалдығады. Желінсауға шалдығуы желіннің және үрпінің жөнді жетілмеуі, малды қораға өте тығыз қамаудың себебінен жарақаттанудың да әсер етуі мүмкін [16].
Қазіргі уақытта микроорганизмдердің бірнеше жүздеген түрлері белгілі. Көптеген авторлардың пайымдауынща, сиыр желінсауларын тудыратын микроорганизмдер қатары да алуан түрлі. Варганов А.И [2004] сынды ғалымдардың деректері бойынша сиырлар сүтінен басым түрде стрептоккокты этиологиядағы микроорганизмдерді айқындауға болады. С.О.Wilson Англияда соңғы жылдарда стафилококктардың желінсау кезінде бөлінуі 17-ден 34%-ға дейін көбейгенін, ал стрептоккоктардың керісінше 44-тен 4%-ға төмендегенін атайды [15].
Әдебиет деректерінде стрептококктардың тағамды уландыратындығы айтылады. Әсіресе, стрептококктың А және Д тобы өте улы. Олар адамда тыныс жолдарының ауруларын (ангина, скарлатина, фарингит және т.б.), септицимия, эндокардит, жарақатты және іріңді инфекцияны қоздырады. В тобындағы стрептококктар жаңа туған баланы менингит, ересек адамды бауыр ауруына шалдықтырады [16].
В.М.Карташованың мәліметтеріне қарағанда, малда жалпылама, септикалық және локальды ауруларды тудыратын стрептококктардың барлық тобы адамға да зиянды. Көп жағдайда инфекциялық желінсауға шалдығуға сальмонелла мен клостридин бактериялары да себепші болады. Ауру сиырдың сүті мен оның сүтінен жасалған тағамдарды пайдаланған адамдарды осындай бактериялар уландыруы мүмкін. Сондықтан да әрдайым сиырдың желінін бақылап отыру керек [17,18].
1.3 Желінсау ауруын алдын алу шаралары
Желінсауға қарсы ең бірінші көзделетін мақсат - комплекстік сақтандыру шараларын ұйымдастыру. Әсіресе мал организмінің табиғи төзімділігін арттыруға бағытталған зоогигиеналық және мал дәрігерлік шараларға ерекше мән беріледі. Өйткені малдың жалпылай немесе жекелеген мүшелерінің төзімділігі нашарлаған жағдайда ірі қарада, әсіресе жас төлдерде көптеген аурулар, соның ішінде желінсау ауруы пайда болады. Сондықтан желінсауға қарсы сақтандыру шаралары жүргізілгенде, ең әуелі малдың жалпы төзімділігін кемітуге әсер ететін факторларды болдырмау әрекетін қарастырады. Демек, желінсауға қарсы жүргізілетін сақтандыру шаралары тек осы мақсатта ғана емес, басқа да кең тараған ауруларды (ішек - қарын, жүрек - қан тамыры т,б,) болдырмауға, сөйтіп сиырдың сүттілігін және асыл тұқымдық сапасын жақсартуға бағытталады [16].
Ірі қара өсіретін шаруашылықтарда мал организмінің табиғи төзімділігінің нашарлауы нәтижесінде пайда болатын шартты түрдегі жұқпалы және жұқпайтын аурулар өте қатерлі келеді.
Малдың табиғи төзімділігі нәсіліне, азықтандыру, күтіп - бағу және пайдалану жағдайына байланысты. Осыған байланысты іріленген мал шаруашылықтарында шартты инфекциялық ауруларға қарсы жүргізілетін сақтандыру шараларының ең басты принципі - мал организмінің табиғи төзімділігін сақтауға немесе оны қалпына келтіруге бағытталған азықтандырудың, күтіп - бағудың және пайдаланудың технологиялық амалдарын қарастыруда болып отыр [17].
