Қ. Жұбанов - Яссауйтанушы ғалым

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 31 бет
Таңдаулыға:

Қ.Жұбанов - Яссауйтанушы ғалым
Бісмілла деп баяндайын хикмет айтып,
Шәкірттерге дүр мен гауһар шаштым міне.
Қожа Ахмет Яссауй
КІРІСПЕ
Жобаның жалпы сипаты: Бұл ғылыми жобада профессор Қ.Жұбановтың Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер еңбегіндегі Х.А.Яссауйдің шығармаларын танымдық тұрғыдан зерттеуі туралы сөз болады.
Тарих табалдырығын аттаған әрбір ұлы адам, тек қана еселі еңбек қалдырмай, өзі де жұмбақ ғұмыр кешеді. Олардың әрқайсысы өздері өмір сүрген кезеңнің төл перзенті бола тұрып, бір мезгілде ғасырларды көктей алға озып кетуі де, бір мезгілде өзінен бұрын өтіп кеткен көне дәуірлермен іштей үндесіп жатуы да мүмкін...[1]
Былай қарасаң өте қарапайым, жұрттың бәрі білетіндей, аты әлемнің алуан тілдерінде мың сан қайталанатын, жазған еңбектері күн құрғатпай басылып шығып жататын, ол туралы әдеби-мәдени іс-шаралар өткізілетін, аттарында көшелер, ауылдар, поселкелер, тіпті қалалар, облыстар, институттар тағысын тағылар бар, ескерткіштер тұрғызылған, энциклопедияға кіргізілген, көптеген диссертациялар қорғалған, сондай ұлы адамның, жұмбақ жаратылыстың жылдар өткен сайын жаңа бір қырлары ашыла түсетіні неліктен? Енді, мақаланың беташары ретінде қолданған ҚР Білім беру ісінің құрметті қызметкері Жарылқасын Боранбайдың мақаласының кіріспе бөлімінен алынған еді[1,59]. Неге алдым? Не үшін? Бұл айтылған пікірде ұлы адамның, жұмбақ жаратылыстың жылдар өткен сайын жаңа бір қырлары ашыла түседі деген сөздерді оқып отырғанда, еріксіз Құдайберген Жұбанов еске түседі. ХХ ғасырда тіл білімінің дамуына А.Байтұрсынұлынан кейінгі, өлшеусіз үлес қосқан, қазақстан шыққан тіл білімінің тұңғыш профессоры, түркітанушы ғалым - Қ.Жұбанов еді. Небәрі 38 жыл ғұмыр кешті. Жасындай жарқ етіп, өзінің қысқа ғұмырында тіл білімін жан - жақты зерттеген ірі тұлға еді. Ғалымның хаты өлмейді демекші, Қ.Жұбанов мұралары күні бүгінге дейін өз мәнін жойған емес. Олай болатын себебі не еді десек, өзіміз білетін, таныс Жұбанов еңбектерінің осы заманның өзекті мәселесімен ұштасып жатқандығында. Қазірде, Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында, түркі әлемімен табысу, қандас бауырларымызбен байланыс орнату үшін қазақ тілінде латын әліпбиі негізделіп, 2025 жылдан бастап толық көшетініміз жоспарланған еді. Ал, Қ.Жұбанов болса, өзі өмір сүрген ХХ ғасырдың өзінде латын әліпбиінің толық пайдасын біліп кеткен болжампаз ғалым болатын. Біз латын әліпбиін алғашқы рет 1929-1940 жылдар аралығында қолдандық, сол кездегі жасалған әліпбиге өзгерту енгізген де Құдайберген Жұбанов еді. Қазақ тілінің тіл білімінен бөлек, ХХ ғасырда Абайға үстем тап өкілі сынды айыптар тағылған қытымыр кезде алғашқы болып, Абай - қазақ әдебиетінің классигі деген мақала жариялаған еді. Сонымен қатар, Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы деген еңбегінде күй сөзінің түріктің көк сөзінен бастау алатынын айтады. Осындай өнімді еңбектеріне қарасақ, оның жан-жақтылығына көз жеткіземіз. 1899 жылы Темір ауданында туылған, кішкентай күнінен білім-ғылымға құмар, Оспан ишаннан сауатын ашқан бала үлкен ғалымға айналып отыр. 38 жылдық ғұмырында өлмейтін мұра қалдырған Қ.Жұбановтың еңбегін алып қарай бастасаңыз болғаны, қай жағынан болмасын белгілі бір ғылымның бастауы жатады. Олай деуімізге, оның Қожа Ахмет Яссауи жайлы мақаласы себеп болып отыр[2].
Жобаның өзектілігі: Елбасы Н.Әбішұлы 21 қарашада Ұлы даланың жеті қыры атты мақаласында Біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тікелей қатысты деп нақты санамалап көрсеткен ірі жобаларының бірі Ұлы дала есімдері атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашу, Ұлы дала тұлғалары атты ғылыми-көпшілік фильмдер шығарып, ұлтымыздың қаһармандарын өз елімізде ғана насихаттамай, шет елдерге де шығарып, әлем халықтарымен таныстыру болса, сондай Ұлы тұлғалардың бірегейі Құдаайберген Жұбановты да әлем халқы тануы тиіс деп ойлаймыз. Оның А.Яссауй туралы жазған шындығын біз ғана біліп қоймай, әлемге таныстыру біздің міндетіміз болатындығы жобаның өзектілігін айғақтай түседі.
