Сөз тіркесінің зерттелуі



Сөз тіркесі жөнінде жүйелі зерттеулердің қалыптасып дамығанына көп болған жоқ. Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерде тек сөйлем мүшелерін, олардың байланысын, орын тәртібін көбірек сөз қылды да, ал сөз тіркесіне байланысты мәселелер онша ауызға алынбады. Түркі тілдерінің сөз тіркестері тек кеңес дәуірінде ғана зерттеліне басталды. Орыс тілінде сөз тіркестерін тұңғыш қолға алған В.В. Виноградов сөз тіркестерінің түрлері, байланыс формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екендігін айтады. И.П. Мелиоранский «Краткая грамматика казах.киргизского языка» деген еңбегінде сөз тіркесі туралы арнайы тоқталмағанымен, «Простое предложение» деген бөлімінде бастауыштың баяндауышпен қиыса байланысатынын дұрыс көрсеткен» . деп тұжырым жасайды зерттеуші Түймебаева Н. [5, 10.] Ал септіктерге жеке.жеке тоқтай келіп, онда әрбір етістіктің мағыналық топтарының қайсысы қандай сөздерді меңгеретінін анықтаған. Меңгеру туралы айта келіп, онда үміттену, берілу, бағыну, келісу, мақтану, күлу, шыдау, жылау, мұқтаж болу т.б. етістіктер барыс жалғаулы сөздерді меңгеретінін дәлелдеген. Ал қабыса байланысу туралы ешбір сөз қозғалмайды. Бірақ автордың «Определение» деген бөліміндегі мынадай мысалдар: «ақ тас . белый камень; жақсы кісі . хороший человек; үшінші жыл . третий год» дегенде сөздердің қатар келіп, орналасатынын сөз етеді. Мұның өзі қабысу терминінің жалпы орыс тілінде де көп уақытқа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма деп ойлауға болады. Сонымен қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерге сөз тіркесі, оның байланысы формалары жалпы болса да айқын жіктелмей келді. «Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек ұлы қазаң төңкерісінен кейін, онда да 1930 жылдан бастап сөз бола бастады» деп

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі:  Материал
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:   
Сөз тіркесінің зерттелуі