Сиырдан сапалы сүт алудың, әрі желінсау ауруын болдырмаудың негізгі зоогигиеналық шаралары мынандай: Әуелі сүт комплексін жобалауды дұрыс ойластыру керек:
* Санитарлық - тазалық сақтау орнының болуы;
* Малды сұрыптағанда, тасымалдағанда, комплекстерген орналастырғанда және бір өрістен екінші өріске ауыстырғанда ауру малдарға жақындатпау жағдайын қарастыру;
* Комплекстер мен мал қораларында дезинфекциялық шаралар жүргізетін орындар жасау;
* Сыртқы және ішкі тасымал құралдарын оқшаулау;
* Қора - жайды тазалау, дезинфекциялау және санитарлық жөндеу жұмыстарын атқару;
* Ылғалды және аэрозольды дезинфекция жасайтын қондырғылармен қамтамасыз ету;
* Ферманы ауырған немесе өлген малдарды тасымалдайтын арнайы транспортпен қамтамасыз ету;
* Өлексе мен амалсыз сойылған мал етін сақтайтын арнайы герметикалық орындардың болуы;
* Жұқпалы емес ауруларды емдейтін стационарлар салу;
* Комплекске әкелінген малдарды қабылдайтын және емдейтін жылы пункттердің болуы;
* Әр түрлі мал дәрігерлік шаралар жүргізетін станоктар жасау;
* Кемірушілерге қарсы күрес шараларын ұйымдастыру;
* Сыртқы ауланы мал қоқыстарынан тазарту шараларын ұйымдастыру;
* Мал тұяғын тазалайтын ванналар орнату [18].
Комплекс құрылысының жобасында сиыр сауатын және сүт сақтайтын бөлімдер болуы керек. Сиыр сауатын бөлімде сауу залы, сүтті қабылдайтын және уақытша сақтайтын, ыдыстарды жуатын және дезинфекциялайтын құрал - жабдықтар мен вакуум насостарды сақтайтын бөлмелер болады. Сүт бөлімінде сүтті қабылдайтын, алғашқы өңдейтін, уақытша сақтайтын, ыдыстарды жуатын және дезинфекциялайтын заттарды әзірлеп, сақтайтын бөлмелер, сүт сапасын анықтайтын зертхана болуы керек [16,18].
Сүт шаруашылықтарында сүттің бактериялық ластануын төмендету мақсатында сауу және технологиялық қондырғыларын санитариялық өңдеу жұмыстары "Санитарные правила по уходу за доильными установками и молочной посудой, контролю их санитарного состояния и санитарного качества молока" (Москва, 2000) нұсқауы бойынша жүргізіледі [17].
Слободяник В.Н. және т.б. мәліметтері бойынша сауу қондырғыларының санитариялық-гигиеналық жағдайын жақсарту қиынға соғады. Оған себеп- сүт өткізу жолдарының көптеген жалғамаларының болуы, олардың диаметрінің кішкентай болуы, сүт өткізгіштің иілген жерлерінің болуы, осы жерлерге пластикадан және резеңкеден жасалған құбырлардан жасалуы, ауаның жабық сауу жүйесіне түсуі, коллектор камерасының көлемінің жеткіліксіз болуы, сүт өткізгішпен сүтті айдағанда сүтке түсетін гидравликалық қысымының жоғары болуы, салқындатқыш танкінің жуғыш автоматының болмауы және т.б. жайттар болып табылады. Осы факторлардың салдарынан қиын кететін липопротеидті ластанулар пайда болып, өңдеу барысында сүттің құрылымдық элементтері өзгереді [21].
Сүтті өндіру және өңдеу орындарындағы сауу және технологиялық қондырғыларын жуу және дезинфекциялаудың төрт сатысын ажыратады:
1. Сүт қалдықтарын жою мақсатында жылы ағынды сумен (350C жоғары емес) шаю;
2. Ақуыздық-май пленкасын жою мақсатында ыстық жуғыш заттардың ерітіндісімен (60+-50C) циркуляциялық жуу;
3. Патогенді микрофлораны жою және бактериялық ластануды төмендету мақсатындағы дезинфекция;
4. Жуғыш және дезинфекциялағыш заттардың қалдықтарын жою мақсатында құбыр суымен қорытынды шаю [20].
Егер санитариялық өңдеу жұмыстарында жуғыш-дезинфекциялағыш заттар қолданылса, онда екінші және үшінші операцияны біріктіреді.