Жобаның мақсаты мен міндеттері:
Құдайберген Жұбановтың Ахмет Яссауй өмірін, шығармашылығын танымдық тұрғыдан зерделеуіне байланысты тіл деректерін жинақтап, бір жүйеге келтіру, сопылық поэзияның тілдік ерекшеліктерін зерттеу;
Осыған байланысты жобада төмендегідей міндеттерді шешу көзделеді:
- Хожа Ахмет Яссауи өмірі Қ.Жұбановтың талдауы бойынша;
- Хожа Ахмет Яссауи өмірін басқа ғалымдар көзқарасы бойынша;
- Қ.Жұбановтың Х.А.Яссауи өлеңдерін танымдық тұрғыдан талдауы;
- М.Ж. Көпеевтің Х.А.Яссауи жайлы мәліметтері;
Жобаның нысаны: Қ.Жұбановтың Хожа Ахмет Яссауй кім? деп аталатын Мұра-хаттар топтамасындағы Х.А.Яссауй өмірі, өлеңдерін танымдық тұрғыдан зерттеу.
Жобаның зерттеу дереккөздері: Зерттеудің материалы ретінде Қ.Жұбановтың Хожа Ахмет Яссауй кім?, Х.А.Яссауйдің 95-толғауы туралы, Х.А.Яссауйдің армандары туралы, Х.Ахметтің әлеуметтік көзқарастары, Х.А.Яссауйдің шындық іздеуі, Диуани хикмәттің жалпы мазмұны мен тілі туралы бірер ауыз сөз деп аталатын мұра-хаттары алынады.
Жобаның ғылыми жаңалығы мен нәтижелері: Зерттеу нысаны бойынша төмендегідей мәселелер ғылыми шешімін тапты:
- Қ.Жұбановтың Яссауй туралы ғылыми көзқарастары кешенді түрде талданды;
- Қ.Жұбанов және басқа ғалымдардың Яссауй туралы көзқарастары салыстырыла зерттелді;
- Яссауй тіліндегі этномәдени тілдік бірліктер жинақталды.
Жобаның теориялық және практикалық мәні: Зерттеу барысында алынған тұжырымдар мен нәтижелер лексикология, семасиология, этнолингвистика, когнитивтік лингвистиканы дамытуға өзіндік үлесін қосады. Жұмыс нәтижелерін Жұбановтану, Яссауйтану сабақтарында пайдалануға болады.
Жобаның құрылымы: Жоба кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімнен тұрады.

Хожа Ахмет Яссауй - ұлы орта азиялық ақын - сопы
Қазіргі күні ұлт тарихын жаңғыртуға бағытталған Рухани жаңғыру бағдарламасы бар. Бұл бағдарлама бізге өткен бабалар ізімен үндестік болатынын, яғни бұл дегеніміз рухани мәліметтерді еске түсіру, сол еңбектерді дәріптеу болып табылады. Осы орайда қазақ жеріне ислам діні еніп, оның таралуынан соң сопылық ілімді қалыптастырған Қожа Ахмет Яссауйдің еңбегі ерекше. Яғни, еліміз үшін иассауилік ілім - қазақ дүниетанымы мен ислам өркениеті арасын үйлестіруші әдіснамалық тұғыр болуымен қатар қазіргі дәуір талаптарына сай жаңа мазмұнмен сомдалған және рухани азық бола алатын ілім ретінде санамызды тану [2] дейді еңбекте. Иә, өз-өзімізді тану үшін бізге дейінгі дана бабалар еңбектерімен толық таныссақ ақпарат көбейген заманда ақиқатты табатынымыз анық қой. Сонымен қатар, қазіргі күні технологияның өрістеп кеткен заманында Яссауй сынды тұлғаны толық тану рухани жаңғырудағы үлкен жеттістік болар еді. Тек қана бұл емес, халықтың санасын түлетіп, рухын ояту қызметтерін атқару да басты мақсаттың бірі болар еді. Яғни, көріп тұрғанымыздай халқымыздың бай қазынасы рухани жаңғырудың бағыт-бағдарын белгілеп береді екен ғой.
Қай жердің қазағы болса да, хазірет сұлтанды естумен келеді [3] дейді Алаш ардақтысы Міржақып Дулатов еңбегінде. Иә, олай болса Хожа Ахмет Яссауй жайлы ақпараттармен таныссақ. Қазақтың шежірешісі, өз заманында тегін кісі болмаған Мәшһүр Жүсіп Көпей еңбегінде [4] Қожа Ахмет Яссауи туралы бесінші мәтінде Қожа Ахметтің Ибраһим атаның бел баласы, Ысқақ баптың немересі екендігін, сүйегінің қожа екендігін айтады. Сонымен қатар, Яссауи басына ескерткішті Әмір Темір лаңның орнатқанын, яғни лаң дегені сарт тілінде ақсақ кісіні айтады екен. Қазақ арасында тірінің жабдығы - төренікі, өлінің жабдығы қожада болған, - деген сөз тараған екен. Құдайберген Жұбанов зерттеулерінде де Хожа Ахмет Яссауйдің сүйегінің қырғыз екендігін, Ысқақ баптың ұрпағы екендігін айтқан.
Негізгі мәселеге келсек, Хожа Ахмет Яссауй қазақ жерінде сопылық ілімнің негізін қалаған. Шын мәнінде дейді автор [5] Қожа Ахмет Иассауидің түркі тарихындағы маңызы сопылық өлеңдер жазған ақын болуында ғана емес, ислам діннің түркілер арасында тарала бастаған алғашқы кезеңдерінде тұңғыш рет сопылық ағымның негізін қалай отырып, рухани өмірге билік жүргізгені болып табылады екен. Бұл, яғни қазақ даласында ислам дінінің кеңінен тарала бастауы болып шығады ғой.
