Теңіздер. Мүхиттар мен теңіздер суының қозгалысы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 4 бет
Таңдаулыға:

Диханова Диана ШетЖОББМ

Теңіздер. Мүхиттар мен теңіздер суының қозгалысы

Теңіз - мұхиттың бір бөлігі. Суының ңасиеттері, ағыс- тары, онда тіршілік ететін ағзалар жөнінен оның мұхит- тан айырмашылығы болады. Теңіздер көбінесе ңүрлың жағалауында болады, біраң кейде ашың мұхитта да кез- деседі (Саргас теңізі, Фиджи теңізі) .

Материкке ңатысты жағдайына қарай теңіздер ішкі жөне шеткі теңіздер болып бөлінеді. Материкке іштері еніп жататын теңіздерді ішкі теңіздер деп атайды (Қара теңіз, Жерорта теңізі, Каспий теңізі) . Материктердің шетінде орналасңан теңіздерді шеткі теңіздер деп атай¬ды. Оған Беринг, Қар теңіздері жатады.

Шыганақ (залив) - мұхиттың (теңіздің) бір бөлігі, ол құрлықңа тереңдеп еніп жатңанымен, мұхитпен (теңіз- бен) еркін жалғасады. Шыганақтар Бискай, Бенгал су- ының ңасиеттері, ағыстары, онда тіршілік ететін ағза- лар жөнінен мұхиттан айырмасы аз. Кейбір шығанақ- тарды, Мысалы, Мексика шығанағын теңіз деп айтуға болады.

Дүниежүзілік мұхиттың бөліктері өзара бүғаздар ар- ңылы жалғасады. Бүғаз (пролив) екі жағынан материк- тердің немесе аралдардың жағаларын шектеп тұрған айтарлықтай енсіз су айдыны.

Мұхиттың немесе теңіздің 200 м-ге дейінгі тереңдік- тегі су түбін материктік ңайраң деп атайды. 200 м-ден 2500 м тереңдікке дейін материктік беткей болады. 2500 м-ден 6000 м-ге дейінгі тереңдік мұхит түбі бола¬ды. 6000 м-ден астам тереңдіктер терең су ойыстары не¬месе науа болып табылады.

5000 м-ге дейінгі тереңдікте мұхит түбін баңалшаң- тар мен бір клеткалы жәндіктердің ңаңқаларынан тура- тын тұнба алып жатады. Өте терең аймаңтардағы мұхш түбінде ауа мен теңіз ағыстары айдап өкелетін жанартау- лық тозаңдардың ыдырау өнімдерінен ңұралған ңызыл саз болады.

Мұхит жан-жаңты зерттеледі. Судың қасиеттері, оның әр түрлі тереңдіктегі ңозғалысы, теңіз ағзалары- ның ерекшеліктері және олардың таралуы аныңталады, тереңдіктер өлшенеді, су түбіндегі шөгінділерден үлгі- лер алынып зерттеледі.

Мұхит түбінде 10-20м тереңдікте су асты лабораториясы үйлерін салады, судың терең ңабаттарын зерттеуде әр түрлі сүңгуір аспаптар пайда- ланылады. Батискафты сүңгуірді дирижабль деп атай- ды. Сүңгуірлер скафандр киеді (екі баллон, маска, жар- так; аяқ) .

Теңіз суында оған кермек тұзды дәм беретін өр түрлі түздар ерітіндісі болады. Су тұздылығын теңіз суының 1000 л болатын тұз мөлшерімен аньщтайды да, промилле деп аталатын немесе % 0 белгісімен белгіленетіні өлшемнің шыңқан бір бөлігімен өлшейді. Тұщы судың тұздылығы 1%0-дан кем.

Дүниежүзілік мұхит суында жер бетіндегі белгілі заттардың бәрі еріген, біраң олар- дың мөлшері өр түрлі. Барлың еріген заттардың 4/5-ін ас тұзы ңұрайды. Магний тұзының әсерінен судың дәмі ащы болады. Мұхит суынан өте аз мөлшерде болса да алюминий, мыс, күміс, алтын табылған. Мысалы, 2000 т суда не бары 1 грамм алтын бар.