Қорадағы ылғалдылық 85 пайыздан асқанда сиырдың сүт беруі кемиді. Қорадағы ауа ылғалдылығы әр 5 пайызға көбейген сайын сиырдың тәуліктік сүт беруі 1,2-1,4 килограмға, ал ауа ылғалдылғы 90 пайызға жеткенде 2-6 литрдей кемитіндігі анықталған. Сонымен қоса, 1 л сүтке жұмсалатын азық шығыны 1,08-ден 1,4 азық өлшеміне дейін артқан. Демек, сиыр қораның ылғалдылығын бір қалыпқа келтірудің өзінен ғана шығынын азайтып, сауылатын сүтті молайтуға болады [22].
Қора температурасын 12-15°С аралығында ауа ылғалдылығын 70% шамасында ұстайды. Онда зиянды газдар болмауы керек. Ол үшін сүт және сауын залдарын жақмсылап желдету керек. Лас ауаны желдеткішпен тазартады. Сауу залы, сүт және ыдыс жуатын бөлмелер ыстық, салқын сулармен қамтамасыз етіліп, табиғи жарық түсетіндей болуы керек.
Фермадағы сиырлардан сауылған сүт ГОСТ 13264-70 талабына сай келуі, әрі таза, қошқыл болмауы керек [22].
Сиырдан сүттің мол шығуына септігі тиетін азықтандыру деңгейі мен қамтамасыз ету жағына баса назар аударған дұрыс. Рационда құрамында ірі азық, балғын азық, жем, минералды азықтар мен микроэлементтер енуі тиіс. Сондай-ақ рационының салмаққа, сауылатын сүті мен жыл маусымына да қатысты болғаны жөн және олардың малдың ақуыздарға, минералды заттарға, витаминдерге деген физиологиялық қажеттерін өтеуі де керек. Өйткені әр минут сайын сүтпен бірге 0,66 г жуық май, 0,80 г лактоза және 0,60 г ақуыз бөлінеді. Сауын сиыр іші жылы, жарық, ауасы желдетіліп тұратын, әрі құрғақ төсеніші бар қорада күтілуі тиіс [23].
Т.Ж.Абдрахмановтың деректері бойынша мал организмінің төзімділігіне олардың күтіп− бағу тәсілдері де әсер етеді. Мәселен, сиырды байламай баққан жағдайда желін аурулары 9,55% болса, жыл бойы байлап баққанда−18,8% процентке дейін жетеді екен [24].
Сиыр қора жөнді желдетілмегенде, мал өте тығыз орналасқанда және ондағы жалпы мал дәрігерлік - санитарлық жағдай қолайсыз болғанда микроорганизмдердің көбейіп кететіндігі байқалады. Мұндайда сүтке, сүт өнімдеріне және желін терісіне бактериялардың жұғу қаупі күшейіп, соның салдарынан сиыр желінсауға ұшырауы мүмкін.
Мал организмінің төзімділігіне оларды күтіп - бағу тәсілдері де әсер етеді. Мысалы, сиырды байламай баққан жағдайда желін аурулары 9,55% болса, жыл бойы байлап баққанда - 18,8 пайызға жетеді екен. Егер сиыр қорада зоогигиеналық және малдәрігерлік - санитарлық шаралар тиісті талапқа сай ұйымдастырылатын болса, онда сиырды байламай баққанда желінсау ауруларын барынша азайтуға толық мүмкіндік бар. Алайда, бұл прогрессивтік тәсілді үстірт ұйымдастыру сауын сиыр арасында желінсау ауруын өршітіп жіберуі мүмкін [25].
Сиырды күтіп - бағудың ең қолайлы тәсілдерінің бірі - сиырды жайылымда бағу. Мұның өзі желінсауға қарсы жүргізілетін ең тиімді шаралардың бірі.
Дұрыс жабдықталған қора ауласының маңайы қатқақ, жауын суы мен қи садырасы ағатындай сәл еңістеу болуы керек. Лас жерде жатып тыныққан сиырдың желін терісі тітіркеніп, желін үрпісі арқылы желінге әр түрлі микробтар тарайды, соның салдарынан желінсау пайда болады [26].
Сиырды жыл бойы қорада бағу бірқатар аурулардың таралуына себепші болады. Малдың ұзақ уақыт бойы серуендемей, қорада қамалуы салдарынан желін ісінеді, оның ақыры сүт безінің төзімділігі нашарлап, желінсауға шалдығуына әкеліп соғады.