Қожа Ахмет Яссауи - түркістандық ғұлама, әулие, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының, байырғы мәдениетінде айрықша орны бар ұлы ақын. Ең алдыменен оның сопылық негізін қалаған жан екенін ескеруіміз керек. Ол туылған жыл ислам дінінің шиеленісті кезінде туылған. Сопылық, яғни суфизм ілімінің негізгі мақсаты Алланың разылығын іздеп, адамның жанын тазарту екен. Сопылық бүкіл ислам дүниесіндегі мәдени және әлеуметтік жағынан сара жолы бар, өзіндік табиғаты бар, ислам дінінің аясында туған діни-мистикалық ағым.Қазақ жерінде сопылық насихатшысы болған Хожа Ахметтің туған жылы мен өмірден өткен жылы белгісіз. Арғы тегі қожалар әулетінен. Әкесі Ибраһим - Испиджабта даңққа бөленген әулие, Әзірет Әлінің ұрпағы. Анасы Мұса шейхтің қызы Айша, ел арасына Қарашаш ана деп аталып кеткен екен. Қожа Ахмет Яссауидің Ибраһим атты ұлы мен Гауһар Хошназ атты қызы болған. Негізінен ұрпағы қызынан тараған екен, ұлы кішкентайында қастандықпен өлтірілген [6]. Белгілі жазушы Аян Нысаналин зерделі де зерек зерттеуші Əбсаттар қажы Дербісəлінің деректеріне сүйене отырып, өз ойын былай түйіндейді: Қазақстан мен Орта Азиядағы сопылық поэзияның көрнекті өкілі, дуалы ауыз данышпаны, кемеңгер ақын Ахмет Ясауи 1093 - 1094 жылдары Исфиджаб (Сайрам) қаласында туған. Оның ата-анасы Ибрагим Ата мен Қарашаш Ана осында тұрып, осы жерде қайтыс болған. Олардың зиратына орнатылған күмбездер осы Сайрамда тұр. Ахметтің əкесі өз заманының сауатты, көзі ашық адамы болғанын көпшілік атап өтеді. Тіптен балауса бүлдіршін балаға араб, парсы тілдерін Таяу Шығыстағы Исфаһан, Бағдат шаһарларынан ұстаздар жалдап үйретеді [7].
1.1 Х.А.Яссауй жайлы пікірлерді Қ.Жұбанов зерттеулерімен салыстыру
Қ.Жұбанов ғылымының сан салалығы өзі ХХ ғасырда өмір сүріп отырған кезеңнің қиындығына қарамай, оқуға талпынып, нәтижесінде көп жетістікке жеткені еді. Құдайбергенді неге Яссауйтанушы дейміз? Оған себебі, Диуани Хикмет атты сопылық поэзиядағы еңбегінің 4400 жолдан тұратынын ең бірінші боп айтуы еді. Бұл еңбекті оқи отыра, түркітану саласына да үлес қосқандығын ескеруіміз керек. Оның айтуынша, бұл шығарма үстірт оқыған адамға мазмұны жалпылама бастан аяқ діни үгіт-насихат боп көрінетіндігі. Толғау текстеріне қарай отыра, негізді пікірлері талданып, идеялық жағынан алып қарағанда, Диуани Хикметті мазмұн құрылысы бойынша, бірнеше тақырыптарға бөледі. Оның бірқатар толғауларының таза діни сарындағы үгіт-насихат болуымен қатар, кейбіреулері діни үгіт үшін қажет тарихи уақиғалар, енді біреулері адамгершілікті дәріптейтін насихат түріндегі толғаулар санатына жатады. Сонымен бірге, өз кезінің қоғамдық құрылысына тән әлеумет теңсіздігіне толғану, әлеуметтік өмірге сай әділетті құрылысты аңсау, арман ету болып табылады. Қандай мазмұнды болса да, оның келіп тоқтар жері - құдайға ғашықтық, шындыққа ұмтылу, құдайға қолын жеткізу деп көрсетеді [2, 320]. Диуани Хикметтің тілі - түркі тілі. Түркістанда ислам діні бел алып, араб қатынастары күшейген кезде пайда болған түрік халықтарына ортақ тіл дегенді де айтады. Хикметтің тілі түркі тілінде екендігін Ахметтің өзі былай деген екен:
Хошламайдұр ғалымлар,
Сізні айған түркіні
Ғарыптардан естісең
Ашар көңіл мүлкіні
Міскін зағип Хожа Ахмет
Иетті пуштыңа рахмәт!
Парсы тілін білибан
Хоп айтадүр түркині! - деп, Мен парсы тілін жақсы біле тұрсам да, кітапты түркі тілімен жаздым деген екен [9, 320]. Осындай мысал келтіре отыра, Диуанды түркі халқына ортақ мұра екендігінде айтады. Сонымен, Құдайберген таныған Қожа Ахмет кім еді? Ендігі кезекте осыған тоқталайық. Ахметтің кім екенін, қандай тұлға екенін білсек Қ.Жұбанов зерттеулерімен салыстыра қарайық. Ал, Құдайберген Жұбанов Хожа Ахмет Яссауидің есіміне тоқталады. Мәселен, Хожа дегені нәсілдік лақап аты, Яссауи - меншікті мекеннің аты, өз аты - Ахмет. Қай Ахмет? деген сұрақ бойынша берілетін жауап Бала Ахмет, Шал Ахмет, Молда Ахмет, Хожа Ахмет деген сөздер сияқты деп келтіреді. Әрі осылай екендігіне дәлел ретінде мына бір өлең жолдарын ұсынған:
Ахмет, сен әм ғашық болы,
Сыдықың бірлә Садық бол.
Дәргәһига лайық бол,
Жанан болған ғашықлар. Қазақша мағынасы: Басқалар сияқты, Ахмет, сен де тәңірге ғашық бол, ғашықтығыңның растығын іспен көрсет, сонда ғана сен тәңірінің алдына баруға лайық боласың. Ғашық болғандардың бәрі де тәңірісіне солай сүйкімді болған,- деп мазмұнын да түсіндіріп береді [9,289]. Бұл жерден, Құдайберген Жұбановтың өзінің аударғандығын көруге болады. Сондай-ақ, Қожа Ахметтің шәкіртінің мадақтау толғауын ұсынады:
Қаршығаны құшлаған,
Сұңқар, лашын ұшлаған.
Сансыз мүрит башлағап,
Шайых - Ахмет Яссауи, - қазақша мағынасын былайша түсіндіреді: Менің ұстазым - қаршыға, сұңқар баптап, құс салып, аңшы болған, сансыз шәкірт үйретіп ұстаз болған Ахмет Яссауи,- дейді [9,155]. Бұл сөзі де жөн-ақ. Ендігі бір мақалада, осы жолдармен үндес келетін өлең жолдарында:
Ысқақ бабтың жұрыны,
Ибраһим ата құлыны.