Сөз тіркесі жөнінде жүйелі зерттеулердің қалыптасып дамығанына көп
болған жоқ. Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерде тек сөйлем мүшелерін,
олардың байланысын, орын тәртібін көбірек сөз қылды да, ал сөз тіркесіне
байланысты мәселелер онша ауызға алынбады. Түркі тілдерінің сөз тіркестері
тек кеңес дәуірінде ғана зерттеліне басталды. Орыс тілінде сөз тіркестерін
тұңғыш қолға алған В.В. Виноградов сөз тіркестерінің түрлері, байланыс
формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екендігін
айтады.
И.П. Мелиоранский Краткая грамматика казах-киргизского языка деген
еңбегінде сөз тіркесі туралы арнайы тоқталмағанымен, Простое предложение
деген бөлімінде бастауыштың баяндауышпен қиыса байланысатынын дұрыс
көрсеткен - деп тұжырым жасайды зерттеуші Түймебаева Н. [5, 10.] Ал
септіктерге жеке-жеке тоқтай келіп, онда әрбір етістіктің мағыналық
топтарының қайсысы қандай сөздерді меңгеретінін анықтаған. Меңгеру туралы
айта келіп, онда үміттену, берілу, бағыну, келісу, мақтану, күлу, шыдау,
жылау, мұқтаж болу т.б. етістіктер барыс жалғаулы сөздерді меңгеретінін
дәлелдеген. Ал қабыса байланысу туралы ешбір сөз қозғалмайды. Бірақ
автордың Определение деген бөліміндегі мынадай мысалдар: ақ тас – белый
камень; жақсы кісі – хороший человек; үшінші жыл – третий год дегенде
сөздердің қатар келіп, орналасатынын сөз етеді. Мұның өзі қабысу терминінің
жалпы орыс тілінде де көп уақытқа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма
деп ойлауға болады.
Сонымен қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерге сөз тіркесі, оның
байланысы формалары жалпы болса да айқын жіктелмей келді.
Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек ұлы қазаң төңкерісінен
кейін, онда да 1930 жылдан бастап сөз бола бастады деп тұжырымдайды
Сайрамбаев Т. [6, 4-5.]
Мұны ең алдымен Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыздың еңбектерінен айқын
көруге болады. Ал Қ.Басымовтың Сөйлем мүшелері туралы,Пысықтауыш т.б.
мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын ғана сөз еткені
болмаса, олардың басқа байланысу формаларына арнайы тоқталмаған.
Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылы
беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Т. Сауранбаев т.б.
еңбектерін атауға болады.
Әрине онда дәл қазіргідей сөз тіркестері деп аталмағанмен, әркім
өзінше сөздер тізбегі, сөздердің қарым-қатынасы, сөздердің байланысы деп
көп уақытқа дейін әртүрлі айтып келгені белгілі.
Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С. Аманжоловтың
сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылы Қазақ тілі ғылыми
синтаксисінің қысқаша курсы деген еңбегінде де сөз тіркесі туралы арнайы
тоқталғандығы белгілі. Онда автор Сөйлем мүшелелерінің өзара қарым-
қатынастары деп оларды беске бөліп қарастырады: қиысу, жанасу, қабысу,
меңгеру - меңгерілу және бесінші етіп сөйлем мүшелерінің орын тәртібін де
осыған енгізеді. Автордың алғашқы төрт түрін қостағанмен бесіншіні, яғни
сөйлем мүшелерінің орындары дегеніне қосылуға болмайды.
Бұл еңбек 1950 жылы түзетіліп қайтадан басылды. Онда арнайы түрде
сөйлемдегі сөздердің (сөйлем мүшелерінің) қарым-қатынасы, меңгерілу, қабысу
және жанасу деп төртке бөліп дәлелдейді:
Сөйлемдегі сөздердің байланысына 1930 жылы Т. Сауранбаев, С.
Аманжолов бірігіп жазған Қазақ тілі грамматикасы еңбегінде біраз
тоқталған. [7, 58.] Бұл еңбегінде автор сөз тіркестерін синтаксистік
қатынастар деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттық, объектілік
атрибуттық және сипаттауыштық қатынас деп бірнеше түрге бөледі.
Автор бастауыш пен баяндауыш арасындағы қатынасты субъекті
предикаттық деп атаса, ал пысықтауыш сөздердің етістікпен байланысын
объектілік, ал анықтауыш пен анықталатын мүшелерінің байланысын атрибуттық
қатынас деп бөледі. Сол сияқты бұлардан өзгеше изафеттік құбылысты өз
алдына қарастырып, оның өзіндік жасалу жолын дұрыс көрсетеді. Бұдан кейінгі
шыққан Қазақ тілі еңбегінде сөз тіркестерін қиыса меңгеріле, қабыса және
жанаса байланысатынын айтады. Жай сөйлемге енген сөздердің бір-бірімен
өздерінің орын тәртібі, интонация, қосымшалар, шылаулар арқылы байланысу
жолдарына тоқталады.
С. Жиенбаев Синтаксис мәселелері деген еңбегінде сөйлем мүшелерінің
байланысу формалары туралы арнайы сөз етпейді. Онда автор жай сөйлемнің
синтаксисі, құрмалас сөйлемнің синтаксисі - деп сөз тіркесінің синтаксисін
жеке қарастырмайды. Алайда ол еңбектің синтаксистік кейбір мәселелері
туралы деген бөлімінде Қиысу туралы арнайы тоқталып, өзіндік тұжырымдар
жасайды. Мұның өзі авторлардың бұл мәселеге аз да болса көңіл аударғандығын
аңғартады. Ал сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы деген бөлімінде автор
байланысу формаларынан гөрі байланысу амалдарына назар аударғысы келеді.
[8, 34.]
Бұл еңбектерде сөз тіркесі айтылғанымен олардың толып жатқан
заңдылықтары, атап айтқанда байланысу формалары мен амалдары, түрлері, оның
синтаксистік қатынастары арнайы сөз болып қозғалмайды. Бұл жөнінде жалпы
түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде көптеген жұмыстар жазылып және
одан әрі зерттеліп жатқаны да белгілі.
Жалпы сөз тіркестерін зерттеу тек 1950 жылдардан кейінгі уақытта ғана
бір жүйеге келе бастады.
Отандық тіл ғылымында сөз тіркесі синтаксисі мәселесі жөнінде Н.К.
Дмитриевтің, А.Н. Кононовтың, Е.И. Убрятовалардың еңбектері жарық көрді.
Олар қиыса, қабыса және меңгеріле байланысқан сөз тіркестері түрінде
сипаттайды. Қазақ тілі білімінде сөз тіркесі (сөйлем мүшелерінің байланысы)
1950 жылдарға шейін тек мектеп грамматикаларының көлемінде айтылып келеді.
Онда да сөз тіркесінде толық анықтама беріп оның түрлі жақтарын егжей-
тегжейіне дейін зерттеген ешкім болған емес. Сөз тіркесінің зерттелуі тек
кейінгі кездің жемісі болып отыр.
Сол туралы А.Л. Коклятова: Сөздердің байланысы септікті және шылаулы
тіркестер мен анықтауышты конструкциялар түркі тілдерінде әлдеқашан қолға
алынған болатын деген еді. Алайда арнаулы зерттеулер тек қазір пайда бола
бастады. Соның бірі – профессор М. Балақаевтың Основные типы
словосочетаний в Казахском языке деген еңбегі. Бұл еңбегінде автор сөз
тіркестерінің құрылымдық түрлері, есімді, етісті сөз тіркестерін шылаулы
меңгеру мен септікті меңгеру сияқты көптеген мәселелерін жан-жақты дұрыс
көрсетеді деген болатын.
М. Балақаевтың еңбегі түркі тілдерінде сөз тіркестері туралы –
бірінші туынды мұнда автор сөз тіркестерінің ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Сөз тіркесінің нормалық сипаты
Сөз тіркесінің зерттелуі. «Суггестия» термині
Қазақ тілі синтаксисінің зерттелуі
Сөз тіркесі синтаксисінің зерттелуі
Сөз тіркесі жүйесінің қалыптасуы
Қазақ тіліндегі сөз тіркесінің теориялық мәселелері
Қазақ тілі мамандығының магистратураға қабылдау емтиханның бағдарламасы
Сөз тіркестерін топтастыру
Диалектілік сөз тіркесі
Сөз тіркесі және ондағы өзгерістерді үйрету жолдары
Пәндер