Сүт бездерінің ауруға шалдығуына сиырды қорада күтіп - бағу жағдайының бұзылуы да елеулі түрде әсер етеді. Бұған сиырдың тар қорада жатуы, еденнің ластығы, суықтығы және басқа да себептер жатады. Соның салдарынан желін терісі зақымдалады, сүт бездерінің табиғи төзімділігі кемиді.
Мал организміне ауаның құрамындағы қолайсыз газдар мен ылғалды температура да көп зиянды әсерін тигізеді. Әсіресе малды жыл бойы қолда баққан зиянды [26].
Желінсаумен жоспарлы түрде күресу және сақтық шараларын ұйымдастыру диагноз қоюға негізделеді. Өйткені бұл ауруды дер кезінде айқындау, оны емдеу шараларын ұйымдастыруға, сүт және сүт тағамдарының санитариялық сапасын жақсартуға, адамға өте зиянды микроорганизмдердің таралуына жол бермеуге мүмкіндік береді [26].
Желінсау ауруына қарсы шаралардың маңызды элементтерінің бірі - сиырларды жасырын желінсауға ай сайын тексеріп отыру. Алайда, тәжірибеге сүйенсек, шаруашылықтарда желінсау ауруын балау жұмыстары үнемі орындала бермейді. Бұл жағдайдың бір себебі - тиімділігі жоғары жедел анықтау әдістерінің жоқтығы (республикада желінсауды анықтайтын индикаторлар шығарылмайды), ал импорттық индикаторлар еліміздің шаруашылықтарда қолдану қиыншылық тудыруда.
Желінсауға диагноз қойғанда сиырды клиникалық бақылау және сүтті лабораторияда тексеру әдістері қолданылады [27,28].
Сиырды клиникалық бақылауға ауру жайлы мәлімет жинау, малдың жалпы күйін тексеру, желінді байқау жатады. Ауру жайлы жалпы мәліметтен сиырдың желінсауға не себептен шалдыққанын білуге болады (малды күтіп-бағудағы кемшіліктер, сауу аппаратының ақаулығы, мал дәрігерлік-санитарлық жағдайдың төмендігі т.б.).
Сиыр күйін жалпы клиникалық тұрғыда бақылау тәжірибеде қабылданған арнайы схема бойынша жүргізіледі. Желінді сырттай байқағанда оның көлеміне, формасына, оң және сол жақтағы желін бөліктерінің тепе-теңдігіне, желіннің терісі мен емшектерінің бүтіндігіне және түсіне зер салады [24].
Желінді сипалап, қызуын, малдың ауырсынуын, желіннің және лимфа түйіндерінің қатайған-қатаймағанын байқайды. Сонан соң желіннің әр бөлігінен сүтті бөлек пробиркаларға немесе колбаларға аздап сауып алып, сүттің түсіне, қоюлығына, онда ірімтіктің, қанның, іріңнің т.б. бар-жоқтығын байқайды. Егер сиыр желінсауға шалдыққан болса осындай байқаулар арқылы малдың жалпы күйіндегі, желін құрылымындағы және сүттің органолептикалық көрсеткіштеріндегі өзгерістерді аңғаруға болады [29].
Субклиникалық желінсауға диагноз қойған кезде сүттегі кез-келген өзгерістерді анықтауға мүмкіндік беретін әр түрлі зерттеу әдістерін қолданады. Ол үшін әр алуан түсті индикаторларды пайдаланып, сол арқылы сүт реакциясының өзгерісін анықтайды. Сүтке димастин, мастидин, тұндыру, лейкоциттерді есептеу, бактериологиялық зерттеу әдістерін қолданады [29].
Субклиникалық желінсауға өте тез диагноз қоюға қолданылатын тәсілдердің бірі сүттегі соматиалық торшалардың, негізінен лейкоциттердің мөлшерін анықтау. Желінсау кезінде олардың саны артып, сүт безінде қабыну процесі мен ауру қоздырғыштары - микроорганизмдер пайда болғанын көрсетеді [28,29].
Сүттегі соматикалық торшалардың сандық құрамын тура (осы торшаларды микроскоппен есептеу арқылы) және жанама тәсілдермен анықтайды [27].