Шайқылардың ұлығы,
Сүлеймен Бақырғанидің Ақыр заман кітабы жəне Бибі Мариям кітабы деп аталатын екі дастаны бар. Олар негізінен діни аңыз-əңгімелер сюжетіне құрылған. Сопылық-мистикалық ой- пікірлерді уағыздайды. Хакім ата өзінің Ақыр заман кітабы атты дастанында айтылған екен. [1,59]. Яғни, бұл жерден көретініміз Қ.Жұбанов Х.А.Яссауйдің қай шәкірті екенін анық бермеген. Неге? Себебі Ахметтің 90 мыңдай шәкірттері болған әрі олар Хожа Ахметтің насихатын жер-жерге таратқан екен. Атақты шәкірттері Сүлеймен Бақырғани Яссауй ілімін Үргеніш, одан әрі Маңғыстау жеріне таратқан. Мұхаммед Данышманд Зарнұқи ұстазының бұйыруымен Отырар еліне барып, сопылық қылған. Ол жерде көптеген жылдар бойы халыққа ілім үйреткен. Маулан Сафи ад-дин Орұң Қойлақы Насабнамадағы деректерге қарағанда Хожа Ахметтің орнында отырған, ұстаздық еткен екен.
1.2. Қ.Жұбановтың Х.А.Яссауи өлеңдерін танымдық тұрғыдан талдауы
Диуани Хикметте Əзірет сұлтан өз ілімінің негізгі əдіснамалық принциптерін айқындайды. Негізгі принциптердің қатарына -- Ақиқатқа, Абсолютке, рухани жаңғыруға -- жеткізетін жолдарды іздеу жатады. Осы мақсатқа сəйкес адам мынадай сатылардан өтуге тиіс: шариғат -- ислам заңдары мен əдет-ғұрпының жинағы; тарихат -- сопылықтың идеясы, мұрат-мақсаты; мағрипат -- дін жолын танып, оқып білу; хақиқат -- Құдай жəне оған жақындау. Əрбір сатының өз тұрағы бар. Ол туралы ақын 32 хикметінде былай деген:
Өтті ғұмырым, шариғатқа жете алмадым,
Шариғатсыз тарихатқа өте алмадым.
Ақиқатсыз мағрипатқа бата алмадым,
Жолы қатты пірсіз қалай өтер, достар.
Ал, Қ.Жұбанов 32- хикмәтті былай береді және өзінше түсіндіреді.
Әй, құл Ахмет, сен юріп, ғам-қин көңілні аулағыл,
Аһлі діл болған кіши ғам-кин көңілни шат итәр. Мағынасы: Ай, Ахметқұл, сен қарап отырма, тұр, қам көңілді кісінің көңілін аула, мүддесін ойла, көңіл-көзі ашық адамдар қам көңілді адамдарды шаттандырар болар, - деген сөз болады. Мұндағы құл деген сөз - құдайдың құлымын дегені. Өзін құл деп атауы шайхтардың толғауларында жиі кездеседі деп түсіндіреді. Енді, мына жерде 32 хикмәтті салыстыра қарасақ, өлең мағыналарының сәйкес келмейтінін көріп отырмыз. Неге? Себебі, біз талдап отырған мақалада [7] Диуани хикмәттің 70 хикмәттен тұратын жинаққа тоқталып отыр. Бұл жинақ М.Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институтының Əдебиет тарихы бөлімінің жоспарлауымен іске асырылған бұл нұсқа əзірше көлемі жағынан ең үлкені болып табылады. Ғалым Н.Келімбетов Ежелгі дəуір əдебиеті деген оқулығында былай дейді [10]: Ахмет Ясауи өлеңдер жинағының ең толық нұсқасы Қазан басылымы болып табылады. Мұнда 149 хикмәт (хикмет) берілген. Соған қарағанда, Қ.Жұбанов, біздің ойымызша, Қазанда басылып шыққан нұсқасын талдағанға ұқсайды. Сондай-ақ өзінің қазақша мағынасын беруі де осыны аңғартады.
9-Хикметте:
Құл, Қожа Ахмет, тағат қыл,
Ғұмырың білмәм неше біл.
Асылың білсең ап кіл,
Яна кілге кетерә! [9,290] Деген жолдарды алады да, қазақшасы мағынасын былай береді: Ай, қожа нәсілді құл Ахмет, өміріңнің қаншасы қалғаны белгісіз - құдайыңа құлшыдық қыл, өзіңді-өзің таны! Біле берсең, сенің негізің су мен топырақ - лай. Сен өлесің, қайтадан топырақ боласың, сенде күш жоқ- деген мағынаны береді. Ясауидің жер астына түсуінің бір сыры, айналасын қоршаған надан, зұлымдар тобынан оғаштау, олардан аулақ, шын ниеттен зікір салу болса, екінші бір сыры, оның пайғамбар жасына жеткесін-ақ өлім қорқынышы зəресін алып, үрейін ұшыра бергендігі сияқты. Діншілдерге тəн ерекше қорқыныш үрейімен ақын өткен өмірін түгел еске алып, сол өмірінің ішіндегі істегендеріне 9 хикметінде өзінше мынадай баға береді:
Қан жұтып Алла дедім, рахым етті.
Дозақ ішінде қалмасын деп қамым жеді,
Шаттықпенен жер астына кірдім міне.
Жасым алпыс үшке жетті, ойым тұнық,
Уа, дариға, хақты таппай көңілім сынық.
Жер үстінде сұлтанмын деп болдым ұлық,
Ризалықпен жер астына кірдім, міне.
Шайыхпын деп уағыз айтып жолда қалдым,
Сəлдемді соқыр тиынға сатып келдім.
Нəпсім мені алдап кетті, жолда қалдым,
Алаңсыз жер астына кірдім, міне.
Басым топырақ, өзім топырақ, тəнім топырақ,
Хақ пайғамбарға жетемін деп рухым аңсап.
Күйдім-жандым бола алмадым əр кез шапақ,
Терлеп-тепшіп жер астына кірдім, міне.
Пірмұған ықлас етті, шарап іштім,
Шəбліге ұқсап зікір айтып жаннан кештім.
Масаң болып ел-жұрттан танып қаштым,
Зəмзəм болып жер астына кірдім, міне. Яғни, бұл жерде 63 жасында жер асты кіруі, қылуетке кіруі жайлы айтылған. Мына өлең жолы Басым топырақ, өзім топырақ, тəнім топырақ, Хақ пайғамбарға жетемін деп рухым аңсап деген жолдар Қ.Жұбанов үзіндісімен мәндес. Ол, біле білсең сенің негізің су мен топырақ - лай дейді. Мына өлең жолында да үсті-басың, өзің де топырақсың деп мағыналас боп келеді. Бұл жерден көретініміз, қанша бөлек жинақ болса да, Диуани хикмәт болғандықтан, дегенмен өзара мағына жағынан ұқсастық болатынына көз жеткізіп отырмыз.
Жоғарыдағы айтылған сөздерден Қожа Ахмет Яссауйдің өзінің қоспасыз, шын атының Ахмет екенін көреміз. Яссауи деген сөз Қожа Ахметтің тұрақты мекенінің аты деп айтып, оны былайша түсінікті етеді. Қай Ахмет? деген сұраулар бойынша: Ташкенттік Ахмет, Қазылық Ахмет, Сыр бойылық деп берілетін жауапты Яссауи деу арқылы түсінуге болады. Яғни, бұл жердегі Яссауй дегендегі у-и жұрнағының қазақ тіліндегі - лық, -лік деген меншіктілік мағына беретін үстеуші сияқты араб-парсы жұрнағы. Мысалы, қазақы ат, түрікмен кілем деген сөздердің соңындағы ы-і парсы тілінен енген, меншіктілік мағына тудыратын жұрнақ, өз атауымен айтсақ, яй нысби. Сонымен бірге қазіргі әдеби тілімізде дейді [9,290] қолданылып жүрген әдеби, саяси, рухани сияқты сөздердің соңындағы и да сол тәрізді. Түбірлері - әдеп, саясат, рухан болса, и қосылғанда арабша меншіктілік мағына беретін, қазақша әдебиеттік, саясаттық, моральдық деген мағына беретін сөздер. Осы сияқты Яссауй сөзінің түбірі ясса, немесе ясси болып, соңына и жұрнағы қосылғанда яссауй болып айтылады да, тіркестегі мағынасы Яссауилік Хожа Ахмет дегенді білдіреді. Бұл жерден Құдайберген Жұбановтың араб тілінде түсінік қалыптасқандығын көреміз. Жазба әдебиетіміздің авторлары мұндай сөздерді көптеп қолданып келе жатқан сияқты. Қызылжари, арғыни, дулати дегендер, сондай парсы изафетімен айтылған сөздер. Осы арада бұл жұрнақтарға, араб грамматикасы бойынша, есім сөзді біреуге меншіктеу үшін оның соңына меншіктік мағына беретін и немесе уи жұрнақтарының біреуін қосып жазу керектігін, сөздің соңы дауысты дыбысқа бітсе, уи жұрнағын, сөздің соңы басқа дыбысқа бітсе и жұрнағын қосып айту керек екендігін түсіндіріп береді [9,290]. Ахмет өзі хаж жолында жүріп көрген тұрмыс қиыншылықтарын, жалғыздығын есіне түсіріп, ел-жұрты көзінен бір-бір ұшып сағынғанда өзін-өзі жұбату айтып, былай деп толғайды екен:
Не келсе, көрмек керек, ол - Құдайдан,
Юсфни айырдылар ол қанғандан.
Туған иерім ол мүбәрәк Түркістандин,
Бағырыма ташни ұрып келдім мана. Қазақша мағынасы: Өмір жүзінде пенденің басына не келсе де - бәрін Құдайдан деп білу керек; Юсуфни қанғаннан да айырған да, туған жерім жарықтық Түркістаннан бауырыма тас салып, бұл араға келтірген де сол Құдайдың әмірі, ісі,- сөз болады екен. Бұл жердегі Юсуф дегені Юсуф Хамадани секілді. Бағдад, Исфахан, Бұқара, Хорасан, Хорезмде білім алған, сопылық ілімді уағыздаушы, өте білікті тұлға. Яссауйдің ұстазы. Сонда бұл жердегі сөз болып отырғаны, ұстазының да бұл жүниеден кеткенін айтып отыр. Ұстазы 1039 жылы туылып, 1140 жылы қайтыс болған. Ахметтің туған, өскен мекені Түркістан жеріндегі Ясса деген судың немесе қышлақтың (ауылдың) аты болып шығады. Бұған мысал ретінде,
Ясси суылың араси
Ятір гауһар параси.