Мұхит суының тұздылығы барлЫқ бөлігінде бірдей емес. Өзендер құйылатын материк ішіндегі теңіздер суы онша тұзды болмайды. Қара теңіз суының тұздылығы 14-19% 0, Балтық теңізінікі 8-12%0. Құрғаң климатты аймаңтардың аралығындағы теңіздер суының тұздылығы жоғары: Жерорта теңізі - 38-39% 0 ңызыл теңізінікі - 41% 0. Су тұздылығы жауын-шашын мөлшеріне, өзен суының ңұйылуына, мұзтаулардың (айсберг) еруі мен судың булануына байланысты болады.

Мұхит күн көзінен көп жылу алады. Күн сәулелері судың тереңдігі не бары бірнеше метр болатын үстіңгі қабатын ғана қыздырады. Судың үнемі араласуы нөтижесінде жылу бұл қабаттан төмен ңарай ауысады. 1000 метрден тереңде 2-3°С. Мұхит түбіндегі жер ңыртысының жарыңтарынан кейде ыстың су шығатыны аныңталды. Тынық мұхитының түбіндегі осындай бұлаңтардың бірінің температурасы 400°С.

Мұхит бетіндегі ең жоғарғы температура экватор маңында 27°-28°С, ең төменгі температура поляр аймақтарында - 1° -2°С. Мұхит суы -2°С температурада ңата- ды. Солтүстік жарты шардың көп белігін материк алып жататындыңтан дүниежүзілік мұхитының солтүстік жағы оңтүстігіне ңарағанда жылыраң болады. Поляр теңіздерінде мұздың ең қалындығы 3 м-ге жетеді. 1400 метр тереңдікте температура тұрақты +1° +4°С Солтүстік мұзды мұхит теңіздеріндегі мұздар ағын мен жер әсерінен үнемі қозғалып жүреді-ығады. Мұздар жылжыған кезде жарылады, ңозғалған мүздар бірінің үстінен бірі шығып мұз тауы - айсбергтер пайда болады.

Желдің әсерінен теңіз бетінде толңындар пайда бола¬ды. Толңындардың биіктігі күшті жел соңңанда 10- 15 метрге дейін жетеді. Теңіз жағалауындағы толңындардың төменгі жағы су түбіне соңтығысатын болған- дыңтан баяу қозғалады да, жоғары жағы жағалыңқа үмтылып, суда толңын пайда болады.

Жер сілкінуде немесе су түбіндегі жанартаулардың атқылауынан туатын толңындарды цунами деп атайды, жылдамдығы 700- 800 км/сағ, биіктігі 10-50 м зор күшпен келіп сағатын цунами кемелерді жағаға лаңтырады, ңұрылыстарды ңиратады, ңайтқан кезде жолында кездесетін нәрсенің бөрін мұхитңа әкетеді.

Жел жок, судың беті тып-тыныш болса да, теңіздер мен мұхиттарда су аласа жағалауларға жайылып, тәулі- гіне екі рет көтеріледі, екі рет томен түсед^. Бұл көтерілу мен қайту. Олар өзен тасңындарын теңізге шығарып, өзен сағаларын ңазып, биік жағалауларды білдіреді.

Көтерілу мезгілінде ңайықпен жүзіп балық аулауға, судың ңайтуы кезінде балдырларды, теңіз жануарларын жинауға болады. Судың көтерілуі мүхит суын айдың тар- туына байланысты. Көтерілудің басталу уақыты мен оның биіктігі барлың жерде және өрңашан да бірдей емес. Толысу биіктігі Ақ теңізде 12 метр, Балтың, Қара теңізде бірнеше сантиметр.

Су көтерілуі ңуатын пайдалану үшін электр станция- лары салынуда. Мысалы, Мурманск маңындағы электр станциясы.

Мүхиттық ағыстар дегеніміз - бұл судың көлденең бағытта үлкен ңашыңтыңқа орналасуы. Оларды көбіне мұхиттағы өзендер деп атайды. Олардың айқын шека- расы жоқ. Ағыстар тармаңтарға бөлінеді, өзара қосылады, иіледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.