Сүттегі торша мөлшерін анықтайтын жанама әдіс реактивтерді пайдалана отырып жүргізіледі. Бұған уайтсайд үлгісі, димастин үлгісі, маститодиагност үлгісі жатады [29].
Уайтсайд үлгісі. Пробиркаға 5 мл сүт құйып, оған 4 проценттік күйдіргіш натрий ерітіндісінен 2 мл қосып араластырады. Реакцияны алғашқы 20-30 секундта тіркейді. Оң реакция берген жағдайда сарғыштау ұйынды түзеді.
Шальм мен Норландер уайтсайд үлгісін былайша түрлендіреді: жаңадан сауылған сүтке 4 проценттік күйдіргіш натрий ерітіндісінен 2 мл қосып, индикатор ретінде бромкреозолпурпур спирті ерітіндісінен 1-2 тамшы тамызады. Субклиникалық желінсау болған жағдайда сүт реагенттермен қосылып, тұтқыр масса құрайды да соның тығыздығына қарай желін күйін анықтайды.
Мастигност препаратымен бақылау. Мастигност дегеніміз- тазартылған алкиларил-сульфаноттың судағы ерітіндісі. Оны сульфа-қышқылдың керосин фракциясы негізінде әзірлейді. Сиыр желінсауының субклиникалық формасына диагноз қоюға өте тиімді. Оның көмегімен жалпы сүттегі желінсау сиыр сүтінің 95процентіне дейінін анықтауға болады. Мастигносты димастин секілді пайдаланады.
Маститодиагност препаратымен бақылау. Маститодиагност- ұнтақ тәрізді сульфанол мен триполифосфат натрийден тұратын препарат. Ол желінсаумен ауырған сиыр сүтін өте жақсы анықтайды.
Маститодиагносты әзірлеу үшін 1 л дистелденген суға 50 г триполифосфат натрий мен 300 г ұнтақ тәрізді сульфанолды ерітеді. Компоненттер суға еріп, ерітінді 20-250 дейін суығанда индикатор бояуын қосады: көк бромтимол -0,2 г және розол қышқылының 1 проценттік спирт- су ерітіндісі -5 мл. Осы қоспаларды 3-5 минуттей араластырады [29].
Субклиникалық желінсауды анықтау үшін пробиркаға тексерілетін сүттен 1 мл құйып, оған автомат-клювик арқылы 40-450 дейін жылытылған маститодиагностан 1 мл қосады. Пробирканы резеңке тығынмен бекітіп, бірнеше рет аударып-төңкеріп шайқайды да штативке қояды.
Реакцияға сырттай баға беру: айқын оң реакцияда- пробиркада желе тәрізді масса пайда болады; оң реакцияда-пробирканың ішкі кенересінен ағатын қою кілегей қоспа; әлсіз оң реакцияда-пробиркада шамалы кілегей мен ірімтік пайда болады [30].
Сүттегі соматикалық торшалардың мөлшерін камералық тәсілмен анықтау: сүт безі қабынғанда сүттің биохимиялық көрсеткіштері өзгеріп, онда патогенді және шартты патогенді микроорганизмдер көбейіп қана қоймай, желіннің қабыну процесін айқындайтын басты көрсеткіштердің бірі-соматикалық торшалар да көбейеді.
Сүттегі соматикалық торшаларды камералық тәсілмен есептеу желінсау ауруы кезінде оң реакция берген жағдайда аурудың не себептен болғанын тез анықтап, оған қарсы тиімді шаралар жүргізуге болады. Көптеген шет елдерде бұл тәсіл сүттің санитарлық сапасын анықтау мақсатында көптен бері қолданылып келеді [27,30].
Сүт үлгісін осы әдіспен тексерер алдында әуелі соматикалық торшаларды есептеуге бөгет жасайтын май түйіршіктерін ерітеді. Ол үшін құрамында синтанол бар СД-10 солибюл ерітіндісін пайдаланады. Бұл ерітіндіні былайша әзірлейді: 0,9 проценттік натрий хлориді ерітіндісінің 100 миллилитріне 1% формальдегид, 12,5% этил спирті және 1% синтанол ДС-10 қосып, оны 20 минуттей 600 температурада қыздырады. Компоненттер ерігеннен кейін негізгі фуксиннің 1 проценттік қаныққан спиртті ерітіндісін қосып, содан кейні сүзгі қағаздан өткізеді. Ерітіндіні ұзақ сақтаған жағдайда фуксин шөгіп қалатындықтан, оны солибюл ерітіндіге тек пайдаланар алдында ғана қосады [27].