Машаихлар сараси,
Шайхым - Ахмет Яссауи- деген жолдарды келтіреді. Яссы суының аралығында асыл гауһардың бір бөлшегі жатыр. Ол машаихтардың бастығы болған менің шайхым Ахмет дейді. Бұған қарағанда, Яссы деген су аты болып шығады. Мүмкін, Сырдарияның ескі аты болса да, ғажап емес дейді,- автор. Сонымен қатар, 1893 жылы Қазан университетінің баспаханасында Диуани хикмәттің үшінші рет басылған нұсқасының беташарында біреу былай деп жазған екен: Молдауын қисса исси аст азблад Түркстан Қазақшасы: Ахметтің туған жері Түркстан қалаларының біріндегі Яссы деген қышлақ,- сөз болады екен. Осыдан келіп Ахметтің туып, өскен мекені Түркістан жеріндегі Ясса деген судың немесе қышлақтың аты болып шығады[9,291]. Нәсілдік тегі, шыққан тегі жайлы былай деген болатын: Ахметтің сүйегі - хожа. хожа парсы сөзі, араб тілі бойынша сейіт, қазақ тілі бойынша төре-сүйек деген мағынаға келеді. Қазақ тілінде ертерек кезде, танымаған біреу туралы оның сүйегі кім екен? деген сұрақ қойылатынын, оған жауап ретінде оның сүйегі қырғыз екен, сүйегі қарақалпақ екен, төре екен, қожа екен деген жауап алады. Сонда бұл жердегі, Хожа деген сөз нәсілдік текті білдіру үшін қолданылатын айқындауыш. Хожа сүйекті адамдардың басқаларға қарағанда артықшылығы болғандығын, әлеуметтік топтардың басқа бұқара халыққа қарағанда, артықшылығы болғанға ұқсайды. Мұны мына өлең жолдары дәлелдеп береді:
Ходжамын деп лап ұрма,
Үшбу дұние бу паян.
Білемін деп айтма сен,
Көңілдегі шірікні.
Қазақша мағынасы: Ахмет сен - мен қожамын - ақсүйекпін! - деп лепірме, мақтанба, бұл дүние - тиянақсыз нәрсе, бүгінгі хожа ертең - құл, істің соңы белгісіз. Сен: мен біліктімін, - деп мақтанба, мүмкін, сенің білдім деп жүргенің шын білік емес, ұсақ-түйек шірік нәрселердің жинағы шығар,- деген мазмұн береді. Бұл сөздерден біздер хожа деген атақтың адамдар арасындағы мақтаныш атақ болғанын аңғарамыз. Ахметтің аты белгісіз бір шәкірті Ахметке мынадай жоқтау шығарған екен:
Асылы руз хандан,
Білмес аны көп надан.
Білер аны хақ издан,
Шайх - Ахмет Яссауи.
Ысқақ баба юрыны,
Шайхи Ибраһим құлыны.
Машаихлар ұлығы,
Шайхым - Ахмет Яссауи. Бұл жоғарыда айтып кеткен, Сүлеймен Бақырғанидің Хакім ата еңбегіндегі үзінді.Бұл өлең жолында шайх деген сөз қолданылып тұр, оның мәнісі ақылгөй қария дегенге тура келеді екен. Сондай-ақ, шайхым деген сөз - ұстазым, пірім деген меншіктеу мәнде айтылып тұр. Ал, бұл жердегі Ысхақ баба, Шайхи-Ибраһим деген кімдер деп сұрақ қояды. Бұл сұрақтарға өзі жауап береді. Ысхақ дегенді халық біледі. Өйткені, оның тарихы Құраннан көрнекті орын алады, -дейді[9,293]. Негізінде, Қожа Ахмет Яссауидің шыққан тегі жайлы Шарафаддин Ғали Иаздидің Зафарнама еңбегінде, Яссауидің Мұхаммед-Ханафияға қатысы бар дейді [1,60]. Ал, Нәсәбнамада Хазіреті Әлидің Фатимадан үш ұлы болған. Бұдан басқа Иамана патшасы Жафар ибн Қайс қызынан Мұхаммед-Ханапия туған деседі. Қожа Ахмет Яссауидің Диуани Хикмет еңбегін кітап етіп шығарған, алғысөз жасаған ақын М.Жармұхамедұлы, С.Дәуітұлы, М.Шифиғилар былай деп анықтама берген екен: Жаңадан табылған шежіреге (Нәсәбнама) зер сала қарасақ, ақынның ұлы атасы Әзірет Әли, одан кейін Мұхаммед-Ханапия болып жалғаса келіп, оның жетінші атасы әйгілі Ысқақ баб екенін көреміз. Сонда оған Мұхаммед-Ханафия он төртінші, ал Хазіреті Әлидің он бесінші Ата болып шығады. Яғни, мына деректерге сүйенсек, пайғамбарымыздың (с.а.с) төрт сахабасының бірі әрі күйеу баласы Әлиден тарағандығын көреміз. Ал, Жұбанов болса, Ысқақ дегенді бүкіл пайғамбарлар атасы болар деп түсінеді. Мұхаммед Пайғамбардың дінін ең алдымен қабылдаған, қолдау көрсеткен, ісін алға алып барғандардың ішінде бірінші халиф Əбу-Бəкір, екінші халиф Омар, үшінші халиф Оспан болса, соларды тұйықтаған төртіншісі Əзірет Ғали (Əзірет Əлі) болды. Оның басқалардан үлкен айырмашылығы Мұхаммед Пайғамбардың немере інісі, əрі сүйікті қызы Фатимаға үйленген туған күйеу баласы еді.Қазақ халқының ауыз əдебиеті, оның ішінде діни тақырыпқа арналғандары Əзірет Əлі (Əзірет Ғали) туралы көбірек сөз қозғайды. Əсіресе оның қылышын Зұлпықар деп дəріптейді. Мінген атын Дүлдүл дейді. Қожа Ахмет өз кітабындағы 55-ші хикметті Əзірет Ғалиға арнаған:
Төртіншісі жар болған құдай шері Ғали дүр,
Миғражда да жар болған құдай шері Ғали дүр.
Айтқан сөзі рахманды, көрсең жүзі нұр еді,
Кəпірлерді қыратын құдай шері
Ғали Күш-қайраты белінде, иман-жады
Зұлпықары қолында құдай шері
Ғали Мініп шықса
Дүлдүлге жерге түсер
Кəпір құтын қашырған құдай шері
Бет қаратпай дұшпанға кəпірлерді
Батылдықпен қайтпаған құдай шері Ғали дүр
Рахмет қылсын бір құдай, не істесе де еркі бар,
Қожа Ахметке медеткер Құдай шері Ғали дүр,- бұл алынған үзінді жол 70 хикмәттен тұратын жинақтан алынды. Қожа Ахметті пайғамбардың перзенті деп айтылған пікірге, ол мынадай жолды ұсынады: Миғраж түні - нұры зидам; перзент - деді, қолым тұтып - үммәтімсін, үммәт,- деді, Мұстафаға матам тұтып кірдім мана, қазақша мазмұны: Сегіз қабат аспанның ең жоғарғысына шығып, құдаймен тілдескен кешінде Мұхаммед мені көрді - рухымды көрді. Менің жаныма келіп: Әй, көз нұрым, балам, - деді қолымды ұстап: сен менің үммәтімсің, үммәтім, менің жолымды бекем ұста, менің жолыма көңіліңді беркіт,- деді. Сол Мұхаммедке аза тұтқандығымнан жердің астына кірдім - деп түсіндіріп береді [9,294]. Міне, бұл сөздердің мағынасына қарағанда, Хожа Ахметтің пайғамбардың әулетіненмін деп ұғынатынын көреміз дейді. Олай болса, Хожа Ахмет түрік нәсілді халықтан емес, араб нәсілді халықтан болған болады, тіпті, жай арабтардан емес, оның ішінде Мұхаммед тұқымы сейіттерден болған. Араб сейіттерінің ежелден өзара қолданылып келген жасанды праволары болатын: олар жай арабтармен жекжат болмайтын, яғни хожа арабтар жай арабтарға қыз бермейтін және оларда қыз алмайтын. Өте ерте заманнан бастап, осы заманға дейін араб сейіттерінің право кітаптарында неке-үйлену туралы мынадай статья болатын: үйлену кезінде некенің дұрыстығы үшін үйленуші ұл мен қыздың несеп жөнінен тең болушылығы шарт. Арабтың Сейіт-хожа тұқымы бір-біріне тең. Жай арабтар бір-біріне тең; арабтан басқа халықтар бір-біріне тең делінеді екен. Жеріміздегі мен хожамын дегендердің көпшілігінің күні бүгінге дейін қыз бермей келулерінің басты себебі осы екен. Яғни, мен арабтың Сейіт тұқымынан боламын, сондықтан хожа қызын жай адамға беруге шариғат қоспайды, ұл мен қыздың басындағы неке дұрыс болмайды,- дейді Қ.Жұбанов. Сонымен бірге, күні кешеге дейін жеріміздегі мен хожамын дегендерден: Тегің кім болады? деп сұрағанда, көпшілігі Тегім - хожа, хожалар Асан-Үсеннің әулетінен болады деп жауап беруінің мәнісі осы болған. Асан-Үсен бибі Фатимадан туған Әзірет Әлінің ұлдары; Әзірет әлі Мұхамбеттің күйеуі, арабтың сейіт тұқымынан болған төре сүйекті адам болатын. Туған баласының атын кейбіреулердің: Әли, Әлішер, Әлиасқар, Әлібек, Әлиасқар деп қоюлары, сол кісінің атына еліктеушіліктерінен болады,- деген болатын. Тарихқа жүгінсек, Қазақстанға Орта Азиядан ислам діні 7-8 ғасырларда таралған, жергілікті халыққа ислам дінін үйретушілер, қазақ арасына ислам дінін таратушылар қожалар болғандығын, қожалардың әр тарапқа таралғанын айта келіп, қазақ арасына сіңіп кеткенін айтады. Оны бұлайша түсіндіреді, Пушкиннің әке жағынан ең үлкен атасы Даниял деген кісі араб нәсілді адам болғандығын, бірақ осы күні Пушкинді ешкім орыс деп айта алмайтындығын, яғни өсіп-өнген ортасы, тіл мен санасы орыс халқы арасында өткен соң, сіңіп кеткендігін айтады [9,298]. Сонымен қатар, жарты әлемді жаулаған Шыңғыс ханның ұрпақтарының жағдайы осындай болғанын айтады. Шыққан нәсілі араб болғанымен, қазақ жеріне келіп, сіңісіп кеткен, Ахметтің мына:
Түштім озар, бірақ тозар, кімсә базар,
Дүние базар, шірә кіріп құлақ азар.
Башым безер, яшым сезе, қаным тозар,
Атым- Ахмет, Түркістандүр елім менің деген өлең жолдарынан ата-бабаларының да, туған-туысқандарының да түркістандық екенін байқатады [9,298]. Қожа Ахметтің туылған, өлген жылдары белгісіз әрі неше жасында дүниеден өткендігі жайлы нақты мәліметте талас тудыруда.
Құл хожа Ахмет, ғаплет білә ғұмырың өтті,
Уа, хасірет, көзден, тізден қуат кетті.
Уа, уайлата, індімақтың уақыты иетті,
Ғамал қылмай кәруан болып көштім мәна, -деген өлең жолдарынан, Ахмет өзінің қартайғандығын айтады. Сондай-ақ, Хожа Ахмет ғұмырының 125 жасқа жеткендігін айтып, былай дейді:
Яранлардан пайзы,путух ала алмадым,
Иүз иігірме бешка кірдім, біле алмадым.
Хақ тағала тағатларын қыла алмадым,
Иештіп, оқып иерге кіріп құл қожа Ахмет, - дейді [9,299]. Мәселен, Қ.Жұбанов 63 жаста қайтыс болған есептейтіндерге, 63 жасында пайғамбар жасына келген соң жер үстінде жүруім ұят,- деп жер астына кірген. Диуани Хикметтің 1893 жылы Қазанда басылып шыққан нұсқасында Беташарын жасаған Мұхаммед деген ғалым, Ахметтің 562 жылы қайтыс болған деген. Бұл мақаланың жазылған жылы 1936 жыл мұсылманша ай санау бойынша 1355 жыл болады. Осы жылнамаға сүйене отырып, Ахметтің қайтыс болғанына 793 толған болып шығады. Қазіргі жыл санау бойынша қайтыс болғанына 770 жыл өткен болады, яғни 1166 жылы қайтыс болған, 125 жасқа келгенін мойындасақ, 1041 жылы туған деп айтуға болатынын дәлелдеген тұлға. Сонымен, Ахметтің 125 жасқа келгенін мойындап, сол жасында қайтыс болған шығар деп есептесек, онда 1041 жылы туылған адам болады. Демек, ол Науаидан аттай 400 жыл бұрын туған. Көптеген энциклопедияларда, құзырлы басылымдарда Ясауиді 1165 - 1166 жылдары 63 жасында дүниеден өткен деп жазып жүр. Мəселен, Хамза Көктəнді Түркі теберігі -- Түркістан атты еңбегінде мынадай дерек келтіреді: Əзірет Сұлтан шамамен 1103 жылы Сайрамда туып, 1166 жылы Түркістанда дүниеден өткен. Əкесінің аты -- Ыбырайым, анасынын аты -- Қарашаш. Бұл күнгі Сайрамда сағаналары тұр. Жиырма екі жасында барша əулие қаумалап аян береді. Жиырма жеті жасында пірін табады, бірақ көргенін ішке бүгіп жасырады. Алпыс үш жасында Көктен: Жаныңды, ет-жақыныңды қи, жерге ен! -- деген дауыс естілді. Сосын таң бозарып атып келе жатқанда жер асты -- қылуетке түседі. 125 жыл өмір сүреді (22-ші хикмет):
Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім,
Алпыс үште сүндет деді естіп білдім.
Жер астында бар жаныммен құлдық
қылдым, Естіп оқып жерге кірді Құл ҚожаАхмет.
Жарандардан пайда, көмек ала алмадым,
Жүз жиырма беске кірдім, еш нəрсе біле алмадым.1990 жылдарға дейін Əзірет Сұлтан 1103 жылы туылып, 1166 - 1167 жылдары қайтыс болды деген пікір қалыптасқан-ды. Одан кейінгі жылдарда Қожа Ахмет Ясауи мұрасына көзқарастың өзгеруі бұл бағыттағы зерттеу жұмысын жүргізушілер санын көбейтті. Қазір бұл мəселеде əр түрлі пікірлер айтылуда. Бірақ бұл пікірлер əлі бір арнаға тоғысқан жоқ.
Қазіргі уақытта бір деректе 73 жас, бірде 85 жасты айтады. Халық аңыздарын негізге ала отырып, Алаш арысы Жүсіпбек Аймауытұлы Қожа Ахмет 125 жыл өмір сүрді деген [11].Зікірия Жандарбек өзінің мақаласында былай деп жазады: Насабнама нұсақаларының барлығында дерлік, Қожа Ахмет Йасауидің 120 жыл өмір сүргендігі айтылады. Соған қарағанда, Қожа Ахмет Йасауи ұзақ ғұмыр кешіп, 1080 жылдар шамасында дүниеге келіп, 1200 жылдар шамасында өмірден озған болуы мүмкін.
Сонымен, Хожа Ахмет Яссауй туралы көптеген ғалымдар зерттеу жүргізген [8], кейбірі Хожа Ахметтің өмір сүрген жылдарын 1093-1166 жылдар деп есептесе, кейбірі 1041 немесе 1103 жылдары өмірден өткен деп есептейді. Анығында, Жұбанов пікірінше, 1166 жылы өмірден өткенін, яғни қылуетке түскен соң да біраз жыл өмір сүргенін айтады [9].
Қазіргі қазақ атанып отырған халықтың өткендегі тұрмыс-тіршілігін білу үшін Қазақстан жерінде өмір сүрген бұдан бұрынғы халықтардан қалған және олардың атақты жеке адамдарынан қалған ескі әдебиет мұраларына да үңіле қарау керек. Ескі әдебиеттің, оның ішінде ескі жазба әдебиеттің, қандайы болса да, кейінгі қауымдар үшін ерте замандардан қалған әдебиет мұрасы болып саналады. Ескі әдебиет мұрасы халықтың тарихын танытатын материал болады, бір халықтың тарихын білу үшін, сол халықтың әдебиетінен қалған мұраларды жинау, сақтау, оларды тиісінше тексеру керек. Қазіргі тіршілігімізге керекті жағын таңдап ала білуіміз керек. Біздің жұртшылығымызда ұлан-байтақ ұлы отанымыздағы әрбір ұлттың тарихи мұраларын соның ішінде сақтайды, сақтап та отыр. Біздің Қазақстан халықтарының ескіден келе жатқан жазба әдебиет мұрасы өте кем. Ал, сол барының өзі де әлі тексеріліп біткен жоқ. Бірқатар оқығандарымыз бізде Бұқар жыраудың толғауларынан бұрын шыққан жазба әдебиет бар деп есептемейді. Яғни олар, қазіргі қазақ атанып отырған халқымыздың қазақ атанудан бұрын да өмір тіршілігі болғанын білмейді. Бірқатары біле тұрса да, ескі әдебиетті керексінбейді. Мысалы, бізде Хожа Ахмет Яссауйдің жазып қалдырған, осы күнге дейін көпшілік арасында тарихи бағасы мен сүйкімділік бағасын жоймай келе жатқан Диуани хиккмәті бар. Бұл Қазақстан халықтарының ескіден қалған жазба әдебиет мұрасы емес пе? Хожа Ахметтің осы күнгі қазақ атанып отырған халықтардың басым көпшілігінің ежелгі де ескі мекені болған Түркістанда өсіп-өнгені бекер ме? Сөз жоқ, Хожа Ахмет Яссауйдің Диуани хикмәті Қазақстан халқының ескі мұрасы [9,300]. Жазба әдебиет деген сөзді қалай түсініп жүрміз? Жазба әдебиет дегеніміз белгілі уақытта, белгілі бір адам тарапынан көрсететін көркем сөзді шығарма деп түсініп жүрген жоқпыз ба? - Иә, солай түсініп жүрміз. Ал, Хожа Ахмет кезіндегі қауымды: олар - қауым емес, - еді деп айтуға біздің қандай хақымыз бар? Сонымен бірге, біз: - Диуани хикмәт бізге ешнәрсе бермейді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.