Торшаны есептеу үшін фуксинді солибюл ерітіндісінің 10 миллилитріне тексерілетін сүттен 0,1 мл қосып, жақсылап араластырады да, температурасы 800 ыстық суда 30 минуттей қыздырады. Осыдан кейін оны тағы да араластырып, сүйық тамшысын Фукс-Розенталь есептеу камерасының төсеніш шынысына тамызады (бұл болмаған жағдайда Горяев, Том, Предтеченский, Брюкер камераларын пайдалануға болады). Торшаларды объективті 10X20 микроскоп арқылы есептейді. Микроскоп аясынан торшалар анық көрінетіндіктен, оны есептеу қиынға түспейді [27,30].
Фукс-Розенталь камерасындағы торшаларды 16 квадраттық аумақтае есептейді. Алынған торша санын Фукс-Розенталь камерасының тұрақты 15625 коэффициентіне көбейтеді, мұның өзі 1 мл сүттегі соматикалық торша мөлшеріне сәйкес келеді. Жиналған сүтте соматикалық торша көбейген жағдайда барлық сауын сиырды қабылданған схема бойынша желінсауды бар- жоғын тексереді [27].
Желінсауға диагноз қоюдағы зертханалық нақты тәсілдердің ең тиімдісі-сүтті бактериологиялық тексеру болып саналады. Әсіресе ол желінсаудың субклиникалық формасын анықтағанда өте тиімді. Сүтті бактериологиялық тұрғыда тексеріп, желінсау қоздырғышын анықтау, аурудың микробтарды арылтатын препараттарға сезімталдығын жоспарлы түрде тоқсан сайын бір рет өткізеді. Бактериологиялық тұрғыда тексерілетін сүт үлгісін міндетті түрде мал дәрігерлік зертханаға жөнелтеді [31].
4.4 Желінсауға қарсы емдеу шаралары
Жасырын желінсауларды емдеудің алғашқы сатысында кері әсер ететін себептерді жойып, мал ағзасының жергілікті және жалпы күресу қабілетін, яғни резистентілігін жоғарылатуға жағдайлар жасау қажет. Осы тұрғыда желін массажы, озокерит, парафин аппликациялары, жылытатын таңулар, инфраруж, соллюкс шамдарымен қыздырулар, жалпы ағзаға әсер ететін дәрілік заттарды (глюкозаның 50%-дық ерітіндісі, хлорлы натрийдің 10%-дық ерітіндісі, кальций глюконатының 10%-дық ерітіндісі) қолданудың болашағы зор. Ағза реактивтілігін жоғарылату үшін аутогемотерапия, ихтиол терапиясы, дәрумен терапиясы, биогенді ынталандырғыштар қолданылады [33].
Ем қолдану уақытында оның әсерін димастин немесе өзге бақылау тесттерін қолдану арқылы, қадағалап отыру қажет. Осыдан соң келесі 5-7 күннен кейін, бактериологиялық зерттеулер өткізіледі, егер індетті жағдай байқалса, антибиотиктер қолданылады.
Көптеген зерттеушілер желінсаулардың жасырын түрін емдегенде дайын емдік заттарға (мастикур, мастицид, А,Б,Е-мастисан түрлері, пинерсин - А, дифурол- А,т.б.) жүгінуді жөн көреді [33,34].
Осы емдік заттарды қолданбас бұрын сүт пен желін бөлінділерінің зертханалық зерттеулері жүргізіліп, кесел тудыратын ауру қоздырғыштарын анықтайды да олардың түрлі антибиотиктерге сезімділігін айырады. Осы дайын дәрілік заттардың кейбіреулері туралы қысқаша мәлімет:
Мастицид - ақшылт немесе сарғыш түсті майлы суспензия. Сақтау мерзімі 1,5 жыл. Ауруға шалдыққан сауын сиырларына тәулігіне 2-рет енгізеді.
Мастисан - А - ақ түсті майлы суспензия. Сақтау мерзімі - 1 жыл. Желін үрпісі ішіне тәулігіне 1-2 рет енгізіледі (бір реттік мөлшері 10-нан 20 мл дейін). Сүтті тағамға соңғы енгізуден кейін 5-күн өткен соң қабылдауға болады.
Мастисан - Б - ақшылт немесе ашық сары түсті майлы гомогенді суспензия. Сақтау мерзімі - 1-жыл. Үрпі ішіне тәулігіне 2-рет 5-10 мл мөлшерінде енгізіледі. Сүтті 3-4 күннен соң тағамға пайдалануға болады.
Мастисан - Е - өзіндік иісі бар ақшылт сұр түсті гомогенді суспензия. Сақтау мерзімі 1,5 жыл. Қолданылуы Мастисан - Б - дай.
Мастаэрозоль - аэрозоль тудыратын қоспа. Сақтау мерзімі 1 жыл. Залалсыздандырылған сүт катеттерінің (түтікше) көмегімен қолданылады.
Пенэрсин А - қаймақ тәрізді қара көк түсті гомогенді зат. Сақтау мерзімі 1 жыл. Сүтті көк түске бояйды. Үрпі ішіне тәулігіне 1-2 рет 10 мл мөлшерінде қолданады.
Дифурол - А - сарғылт қоңыр түсті, майлы гомогенді сұйықтық. Сақтау мерзімі 1 жыл. Арасына 12-24 сағат салып, 3-4 күн бойы 10-20 мл мөлшерінде үрпі ішіне енгізіп, қолданылады [35,36,39].
А.Н. Коваль, Н.М.Хилькевичтің мәліметтері бойынша жоғарыда сипатталған дайын дәрілік заттардың ішінде дифурол-А мен панэрсин-А-ның тиімділігі жоғары болған (91,7 %). Орынбор ауыл шаруашылығының институтында да осындай зерттеулер жүргізілген, онда 62 жасырын желінсауға шалдыққан сиырларды пенэрсин-А және мастисан-Е қолданып емдегені туралы деректер еңбектерінде жазылған. Пенэрсин-А қолданып емдегенде ем басынан 36 сағат өткен соң 31 сиырдың 30-ы сауыққан, орташа емдеу мерзімі 22 сағатты құраған, мастисан-Е де бұл көрсеткіш 25 сағатқа тең болған [33,37].
Жіті желінсаулар кезінде алғашқы күндері желінге дәрілер жібермес бұрын суық қолдануға болады, алайда бұл әдісті 3-4 сағаттан асырмау керек. Зақымдалған желін бөлігін суық сумен жууға немесе сірке қышқылы қосылған (2-3 асхана қасығы 1литр суға) балшықпен сылауға болады.
Жылуды ауыру ағымының 3-5 күндері, яғни қабыну белгілері бәсеңдеген кезде қолданады. Бұл үшін жылытатын компресс, парафин, озокерит терапиялары, соллюкс, инфраруж шамдары пайдаланылады. Кез келген қабыну көріністерін емдеуде патогенетикалық терапияның алатын орыны зор. Желін қабынулары кезіндегі патогенетикалық терапия алдымен желін нервтерінің Д.Д. Логвинов бойынша қысқа новокаин тежеуінен, сыртқы аралық нервісін Чумакова Т.А бойынша тежеуден, немесе көк тамыр ішіне новокаин, болмаса тримекаин ерітінділерін енгізуден тұрады. [45]
Н.М. Хилькевич (2008 ж) желінсаудың жасырын түрінде желіннің гистологиялық кесінді бөлігінен альвеолярлық құрылысы жойылған торшаларды байқаған [22,37].
Д.Д. Логвинов, Н.Д. Волович жасырын желінсауға шалдыққан сиырларды құрсақ ішіне новокаин, целновокаин немесе тримекаин ерітінділерін енгізіп емдеу жолын ұсынған. Ерітінділерді сол жақ аш бүйір ортасынан құрсақ ішіне 10 мл (шамамен 2мгкг) мөлшерінде енгізеді [45].
Жасырын желінсаулар кезіндегі осы ерітінділердің терапиялық тиімділігі желін нервтерінің қысқа новокаиндық тежеуінен еш кем түспейді деп атайды Г.Ф. Коган мен Л.П. Горинова (2004) [46].
Сүт безі резистентілігін жоғарылату және қоректенуін қалыптастыру үшін қолқаның құрсақтық бөлігіне 0,5 %-дық новокаин ерітіндісін, үрпі ішіне лизоцим енгізуімен қатар қолдануды 1997 жылы Е.В.Ильинский, А.Н.Трошиндар ұсынған[43].
Т.Ж.Абдрахманов (1999) желін массажы мен новокаин тежеуін, бір мезгілде окситоцин, фурациллин және мастисан-А мен қолдану жақсы нәтиже беретініне тоқталады [40].
Сиыр желінсауларын емдеуде зерттеушілер айтарлықтай табыстарға жетіп, алуан түрлі ем түрлерін қолданған.
А.Н. Коваль (2003) жасырын желінсауларды емдеу кезінде арасына 48-сағат салып, 1-2 рет 100 мл мөлшерінде қолқа ішіне 1%-колларгол ерітіндісін енгізу арқылы жақсы жетістіктерге жеткен [33].
Е.В. Ильинский, А.Н.Трошин, Н.В. Назаров және басқалары (1999) жаңа желінсауға қарсы дәрілік зат "Уберсан"-ды тері үсті аппликациясын жасау үшін ұсынған. Бұл дәрілік зат жан жақты емдік әсерімен және зиянсыздығымен көзге түскен, ол жасырын желінсауларды емдеуде 97,4%, ал айқын белгілері бар желінсауларда 84,6% терапиялық тиімділік көрсетіп, сауығу күндерін (1-2 ден 3-5 күнге) айтарлықтай қысқартқан [44].
В.М. Карташова, В.В. Касянчук, Ю.М.Скороходов (2002) мәліметтері бойынша стрептоэктолат дәрілік затының жоғары терапевтік тиімділігін, уытсыздығын, реактивтілігінің болмауын, аллергия немесе өзге ақаулықтарының жоқтығын, жеңіл қолданатылатынын, сүтті еш шектеусіз пайдалануға болатынын көруге болады [23,38].
Желінсаулар мен туудан кейінгі эндометриттер арасындағы өзара байланыстылыққа орай К.И. Скрябин атындағы Мәскеу ветеринарлық академиясында жасырын желінсау мен туудан кейінгі эндометриттерді емдеу мен алдын алудың жүйелі түрі ойластырылған (В.Ешмантас, В.Стунджене, В.Буйтвидас). Алмасу үрдістерін қалыптастыру және ағзаның қорғаныш күштерін жоғарылату мақсатында 200 мл 40%-дық глюкоза ерітіндісі мен 100-200 мл 10%-дық кальций хлориді ерітінділері көк тамыр ішіне енгізілген. Тері астына 1%-дық синестрол ерітіндісін 4 мл мөлшерінде 4 күн бойы арасына 24-сағат салып еккен. Жатыр ішіне патогенді микрофлора әсерін басу үшін 3 мәрте арасына 24-сағат салып, 100 мл 30%-дық глюкоза ерітіндісінде даярланған 1% -дық диоксидиннің судағы ерітіндісін 50-мл мөлшерінде енгізген. Емнің алғашқы және оныншы күндері бұлшық етке 10 мл мөлшерінде тривитамин дәрумені енгізілген. Осы әдістермен бірмезгілде зақымдалған желін үрпілеріне 10 мл 1%-дық диоксидиннің судағы ерітіндісі арасына 12-сағат салынып, үш мәрте енгізіліп отырған [25].
Интернетте жаңа дәрілік зат - мастиет форте жайлы мәліметтер бар, оның құрамында 200 мг окситетрациклин, 250 мл неомицин, 2000 ӨБ бацитрацин, 10 мг преднизолон бар. Бұл заттың ерекшелігі: әсер ету аумағы ауқымды, айқын бактериоцидті қасиеті бар, кортикостероидтар мүлдем жоқ. Сонымен қатар соңғы кездері "Лисан" фирмасы шығарған плацентин дәрісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz