Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы

Жоспар

МАЗМҰНЫ
АЛҒЫ СӨЗ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. МЕКТЕПТЕГІ ӘДЕБИЕТ ПӘНІ
Нәтижеге бағытталған білім беру және әдебиет пәнін оқытудың өзекті мәселелері ... ..6
Әдебиетті оқыту . ғылым, шығармашылық құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Әдебиет сабақтарында әдіс.тәсілдерді таңдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
Көркем шығарманы оқыту барысында оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру ... ... 10.
Көркем шығармаларды оқып .үйренудің әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
Әдеби талдаудың негізгі тәсілдері мен бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
Ауызша суреттемелер, бейнелемелер, кескіндемелер жасату ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
Инсценировка, киносценарийлер құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
Көркем шығармалармен жұмыстың негізгі кезеңдері мен басты бағыттары ... ... ... ... ... 23
Көркем туындыны оқу . әдебиетті оқытудың ең негізгі мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
Көркем мәтінді оқып.үйрену және талдау жұмыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
Көркем мәтінді талдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
Көркем шығармалармен жұмыстың қорытынды кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
II тарау. ӘДЕБИ ШЫҒАРМАЛАРДЫ, КӨРКЕМ МӘТІНДІ ОҚЫТУ, ТАЛДАУ ЖОЛДАРЫ
Көркем мәтінді оқу жұмыстарын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Автор ізімен талдау, оның негізгі мақсаттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
Көркем туындыны образдар жүйесіне қарай талдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..39
Әдеби шығармаларды проблемалық талдау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
«Абай жолындағы» Абай бейнесін проблемалап оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Эпикалық шығармаларды оқыту (теориясы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Көркем туындының сюжеті, композициясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
М.Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
Әңгіме жанрын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Мысал жанрын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
Ертегілерді оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...72
Публицистикалық шығармаларды, эпистолярлық жанрды оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Хаттарды оқытудың негізгі ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Батырлар жырын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83
Лириканы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
Поэманы оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..94.
Драмалық шығармаларды оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .99.
III тарау. АҚЫН.ЖАЗУШЫЛАРДЫҢ ӨМІРБАЯНЫН, ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖОЛЫН ОҚЫТУ
Жазушы өмірбаянын 9.11 сыныптарда оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 106
Шолу тақырыптарын оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..113
Әдеби сын.зерттеу еңбектерін оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..118
Әдеби.теориялық ұғымдарды оқыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...126
Әдеби.теориялық ұғымдарды қалыптастыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .128
Үй тапсырмасын беру және бала білімін есепке алу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .133
Оқушыларды тіл мәдениетіне, ауызша және жазбаша тіл шеберлігіне баулу ... ... ... ... 137
Сабақ үлгілері мен түрлерінде тіл дамыту, сөйлеу мәдениетіне баулу жолдары ... ... ...138
Оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..147
Шығарма оған қойылатын талаптар, шығарманың негізгі түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..150
Оқушыларды шығарма жазуға даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..153
Әдебиет сабағындағы көрнекілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .154

IV тарау. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАР
Сыныптан тыс жұмыстардың мақсаты, маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 159
Сыныптан тыс жұмыстардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .159
Сыныптан тыс оқулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...160
Сабақтан тыс оқу сабақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 163
Сабақтан тыс уақытта шетел әдебиетімен таныстыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..165
Әдебиетті тереңдетіп оқыту мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .165
Сабақ үлгілері мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..170
Абайдың табиғат лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 176
V тарау. БІЛІМДІ ЖИНАҚТАУ САБАҒЫНЫҢ МОДЕЛІ
«Алпамыс батыр» жырын қайталау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 180
Абайдың суреткерлік шеберлігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..181
Абай, Әбіш және Толық Адам ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 182
ЖБИМ . жаңа білімді игеру моделі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...185
Абай . Әбіш . Толық адам және мен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 187
ЛМКМ . логикалық мағынаға негізделген конструкторлық модель. Әбдірахман туралы өлеңдер...188
Жыраулар шығармашылығы ЛМ.К ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 189
Жыраулар афоризмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 191
Конструкторлық жобалау технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...195
Абай . махаббат жаршысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .196
Абай «Сегіз аяқ» өлеңіндегі даналық ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 197
«Ескендір» . рухани тартыстар поэмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..198
«Абай жолы» эпопеясындағы әйелдер бейнесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 199.
С.Сейфуллин «Көкшетау» поэмасындағы халық аңыздары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 200
Прозалық шығармаларды талдау үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 201
Абай лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 202
Абайдың жүрек философиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...203
ЛМ.К Мұқағали ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...204
Қозы Көрпеш . Баян сұлу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...205
Ақын.жазушылар тілінің сөздігін жаса. Абай тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .207
Характер портретін сомдаудағы автордың сөз байлығына, тіл шеберлігіне барлау. М.Әуезов «Абай жолы».. 207
Мемуарлық (өмірбаяндық) еңбектер негізінде орындалатын ғылыми.зерттеу сипатындағы тапсырмалар үлгісі:
С. Сейфуллин өмірі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 208
Дебат үлгісіндегі тапсырма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...208
Жаңа білімді меңгерту технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...210
Технология талаптарына негізделген сабақ жоспарының үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ..213
Ақпараттық.технологиялық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 217
Дәстүрлі білім беру мен өнімді білім берудің басты ерекшеліктері, айырмашылықтары ... .218
С.Сейфуллин. Технологиялық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 220
М.Әуезов. 1.технологиялық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...222
М.Әуезовтың алғашқы әңгімелері. 11.сынып
2.технологиялық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..224
Білім беру параметрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..225

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 230 бет
Таңдаулыға:

Қанипа Бітібаева

Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы

Алматы 2010

Бітібаева Қ.
Әдебиетті оқытудың инновациялық әдістемесі, технологиясы

Құрмет орденінің иегері, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ҚР
еңбек сіңірген мұғалімі Қанипа Бітібаеваның бұл оқу құралында қазіргі
нәтижеге бағытталған білім беру кезеңінде әдебиетті оқытудың теориясы мен
әдістемесі, технологиясы ғылыми тұрғыда сөз етіледі. Теория мен тәжірибе
ұштастырыла беріледі, автордың ұзақ жылғы жаңашыл ізденістері де еңбектен
орын алған. Оқулық жоғары оқу орнының оқытушыларына, студенттеріне,
ұстаздар қауымына арналған. Сондай-ақ магистранттар, ғылыми еңбекпен
ізденушілерге де пайдалануға болады.

АЛҒЫ СӨЗ

Соңғы кезде еліміздің білім беру ісінде түбірлі өзгерістер болып
жатқаны түсінікті. Мақсатымыз оның бәрін тізбектеу емес, әлі де алдымызда
тұрған өзекті мәселелер айналасында сөз қорғау. Соның ішінде ең бастысы -
әлемдік білім кеңістігіне ену мақсатындағы алғашқы қадамдар. Білім
стандартының жасалуы, басқа да жүріп жатқан реформалар күрделі, қиын,
қарама-қайшы белестерді ақырын-ақырын артқа тастап, алға жылжып келеді. Қай
заманда, қандай реформа болсын мектептің басты тұлғасы – мұғалім.
Мемлекеттік білім саясаты да осы мұғалім арқылы жүзеге аспақ. Ал бүгінгі
таңда мектептің, мұғалімнің ең қасиетті міндеті – рухани бай, жан-жақты
дамыған жеке тұлға қалыптастыру.
Рухани байлық ең алдымен әр халықтың ұлттық әдет-салты, көзқарасы,
шыққан түп тамырында жататыны белгілі. Сол ұлттық байлықты бүкіл адамзаттың
өз ұрпағын тәрбиелеудегі, білім берудегі озық ұстанымдарымен байланыстыра
отырып, әр оқушының қабілетін, талантын ашу, өзіне-өзінің сенімн нығайту,
қысқартып айтсақ, өзіне-өзінің жол ашуына түрткі жасау – міне, бүгінгі
білім берудегі басты міндет. Әр мұғалімнің алдындағы сәулелі мұраты - өз
пәнінен білім беріп қана қоймай - әр баланың менін ашу, сол менді
шығармашылық тұлғаға жетелеу. Шығармашылық дегеніміздің өзі
ізденімпаздықтан туады. Бұл жерде ұлы дана Абайдың сөзі еріксіз ойыңа
оралады:
Өзіңе сен - өзіңді сүйреп шығар.
Баланың өзіне деген сенімін туғызу, өзінен шығармашылық қасиет, қабілет
іздете білу, өмірден өз орнын, лайықты, дұрыс, таза орнын тапқыза білудің
қаншалықты қиын екені де түсінікті. Бұл мәселелер – бүгінгі замандағы білім
беру ісінің күретамыры. Өзін-өзі таба алмай, өз мүмкіндіктерін дұрыс
пайдалана алмай, өзін-өзі тұншықтырып жүргендер, басқа жолға түсіп
адасушылықтың негізгі себебі – бір кездегі ұстаздары, мектебінде жатқан жоқ
па деген сауалдардың бүгінгі ұстаздарды ойлатқаны жөн. Біздің
пайымдауымызша, қазіргі білім беру ісінде әлі де шешімін таппай келе жатқан
мынадай мәселелер бар сияқты.
1. Білім концепциясы, стандартты бағдарламаларды жаңарту, мақсаттарды
анықтау, толықтыру, оның барлығын жеке тұлғағ, оны дамытуға қарай
бейімдеу, жетілдіру.
2. Біздегі білім беру, оқыту, пәндік жүйе арқылы жүзеге асып келеді. Әр
пән арқылы мұғалім оқушының білімін жетілдіру, шығармашылық тұлға
қалыптастырудың мақсаттары тұрғысынан ізденіп келе жатыр. Сол
ізденістерді жүйелей, саралай отырып, ортақ бір концепция жасау керек-
ақ. Әсіресе, оқушының өзін-өзі тануы, Мен кіммін? деген яғни Мен
концепциясын қалыптастыруды ойластыру. Жинақтап айтсақ, жеке тұлға
қалыптастырудың ортақ бір жүйесін жасау қажет.
3. Баға қайдан шығады, оқушының білімі, іскерлік дағдысы, талабы, дарынын
қалай бағалау керек деген мәселе – кезек күттірмейтін мәселе. Сол 5
балдық жүйемен жүре береміз бе, баланы бағаға жегіп қою дұрыс па,
басқа да қандай жол бар деген сұрақтар да әлі шешімін таба алмай келе
жатыр.
4. Әр сабақ неге міндетті түрде 45 минут болу керек. Неге ол 45 минут,
неге 40 немесе 35 минут емес (бұл жерде шартты түрде айтып отырмыз),
тақырыптың жеңіл, ауыр түріне қарай оны мұғалімнің өзі неге таңдап
алмайды, жалпы мұғалім өз ісіне өзі неге қожайын емес (құқықты) деген
мәселелер де көптің көкейіндегі сұрақтар.
5. Өзіміздің төл мектептеріміз қандай болу керек, еліктеу, көшіру
(тиімдісін пайдалану туралы сөз басқа әриен) мерзімі біткен жоқ па? –
деген сұрақтар алғы бетке шыққандай. Әрине, бұл мәселедегі жекелеген
талпыныстарды жоқ деп айта алмаймыз, бірақ тиімді қорытынды жасайтын
уақыт пісіп жетілген сияқты.
6. Ұлттық менталитетімізді қалыптастыру ең алдымен мектептен, білім беру,
тәрбиеден басталатыны түсінікті. Тәрбие берудің қонымды жолдары,
өнімді жолдарынан іздену, ұлттық тәрбиені, адамзат баласының ұрпағын
тәрбиелеудегі ұтымды іс-тәжірибесімен ұштастыра отырып жүргізудің де
нақты бағыттары керек-ақ.
7. Білім мазмұнын байыту, жетілдіру, оны жүзеге асыру технологиясынан
іздену де қазіргі басты мақсаттардың бір ғана емес, бірегейі. Білім
берудің ең бастысы- білім мазмұны. Білім мазмұна технология арқылы
жүзеге асады. Ал технология дегеніміз не? Ғалымдар пікіріне үңілсек
орыс ғалымы С.А.Смирнов өзінің Технология как средство обучения
второго поколения деген еңбегінде: бұл сөздің өндірістен келгенін,
яғни шикізатты өңдеу, жасаудың амалдары екеніне тоқталады да, оған
өзіндік анықтамасын береді: Технология представляет собой
алгоритмизированную последовательность операции получения какого-либо
продукта, пстроенного на использовании технических или любых других
средств под управлением человека. Это определенный способ обучения
выполняет средство обучения под управлением человека. При этом учитель
выполняет функции стимулирования и координации их деятельности,-
дейді.
Ал Безрукова оны (технологияны) модельдеу, жобалау, конструкциялау
амалдарымен байланыстырады. Штейнберг конструкторлық технологияға ерекше
назар аударады. Ол ойды бейнелеудің маңызын дәлелдеуге тырысады. Білімді
тек сөздік әдісі емес, бейнеге, модельге түсірудің жолдарынан іздестіре
отырып, оның әсіресе практикалық білім берудегі орнын анықтайды. Әрине,
модель дегенде оның макет, сұлба, кесте түрде болатынын ұмытпау керек.
Модель әсіресе болжам (прогноз) жасаудың негізі ретінде белгілі.
Технология туралы өз пайымдауымызға келсек, ол – ең біріншіден,
диагностиканы басшылыққа алған жеке тұлғаға қарай бағыттаған мақсатты,
саплы оқу әрекетін ұйымдастыру. Жеке тұлға ең алдымен өз әрекеті арқылы
ғана дамиды. Ал әрекет іс-қимылдармен жүреді. Технология жеке тұлғаны
дамытуға негізделген мақсатты педагогикалық жүйе. Технология оқытудың,
білім берудің, жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың жаңа, нәтижелі
ізденістерін талап етеді. Оқушының білім алу, даму, т.б. іс-әрекеттерін
мақсатты түрде ұйымдастыра білу, оған басшылық ету, білімді өз
белсенділіктерімен меңгеруіне түрткі жасау – технологияның басты
белгілері.
I. Ұсынылып отырған оқулықта алдымен, әдебиетті оқыту әдістемесі мен
технологиясының мына мәселелеріне ерекше көңіл бөлінді:
1) Педагогика ғылымының соны жетістіктері сапынан орын алып келе жатқан
тиімділік (оптимизация) идеялары негізінде сабақ мақсаттарын
бірлікте қарастыру.
2) Әдіс-тәсілдер мен оқу жүйелерінің тиімді деген түрлерін сұрыптап
алу, әрі оны ұтымды пайдалана білу.
3) Берілетін білімнің ішінен ең негізгі мәйегін, түйінін нақты бір
жағдай, нақты білім беру кезеңдеріне орай

сұрыптап, бөліп алу, негізгі ұғымдарды анықтау, оларды оқушыға
жеткізудің нәтижелі жолдарын іздестіру.
4) Оқушыларды даралап, әрі саралап оқыту әдістемелері (дифференциалдап
оқытуды басшылыққа ала отырып).
5) Әдебиетті оқытуда, тәрбие беруде сабақ түрлері мен үлгілерін
іздестіру.
6) Интеграциялап оқыту, оны әдебиетті оқыту мәселелерінде тиімді
пайдалану.
7) Әдебиетті тереңдете оқыту жолдары.
8) Проблемалап оқыту және әдебиет сабақтары.
9) Оқулықпен, кітаппен жұмыс істеудің, пайдаланудың тиімді жолдары.
10) Оқушы біліміне тақырыптық есеп жүргізудің тиімді әдіс-тәсілдері.
11) Дидактикалық материалдарды нәтижелі пайдаланудың жолдары (үлестірме-
көмек, үлестірме-нұсқаулар,т.с.с)
12) Топтық, жұптық және жеке жұмыстар оқушыларды танымдық – іздендіруші,
зерттеу бағытындағы жұмыстарға, ғылыми сипаттағы жұмыстарға баулу
әдістемесі мен технологиясы.
13) Оқушының білім мен іскерлік дағдыларын жетілдірудің жолдары.
II. Оқулықта әдебиетті оқыту әдістемесінің ғылыми-теориялық ұғымдарымен
қатар, оларды тәжірибеде пайдаланудың тиімді жолдары нақты
мысалдармен беріліп отыр. Мысалы, Ақын-жазушылардың өмірбаянын,
шығармашылық жолын оқыту таруында теориялық ұғыммен қатар Шоқан,
Сәкен, Мағжан, Мұхтар өмірбаянын (11-сынып) оқытудың тиімді
әдістемесі берілді, т.с.с.
1) Мұндай тәсілдің пайдасы не?
Әрине, оқулықта әдебиетті оқытудың ғылыми тұрғыдағы өзіндік
заңдылықтары, теориялық мәселелері кеңінен сөз етілуі керек. Әйтсе де,
студенттермен жұмыс істеу тәжірибемізде әлі ұстаздық жолын бастамаған
жастарға тек теориялық білім берудің жеткіліксіз болатынына көзіміз
жетіп жүр. Сондықтан теорияға қоса, оның тәжірибедегі көрінісін сөз
етуді дұрыс деп санадық.
Оқылық студенттер мен мұғалімдерге арналғандықтан, оларға практикалық
көмек берудің де артықтығы жоқ деп есептейміз.
2). Мүмкіндігінше әдебиетті жанрлық жағынан оқытудың әдістемелерін
саралар беріп отырмыз. Эпикалық, лирикалық, драмалық жанрдағы шығармаларды
оқыту жолдарының өзіндік қадау-қадау ерекшеліктері, айырмашы
лықтары бар екені түсінікті (Методологиялық ортақ принциптерімен қоса).
3). Соның ішінде, мысалы, эпикалық жанрды алайық. Оған роман, хикаят
(повесть), эпопея, мысао, әңгіме, батырлар жыры, поэмалар жатады. Оқулықта
оларды оқыту әдістері жеке-жеке сөз етіледі (нақты мыа\салдар арқылы).
Мұндағы басты мақсат – теориялық біліммен қоса, нақты көмек, үлгі, нұсқау
беру, оқыту мақсатын қалай жүзеге асырудың жолын көрсету.
Публицистикалық, эпистолярлық жанрдағы шығармаларды оқытуәдістемесі, мен
технологиясы да нақты мысалдармен берілді.
4). Әдеби, сын-зерттеу еңбектерін оқыту тақырыбында, әсіресе, оларды
меңгертудің жеңіл жолдары, оқушыларды ғылыми жұмыстарға баулу тәсілдері, әр
түрлі іздендіру сипатындағы тапсырмалар жүйесі нақты мысалдармен
дәлелденді.
Мектепте әдеби білім беру – оқытудың, білім берудің жүйелі, жалғаспалы,
бірізділік принциптерін басшылыққа ала отырып, жүргізілуі керек.
Ол мынадай кезеңдерден тұрады:
1-кезең: 1-4 сыныптар;
2-кезең: 5-8 сыныптар;
3-кезең: 9-11 сыныптар.
Бірінші кезеңнің негізгі мақсаты, міндеті – оқуға, жаза білуге, мазмұндауға
үйретуімен, көркем туындыға оқушы ынтасын қалыптастырудың алғашқы
баспалдағы болуымен айқандалады.
Екінші кезеңде көркем сөздің көркем туынды, көркем шығармалардағы рөлі,
маңызын танып білу жұмыстары жүргізіледі. Көркем туындыдағы авторлық
көзқарасты танып-білу үйретіледі. (Көркем образ, сол арқылы автор мұратына
(идея) болжам жасау.) Оқу бағдарламасында оқуға, талдауға ұсынылатын
шығармалар жанрлық жағынан қамтылуы тиіс. Оқушылардың көркем шығармалардың
әр жанрдан тұратынын түсініп білуі осы кезеңнен басталады. Көркем туынды
туралы өз пікірлерін, ойларын айта білуге дағдыландыру (алған әсерлерді, не
ұнады, не ұнамады), шағын әдеби айтысқа жетелеу, сөйтіп, әдеби талдау
дағдыларын қалыптастыру да осы кезеңнің негізгі міндеті болмақ.
Үшінші кезеңде әдебиетті оқыту ауыз әдебиетінен басталып, әдебиет тарихымен
жалғастырылады. Оқушыларды өз беттерімен көркем туындыны оқытуға, талдауға
баулу, әдебиет тарихы, сыны, әдебиеттік ғылымнан білім беру, көркем шындық,
өмір шындығы, ақын-жазушы стилі, тілі, әдеби әдістер, т.б. Көркем туындыны
талдауда әдебиеттану ғылымы басшылыққа алынады. Оқушылардың оқырман ретінде
оқитын туындыларын өздері таңдап алу қабілеттері жетілдіреді. Мағлұматтар
тереңдетіліп беріледі. Көркем туындыға олардың сын көзбен қарауы(төменгі
сыныптағыдай тартымды, сюжетті шығармаларды оқуға қызығушылығы, т.б.)
қалыптасады.
Әдебиеттану ғылымынсыз, яғни әдебиет туралы ғылымсыз әдебиетші
мұғалімдер әдебиетті ғылымның, әрі өнердің бір саласы ретінде оқытуы мүмкін
емес. Әдебиеттен білім беру әрі әдебиет ғылымынан, әрі сөз өнерінен білім
беру дегенге саяды. Бұл пәнді оқытудың күрделілігі де, қызықтығы даосыдан
келіп туындайды.
Әдебиетші мұғалім ең алдымен көркем сөз табиғатын ашатын заңдылықтарды
білуі керек, сондай-ақ көркем туынданы талдаудың ғылыми әдістемелері мен
технологиясын жетік меңгеруі міндет. Әдеби шығармаларды талдау кезінде
мұғалім мен оқушы арасында бірлескен еңбек, оқушыны субьект тұрғысында
қарым-қатынас жасау қазіргі оқытудың басты талаптарының бірі.

І тарау.
НӘТИЖЕГЕ БАҒЫТТАЛҒАН БІЛІМ БЕРУ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ ПӘНІН ОҚЫТУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ.
Кемеңгерлікті танудың үш жолы бар:
Бірінші жолы – ойға салып пайымдау.
Бұл – ең ізгі жол... Үшіншісі – тәжірибе
жолы. Бұл –
ең қиыны.
Конфуций

Әдебиет – сөз өнері. Ол - өнердің бір саласы. Әдебиет пәні де өнер
пәні. Әдебиетті ұлағатты адамдар адамтану құралы десе, әдебиет пәнін
адам тәрбиелеу құралы дер едік. Ол жасөспірімдерге әдебиеттанудан, сөз
маржандарының қыр-сырын игеруден жай білім ғана беріп қоймайды, ең бастысы,
өмірдің ең қымбаттысы, ең асылы – жақсылық пен ізгіліктің ұрығын себеді.
Әдебиет пәнінің әр сабағын адам бойындағы асқар арман, әдемі сенім, әсемдік
пен сұлулыққа құштарлық тәрізді ең мөлдір сезімдер мен кісілік қасиеттер
туралы сырласу сабағы десек те болады. Әдебиет пәні арқылы оқушылардың
рухани дүниесі байиды, туған тілін сүюден елін, адамзатты құрметтеуге
дейінгі сезімдері тәрбиеленеді. Әдебиет арқылы жасөспірімдер алдында
еліміздің тарихы, оның ғасырлар қойнауында қалған сөз сандығы ашылады,
солар арқылы халық арманы, қиялы, болашақтан күтер үміті, ақ сенімі
көрінеді.
Сонымен, әдебиетті оқытудың басты мақсаты – оқушыларды сөз өнерінің қыр-
сырымен таныстыру, халық даналығы, халық өсиеттерінен нәр алғызу, кітапқа
деген ынтасын ояту, халықтың рухани байлығы - әдебиетін жан-жақты игерту,
сол арқылы имандылыққа, инабаттылыққа, парасаттылыққа, сұлулыққа т.б
тәрбиелеу. Әдебиет пәнінің ауқымы да, мүмкіндігі де, маңызы да ерекше болып
келеді. Мектепте оқытылатын қай пән болмасын, олардың білім мен дағды,
тәрбие беруде өзіндік орны, атқарар маңызы да бар. Дегенмен де әдебиет пәні
барлық пәннің анасындай қызмет атқарады. Математиканы меңгеру үшін де
сауатты оқи білу керек, оқығанын түсіну, ұғу, айта білу қажет (тарих,
география пәндерін былай қойғанда). Әдебиет пәні барлық пәндермен тығыз
байланыста болып келеді. Соның ішінде, өзі де өнер пәні болып саналатын
себепті, ол бейнелеу өнері, музыка пәндерімен ерекше гармониялық үндестікте
жүріп отыруы керек. Сондай-ақ тарих пәні әдебиеттің ең туыстас, бауырлас
пәні болып табылады. Бағдарлама мен оқулыққа назар аударған адам бірден осы
туыстықты аңғарар еді. Себебі, ақын-жазушы шығармашылығына тоқталмас бұрын,
ол өмір сүрген тарихи кезеңнің сипаттамасы, келбеті беріледі. Қай суреткер
болмасын, өз заманының жемісі. Ол, ең алдымен, өз заманын жыр етеді, соның
келбетін кескіндейді, бейнелейді, шығармашылығы заманына байланысты туады.
Оның шығармасы сол өз заманының айнасы болып келеді. Қазақ тілі пәнімен
ерекше бауырластығы дәлелдеуді қажет етпейді. Егер әдебиетті көркем бір
ғимарат, ғажайып мүсін десек, соны құрайтын заттар – тіл, тіл байлығы;
сондықтан бұл екі пәнді бір-бірінен бөліп алып қарастыру дұрыс емес (Әрине,
екеуінің өзіндік мақсат, міндеттері туралы бұл жерде сөз жоқ).
Әдебиет пәнінің тағы бір ерекшелігі – оның ойлы, ізденімпаз, өзіндік
эстетикалық көзқарасы бар оқырман дайындауында (бұл жерде барлық оқушыны
осылай бір бағытта дайындайды деген ұғым тумауы керек). Бұл –- үлкен,
қасиетті міндет. Мәдениетті, білімді адамның қай-қайсысы болмасын, оқырман.
Атақты физик, математик, геолог, медик, тіпті ғарышкер болмасын, барлығы да
оқырман. Оған дәлел – олардың ғылым төріне, биігіне шыға білуі, яғни оқу
арқылы, кітап арқылы оқырман бола білуі. Осындай ұлы адамдар естелігін оқып
отырғандағы көз жететін бір нәрсе – олардың көпшілігінің білім, ғылымға аяқ
басуына әдеби кітап, соған деген ынта әсер еткен. Бұл жерде оқырман деген
ұғымды кең көлемде түсінген жөн. Әдеби шығармаларды оқушыларды,
әдебиетшілерді ғана оқырман деудің аясы тар. Бірақ сол оқырмандықтың
алғашқы баспалдағы мектептен, әдебиет сабағынан басталатындығы түсінікті.
Әдебиет пәні - өнер пәні, адамтану пәні дедік. Сонымен қатар, әдебиет
пәні – жан-жақты ойлантудың, терең ойлаудың пәні. Ең бастысы, әдебиеттің
басқа пәннен айырмашылығы – онда дәлелденген ешқандай заң жүйесінің,
формаларының, элементтердің, бұлжымас, айнымас, ережелерінің жоқтығы. Орыс
әдебиетінде бір ғана Пушкиннің Евгений Онегиніне қаншама сын-зерттеулер,
монографиялар жазылды. Әр зерттеуші оны әр қырынан қарастырады, өзіндік
пікір айтады, себебі зерттеуші ғылыми еңбек жазып отырса да, онда сөз жоқ,
өзінің оқырман ретіндегі қабылдауына, сезіміне де орын береді. Қазақ
әдебиетіндегі Абай шығармашылығына байланысты Мағжан Жұмабаев, Мұхтар
Әуезов, Сәбит Мұқанов, Қажым Жұмалиевтер еңбектерін былай қойғанда, бүгінгі
әдебиетшілер де зерттеулер жазуда. Бұдан шығатын қорытынды әдебиеттің
өзіндік ерекшелігінде жатыр. Ол - өнер туындысы. Ол – ұлттық рухани қазына,
ол - әлемдік әдебиет пен мәдениеттің бір бөлшегі. Әдебиетті құзырлылық
тұрғысында оқыта отырып, жан-жақты дамыған құзырлы тұлға қалыптастырудың
бірден-бір жолы.
Ой, ойлану, ойланту барлық пәндерге де керек. Ойсыз өмір сүру мүмкін
емес. Бірақ бұл жердегі ерекше бір еске алатын мәселе - өзіндік ойлау,
өзіндік пікірде жатыр. Әдебиетті оқытуда мұғалім оқушыларға көркем туынды
туралы оқулық авторы, не ғалымдар пікірін қайталауды, не соны қаз-қалпында
мазмұндатуды мақсат етпеуі керек, ең бастысы, сол көркем туынды туралы
оқушы пікірі, ойына ерекше көңіл бөлген жөн. Бұл пәннің басқа пәндерді
оқытудан өзгешелегі де күрделілігі де осында. Басқа пәндерге қарағанда
сезім, эмоция, әсер, шабыттану, қиялдау, армандау, еліктеу, әр түрлі
психологиялық рең осы пәнде ерекше көрінеді.
Әдебиет – жан-дүниені, он екі мүшені, алпыс екі тамырды түгелдей
жайлап, еш уақытта да көзге көрінбейтін сезім қылдары арқылы ақыл иесі –
адамды өз ырқына жетелеп алатын қасиетті дүние. Оны оқытудың қызықтығы да,
күрделілігі де осында жатыр.

ӘДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ – ҒЫЛЫМ, ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҮДЕРІС

Оқыту әдістері

Оқыту барысының нәтижелі, жемісті болуы мұғалім әдістемесіне,
шеберлігіне де байланысты. Әдіс-тәсілдер деген не? Оқыту процесінде
мынандай екі түрлі қызмет жүзеге асады. Бірінші мәселе – мұғалім оқытуы,
екінші мәселе – оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы әр
түрлі оқу қызметтері, оқыту әдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің
әңгімелесуі - әңгіме әдісі немесе кітаппен жүргізілетін жұмыс түрлері –
кітаппен жұмыс әдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру әдісі деп
аталады. Сонымен, әдіс-тәсіл оқытушы мен оқушы арасындағы жұмыс түрлеріне
байланысты әр түрлі болып келеді.
Мектептегі оқыту процесі оқыту әдістері арқылы жүзеге асады. Мысалы,
әдеби айтыс тудыратын сұрақтар оқушы беосенділігін танытып, арттыратын
тәсілдердің бір түріне жатса, көркем мәтінді талдау оқушының тәжірибелік
жұмысын бақылаудың бір тәсілі, жолы. Әдебиетті оқытуда сөздік әдіс,
көрнекілік әдіс, тәжірибелік әдіс, түсіндірмелі – иллюстриативтік әдіс
немесе репродуктивтік әдіс, эвристикалық әдіс (ішінара іздендіруші) әдіс,
зерттеу әдісі, мәтінді көркемдеу, мәнерлеп оқудың орны ерекше.
Академик Ю.Н.Бабанский өзінің Оқу-тәрбие процесін оңтайландыру деген
еңбегінде (1982 ж., Просвещение,177-бет) әдістерді мынадай үлкен үш топқа
жинақтайды.
1) Оқушылардың оқу-таным қызметін ұйымдастыру әдістері (методы
организации учебно-позновательной деятельности).
2) Оқушылардың оқу-таным қызметін көтермелеуәдістері (методы
стимулирования учебно-позновательной деятельности).
3) Оқу-таным қызметінің тиімділігін бақылау әдістері (методы контроля за
эффективностью учебно-позновательной деятельности).
Әр топ бірнеше оқыту әдістерінен тұрады. Мысалы, 1-топтағы оқыту
әдістеріне: сөздіу (әңгіме, дәріс, пікірлесу), көрнекілік (иллюстрация,
портрет, суреттеу, мүсіндеу), практикалық (поэтикалық талдау, көркем
мәтінмен жұмыстар) әдістер жатады. Сондай-ақ репродуктивтік әдіс,
эвристикалық әдістерді де осы топқа жатқызуға болады. Жоғарыда айтып
кеткеніміздей әр топтағы әдістемелердің өз мүмкіндігі ерекшелігі болады.
Төмендегі кесте арқылы кей әдістерді қай мәнде пайдалану тиімді болады,
соған тоқталайық.

Сөздік Көрнекілік Практикалық әдіс Зерттеу
әдіс әдіс әдісі
Берілетін білім Берілетін білім Оқушылардың Берілетін білімнің
ақпараттық мазмұны теориялық білімін ғылымилығын
сипаттау болғанда,көрнекілікті тілеппрактикада арттыру, қосымша
білімді тұрғанда, уақыт пайдалана білу материалдармен
қалыптастыру, үнемдеуде, дәрежелерін байыту оқушыларды
соның ішінде әсіресе, оқушы жетілдіреді. Бұл іздендіру, өз
теориялық білім психологиясына әдіс кітаппен беттерімен
беру, жаңа әсер ету жұмыс түрлері проблема шештіру
ұғымдарды оқушығамақсаттарында өте кезінде жазушы мә-селелерінде
жеткізуде бұл әдістиімді болады. тілі, сти-лін тиімді.
өте тиімді. СөздікСондай-ақ оқушыны анықтауда өте Оқушылардың
әдіс, әсіресе, сабаққа қызықтыру,тиімді өздігінен ойлануы
әдебиет пәнінің ынталандыру мен іскерлігін, өз
күретамыры деуге мәселелерінде де беттерінше
де болатындай - маңызы зор қорытынды шығару
дағдыларын
жетілдіруде өте
пайдалы

Әдебиет сабағындағы оқушылардың көркем туындыны қабылдауы, одан әсер
алуы, бүкіл бітім-болмысымен түсіне білуі үшін мұғалім осы мақсатта іздене
отырып, оны жүзеге асырудың ең тиімді деген әдіс-тәсілдерін сұрыптап
пайдалануы керек. Көркемдеп оқу әдісі әдебиетті оқытуда үлкен рөл атқарады.
Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, әсерлі сезімін
дамытуда өте тиімді. Әдебиетті өнер деп танытуда, көркем туындыны өнер
туындысы деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен құдіретіне, оның эстетикалық
нәзік нәріне тұшындыруда бұл әдіс алғашқы баспалдақ, яғни көркем шығарманы
оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден – ақ тиімді
әдіс болып, мұғалімдер тәжірибесінен кең орын алуда. Бұл әдістің негізгі
тәсілдері мұғалімнің мәнерлеп оқуы, көркем сөз шеберлерінің оқуы, күй
табақты, үнтаспаны тыңдауы, т.с.с. Мұғалімнің мәтінді әрі мәнерлеп, әрі
түсінік бере оқуы сөйтіп, оқушыларды осы жұмысқа баулуы, мәтінге жуық
әңгімелету, жоспар жасату, негізгі оқиғаларға ат қойғызу, жинақтау, т.б.
шығармашылық жұмыстар да осы әдістің негізгі тәсілдері. Сондай-ақ көркем
мәтінді оқу барысында иллюстриация, суреттер пайдалану (қабілетіне қарай
өнерін шығару), сценарий жасату, оқыған шығармаларға, көркем суреттер
бойынша пікір айтқыза білу (көркем киноны, пьесаларды, т.б.) тиімді тәсіл
ретінде оқушылардың оқу еңбегін ұйымдастыру түрлеріне жатады. Мұғалім осы
жұмыстың басы-қасында, оны ойластырушы да, орындаушы, орындатушы да болып
қызмет атқарады.

ӘДЕБИЕТ САБАҚТАРЫНДА ӘДІС-ТӘСІЛДЕРДІ
ТАҢДАУ ЖОЛДАРЫ

Ұтқырлық мұраты, мұғалімдерден сабақтың мақсатын жинақты түрде
айқындап, белгілеп алғаннан кейін, сол мақсатты жүзеге асырудың әдіс-
тәсілдерін де таңдап ала білуді талап етеді. Ол үшін әр мұғалім оұыту
әдістемесін жете біліп, әрі оны сабақ мақсатына қарай іріктеп алып, шебер
пайдалануы керек. Бұл – аса маңызды, мұғалімнен шығармашылық ізденісті,
жүйелі, тиянақты жұмысты талап ететін мәселе. Мұғалім әр әдіс-тәсілдің
өзіндік ерекшелігін, мүмкіндіктерін де жете білуі қажет. Көпшілік жағдайда
мұғалімнің өзінің төселген, дағдыланған әдіс-тәсілі болады. Мұндай
мұғаімдер қай тақырып болсын, оны қай сыныпта өткізсін, сабақтың негізгі
мақсатын да еске алмастан, дағдыға айналған әдіс-тәсілмен сабақ жүргізе
береді. Мұндай сабақтар тиімді өтеді, ол оқушыларға өз дәрежесінде білім
бере алады деп айту қиын-ақ. Оқу тәрбие жұмыстарының барлық саласын бір өзі
шешіп тастайтын әдіс-тәсіл жоқ. Сол себептен де мұғалім әдіс-тәсілдерді
жете меңгеріп қоймай, оларды қай жағдайда, қалай пайдалануға болады, соны
да ерекше ойлануы керек. Мысалы, тәжірибе көрсетіп жүргендей, бір жағдайда
тиімді болған, пайдалы деп танылған әдіс-тәсілдер екінші жағдайда кейде
тиімді, пайдалы бола бермейді. Неге олай, себебі не? Оқушылардың таным
белсенділігін, ойлау қызметін дамытуда, жетілдіруде, оларға өз бетінше
қорытынды, тұжырым жасата білуде проблемалық оқытудың маңызы ерекше.
Оқытудың бұл түрі арқылы мұғалім оқушы алдында проблемалық жағдаят
(ситуация) тудыратын танымдық-іздендіруші, шығармашылық сипаттағы зерттеу
әдісіне бағытталған тапсырмалар береді және оны орындата алады. Дегенмен
де, осы проблемалық оқыту әдіс-тәсілдерінің мүмкіншіліктері шексіз емес.
Оқу материалының барлығы, барлық тақырыптар проблемалық жағдаятты талап
етпейді. Сондай-ақ белсенділігі, білім дәрежесі орташа, не ортадан төмен
сынып ұжымына проблемалық оқыту әр уақытта да жемісті болады деуге
болмайды. Бұл әдіс-тәсілдер оның үстіне уақытты да көп талап етеді. Өтетін
тақырып аса күрделі емес, әрі оқушы дербес, өздері шеш алмайтындай
тапсырмаларға төселген жағдайда ғана проблемалық оқытуды басшылыққа алу
тиімді.
Түсіндірмелі-репродуктивтік әдістің де өзіндік ерекшелігі,
мүмкіншілігі бар. Бұл әдіс-тәсілдің ең тиімді жағы мұғалім білімді қысқа
мерзім ішінде, барлық оқушыларды қамти отырып, береді. Оқу материалын
ақпараттық сипатта, әңгімелеу, түсіндіру сипатында жеткізеді. Оқушылар да
өз мүмкіндіктерінше ол білімді қабылдай алады. Бірақ репродукдивтік-
түсіндірмелі әдісте оқушының дербес ойлауы арқылы жүргізетін өзіндік жұмыс
түрлері әлсіз болып келеді. Сондай-ақ әдебиетті оқытуда тиімділігі ерекше,
көрнекілік әдісінің де мүмкіндіктері әр түрлі. Көрнекілік – оқушылардың
пәнге қызығушылығын, таным белсенділігін арттырады. Дегенмен, оны үнемі
пайдалану оқушылардың дерексіз түрде ойлауын тежейді, көркем тілінің
дамуына кедергі жасайды. Міне, сондықтан тиімділік идеялары да сабақта
мұғалімнің өзі төселген бір әдіс-тәсілмен жұмыс істеуін, немесе өзі білетін
барлық әдісті бір сабаққа үйіп-төгуін жоққа шығарады, әрі бір сүрлеу, бір
ізбен жұмыс істеудің тиімсіздігін дәлелдейді. Тиімділік идеялары оқыту
әдістерін үйлесімді түрде, сол сабақтағы оқу-тәрбие мақсаты, тақырып
ерекшелігі, сабақ өткелі отырған сыныптың жеке-даралық, жағдайларын ескере
отырып, таңдап, сұрыптап ала білуді талап етеді. Белгілі, нақтылы жағдайға
байланысты тиімді, пайдалы деп сұрыпталынып алынған әдіс-тәсілдер екінші
жағдайда тиімді болуы да мүмкін. Сол себепті әдіс-тәсілдерді үнемі
бірлікте, үйлестіре пайдаланған дұрыс болады.
Өзіндік әдісін көрнекілікпен, практикалық жұмыстармен астастырып
немесе зерттеу әдісін түсіндірмелі әдіспен үйлестіре пайдаланудың маңызы
зор болмақ (әрине, қандай әдістерді қалай пайдалану сабақ мақсатына
байланысты туындайды). Ал, кейде практикалық, танымдық-іздендіруші
әдістерді көрнекілік әдіспен үйлестіре пайдалануға болады. Әдістәсілдерді
үйлестіре қолдану – оқушылар еңбегін ғылыми, тиімді түрде ұйымдастырудың
маңызды бір саласы. Мұндай сабақтардан оқушылар жалықпайды, әрі пәнге деген
қызығушылығы, белсенділігі артады. Сабаққа әзірлік үстінде өтетін тақырыпқа
зер сала отырып, оны қандай әдіс-тәсілдер арқылы түсіндіргенде ғана оқушыға
берік те тиянақты білім беруге болатынын әбден ойластыру қажет. Ал өзі
таңдап алған әдіс-тәсілдердің нәтижелі болуы ол мұғалімнің қаншалықты
дәрежеде оқыту әдістерін жете біліп, жете меңгеруіне байланысты. Егер
мұғалім сөздік әдісінің теориялық білім берудегі тиімділігін ескермесе
немесе оқушылардың теориялық білімдерін өмірге пайдалана білу үшін, оны
практикалық әдістермен үйлестіргенде, нәтижесі болатынын білмесе, әрине
онда мұғалім таңдап алған әдіс-тәсілдер жүйесінің нәтижелілігі туралы сөз
қозғаудың да қажеті жоқ.

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАНЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА
ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН ЕСКЕРУ

Мектептегі оқу мен тәрбие, сыныптан тыс жұмыстардың барлығы да
оқушылардың жас ерекшелігі, психолгиясына байланысты ұйымдастырылады.
Сондай-ақ, балаларға көркем шығарманы оқыту, кітапқа деген құмарлығы, сөз
өнеріне деген ынтасы мен құлшынысын дамыту мектептерде әдебиетті оқыту –
білім берудің аса маңызды, әрі күрделі жұмыстарының бірі. Бұл мәселелерде
де оқушылардың психологиялық ерекшелігі, жасы, оқып жүрген сыныбы
ескеріледі. Тиімділік идеялары, саралап-даралап оқыту, оқушылардың бүкіл ой
еңбегін, оған ерекше күш түсірмейтіндей, қонымды, қолайлы, нақтылы, белгілі
бір уақыттарды нәтижелі, жемісті болатындай етіп ұйымдастыру, жүргізу
туралы сөз етеді. Көптеген ғалымдар, психологтер, мұғалімдер зерттеулері,
пікірлері бойынша, оқушыларды көркем шығарманы оқытуға баулу, оны оқырман
ретінде қалыптастыру бірнеше сатыдан тұрады.
1. Кіші жастағыларға 5-7 сыныптардағы 10-12-дегі жас өспірімдер.
2. Ересек жастағыларға 8-9 сыныптардағы 13-14-тегі жас өспірімдер.
3. Үлкен жастағыларға 9-11 сыныптардағы 15-17-дегі жастар
жатқызылды.
Балаларды топқа бөлу, әрине, қатып қалған дүние емес. Қабілеті,
дарыны, ынтасы, еске ұстауы, алғырлығы, ойлылығы жағынан бір сыныптағы бір
жастағы балалардың өзі әр түрлі болып келетіні тәжірибеден белгілі.
Кіші жастағылар – психологиясы, мінез-құлқы, физиологиялық жағынан
балалықтан кетсе де, әлі де қалыптасып, толысып жетпегендер. Олар – қимыл-
қозғалысы жағынан шапшаң, өте әсершіл, әрі не нәрсеге де сенгіш, барлығын
шындық деп қабылдайтын, жақсылыққа да, жамандыққа да құлай берілетіндер.
Бұл жастағыларды ертегілер әлі қызықтырады, фантастикалық, қиял-ғажайып
оқиғалары бар шығармаларды беріле оқиды. Кино, көгілдір экран алдынан
кетпейтіндер де осылар. Қиялдары ұшқыр, қабылдаудары алғыр. Дегенмен,
алаңғасарлық, тез қабылдап, тез ұмытуда осыларда жиі кездеседі. Мектепте
көп шулайтындар да, тез қимылдап, тез шешім қабылдайтындар да 10-12
жастағылар. Әдеби шығармаларды оқу, қабылдау ерекшеліктеріне келсек,
поэзиядан, драмалық туындылардан гөрі әңгімелерді, қара сөзбен жазған
шығармаларды оқуға ынталы. Әсіресе, оларды соғыс, шпиондар ерекше
қызықтырады. Оқыған шығармаларының мазмұнына қарай әр түрлі эмоциялық көңіл
күйдә бастарынан кешіріп, соны ұмыта алмай, дел-салдыққа түсушілік,
алаңдаушылық оларда өте жиі кездеседі. Жалпы осы үш топтағы оқушылар ішінен
кітапты көп оқитындар да, ондағы бас кейіпкерлерге, әсіресе, барлаушыларға,
батырларға еліктеушілер де осы жастағылар. Олар оқып отырған кітаптарына,
ондағы оқиғаларға толық сенеді, дегенмен, шіркін, ол неге былай істеледі
екен, әттең, олай істегенде деген сияқты өз қиял-ойларына да ерік беріп,
толғанып жүреді, бірақ ол толғаныстары уақытша болады, тез ұмытады,себебі
келесі кітапты оқығанда, ол басқаша талпынысқа тап болады. Әрине, 10-12
жастағылар оқығандарының барлығын, одан алған әсерлерінің барлығын тез
ұмытып кетеді деуден аулақпыз. Оқыған дүниелерін, әсерлерін 2-3 айдан кейін
қайта сұрағанда, олар басыңқы дауыспен, байыпты баяндай бастайды.
Кейіпкерлер тағдырына да мойынсұнушылықпен қарауды сезуге болады. Мұның
барлығы, яғни, сондай тұрақсыздық - баланың жас ерекшелігі,
психологиясынан туып отырған дүниелер М.Мағауиннің Бір атаның балалары
деген шығармасынан 6-сыныпта үзінді беріледі. Осы әңгімеде, әсіресе,
оқушылардың эмоциясына әсер ететін екі үлкен жағдаят бар.
Бірінші, Ертай мен Нартайдың бір-бірін жібермей, бөлек кеткісі
келмегендері (балаларды үй-үйге бөліп жатқанда), сонан соң ата-аналарын
іздеп, үсіп өлулері. Ертай мен Нартайды бірге асырап алу керек еді, бөлмеу
керек еді, солай болғанда, олар өлмес еді деп, балалар бір ауыздан осындай
пікір айтып, шулап жатады. Балалар өліміне келіскісі келмейді. Жазушы
болсаң, әңгімені өзің қалай аяқтар едің деген сұраққ олар түгелдей
қатысып, бір-ақ шешімге келеді. Яғни тірі қалдыру. Біреуі өз қиялына ерік
беріп, оларды ауыл адамдары құтқарып қалады десе, екіншілері үлкендер сезіп
қап, оларды жолға шығармай қояды дегендей, өз аңсауларынан туған солай
болса екен деген пікірлерін айтып жатады. Олар осы кезде сезімге беріліп,
балалар өліміне шынында да кім кінәлі екенін ажырата алмайды, әңгіме
негізіндегі идеяны да, авторлық шешімді де аңғара алмайды.
Оқушылардың осы шығарманы қабылдауларын, шығарма әсерін, оқырмандық
дүниетанымын байқау мақсатында оларға шағын шығарма – толғаныс
жаздырылды.Жұмысты тексеру барысында барлығы да Ертай мен Нартай өліміне
қайғырғандарын жазады, қыздар жылағымыз келді, не жыладық дейді. Ал
олардың қайғылы тағдырларына кім кінәлі екенін ашып жаза алмаған.
Көпшілігі, жоғарыда айтып кеттік, балалардың өздерін кінәлайды, асырап
алған адамдарды кінәлайды т.с.с. Бұдан шығатын қорытынды не? Қорытынды: 10-
12 жастағы балалар көркем туынды негізінде белгілі бір идея жататынын, ол
авторға байланысты болатынын ойлана бермейді. Тіпті, оның көркем туынды
екенінде де шаруасы жоқ. Олар оқып отырған дүниесін өмірдің өзі деп
қабылдайды. Сонымен осы жастағы балаларды кітап оқуға баулуда, оқырмандық
мәдениетін қалыптастыруда мына мәселелерді басшылыққа алған жөн:
1. Кітапты қалай оқу керек, оқып отырып, неге назар аудару керек, яғни
оқырмандық мәдениетін дамыту мақсатында үнемі басшылық жасау, ақыл-
кеңес беру. Төмендегі үлгіде көмекші нұсқау жазып, оны кабинетке іліп
қою (үлестірме қағаз түрінде де қолдарына беруге болады).
Мына мәселелерге көңіл бөл:
- Кітапты ұқыпты, асықпай-саспай, жыртпай, кірлетпей оқы, бүктеме,
белгілеме.
- Басты кейіпкерлерін, оқиғаларын ұмытпау үшін дәптерің жазып ал.
- Оқып отырғаның көркем шығарма екенін, оны белгілі бір адам
жазғанын ұмытпа.
- Шығарма не айтпақшы, нені үлгі етпекші, жазушы оны жазуда нені
мақсат еткен, соны үнемі ойла. Өзің қандай үлгі алдың?
Жолдастарың қандай үлгі алады деп ойлайсың?
- Әр оқыған кітабыңның тек қызықты оқиғасын, қуанышты, қайғылы
жерлерін, не кейіпкердің басынан өткендерін ғана еске сақтамай,
ең бастысы, кітап саған ұнады ма, ұнанмады ма, соған ой жүгірт.
Неге ұнады, неге ұнамады, дәлелдеуге тырыс. Жазушы осы кітапта
оқырмандарға не айтпақшы болған, соған үңіл.
Ескерту:Кабинетке Оқырмандар мүйісі деген бөлім ұйымдастырып, сонда жазып
қоюға болады. Сондай-ақ әр туынды бойынша (сыныпта оқып жатқан немесе
сыныптан тыс оқып жатқан) нақты көмек-нұсқау жазылған үлестірме қағаз
таратуға болады.
2. Ересек, 13-14 жастағы жасөспірімдердің психологиясы ,
физиологиялық даму барысында өзіндік ерекшеліктер бар. Олар айналаға,
соның ішінде өнер туындыларына өз көзқарастарымен қарай бастады. Балалық
шалалық немесе ұшып-қонып тұрған көңіл, мінезден, байқағандарын,
оқығандарын тек сезім жетегінде, байыбына бармай, айта салушылық,
бірбеттілік, қайтпастық мінездерден арыла бастайды. Бірақ осы жастағы
балалардың қай жағынан болсын, әлі қалыптасып болмағанын, сынаптай толқып
тұрған шақтарын естен шығаруға болмайды. Бұл шақ, психолог ғалымдардың
айтуы бойынша, өте жауапты, маңызды шақ. Балалықтан кету, үлкендікке жету
арасындағы нәзік көпір. Білім беру, тәрбие істерінде де бұл жасқа
ынтамен, ерекше қараған дұрыс. Төменгі, кіші сыныптардағы мен айтам,
мен оқимын деген самсаған қолдардың сынып жоғарылаған сайын, сиреп кету
себебі не? Немесе оқыған кітаптары туралы даурығып, таласып жатқан
балаларды олар өскен сайын неге аз кездестіреміз? Қай жерде, қай мезгілде
лепіріп тұрған, кемерінен асып-төгіліп тұрған бала көңілінің, ынтасының
нәзік қолын үзіп аламыз? Әдеби шығармаларды оқытпас бұрын, оның тұрақты
оқырмандарын қалыптастыру мақсатындағы жұмыстардан бұрын, оның тұрақты
оқырмандарын қалыптастыру мақсатындағы жұмыстардан бұрын, осы мәселеге әр
ұстаз абай болғаны жөн.
Балаларға әдеби шығармаларды жүйелі түрде оқыту, ынтасын, қызығушылығын
арттырудың әдіс-тәсілдерін жетілдіру жолдарын іздестіру керек. Бұл
жұмысқа мектеп кітапханасы, бүкіл мұғалімдер қауымы, тәрбиешілер жұмыла
кіріскені дұрыс. Тарих, география, тіпті математика пәндерінен де
қызықты, әдеби кітаптар беріп, оны оқытып отыру, баланың сол пәнге деген
ынтасын арттыру үшін,аса маңызды. Бірақ мұндай жұмыстар аса сақтықпен
істелінуі керек. Баланы көп шаршатпау, басы артық тапсырмалар беріп,
уақытын алмауды ойластырған дұрыс. Ол үшін барлығына да әдебиетші мұғалім
бағыт-бағдар береді. 13-14 жастағы балалар 10-12 жастағы балаларға
қарағанда көркем шығармаға басқаша көзбен қарай бастайды. Тек оқиғасын
қызықтап оқу, соға бар жан-тәнімен сену, кітаптағы дүниенің барлығын өмір
шындығы деп қабылдау, барлығына күйіну, қупну бұл балаларда да
болғанымен, ол басқалай сипат алады. Көркем туындыны оқып отырып,
жүрегіне жақын нәрселерді екін қабылдайды, әдеби талдау кезінде өз
пікірлеріне көбірек жүгінеді. Кітаптағының барлығына бірдей сене
бермейді, барлығынабірдей қуана да, қайғыра да бермейді. Авторға
келіспеушіліктерін білдіреді, дұрыс емес, былай болып керек қой деген
сөздерді олардан жиі естуге тура келеді. Мысалы, 8-сыныпта М.Әуезовтың
Қараш-қараш оқиғасы атты шығармасынан үзінді беріледі. Талдау кезінде
оқушылардың көбі Бақтұғылдың мына іс әрекетіне келіспейді:
а) Биені ұрлап алып, оны жасыра тұрмай, ұсталып қалуы.
ә) Жараспайға барып, айтқанына жүре беруі, ұрлыққа түсуі.
б) Жуандар арасында өзін Жараспайдың ұрлыққа жібермеуін ашып айтпауы.
в) Болысты басқалардан жасырып, өлтірмей, өзінің өлтіргенін білдіріп қоюы.
Оқушылар неге Бақтұғылды осы мәселелерде ұнетпайды? Оның бір себебі,
олар оқыған дүниелеріне көз салады, дұрыс па, бұрыс па – ойланады,
бұрынғыдай тек сезімге беріле бермейді, талдау жасап, саралап оқиды.
Екіншіден, бұрыңғы оқыған шығармалары, көреген киноларында бас кейіпкер
жеңіп шығады, алданбайды, әсіресе, барлаушылар туралы шығармаларда. Бұған
бұрын оқыған шығармалары, кинолары да әсер етуі мүмкін. Бірақ бұған қарап
12-14 жастағыларға көркем туындыны өз беттерісен толық оөитын оқырмандар
деп қарауға болмайды. Көркем туындыны өнердің бір саласы деп толық түсіну,
оның тақырыбы, идеясы, көтерген проблемасы, тіл ерекшелігімен қоса, тұтас
дүние деп қабылдау оларға әлі де ерте. Осы кезде, әсіресе, оларға мұғалім
көмегі, ақыл- кеңесі ерекше қажет. Себебі, осы тұрақсыз жастағылардың
ішінен көркем туындыға салқындау қарап, одан бой тарту жиі кездеседі.
Оның себептері көп. Бір себебі – бұл жастағыларда кітаптан басқа да
қызқтыратын дүниелер пайда болады. Біреуі спортқа ден қоюы мүмкін, екіншісі
әнге, не басқаға бой ұрады. Мұғалім оны да түсініп, баланың не себепті
кітапқа салқындауын зерттеуі керек. Оқушылардың қызығатын дниелеріне тоқтау
салу - кешірілмес күнә. Олар осылай толқып жүргенде, әсіресе, сыныптан тыс
оқитын кітаптар жайында жиі тексеру, жазалау педагогикалық әдепке,
білімділікке сәйкес келмейді. Керсінше шыдамдылық көрсетіп, көркем
әдебиетті оқыудың бала айналысып жүрген дүниелерге кедергі келтірмейтінін,
әр түрлі кәсіп, өнер саласындағы ұлы адамдардың барлығы әдебиетті
сүйгендерін, өйткені әдебиет рухани азық, көл-көсір байлық, білім көзі
екендігіне көндіре білуі керек.
1. Осы жасатағы жұмыстың ең бір маңызды түрі - әдеби, көркем
тілдірен жетілдіру: жазбаша, айызша
2. Оқыған шығармаларын білуге баулу.
3. Жоағары сыныптарда оқушылардың көркем туындыны қабылдаулары
да жас ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл жастағылар өзін еркін сезінеді. Көп нәрсеніһз беттермен шешкенді
ұнатады, бас бостандықтарын сүйеді, әрі оны қызғыштай қорғауға дайын
тұрады. Өмірге, айналаға өзіндік көзғарасы қалыптаса бастайды. Бұл шақ
психолог тілімен айтқанда, адам болып қалыптасудың гүл атқан шағы, жастық
шағының бастауы. Романтика, қиял,мұрат, іздеуң алғашқы махаббат – бәрі-
бәрі, әсіресе, осы шақта құлпыра түседі. Күш жағынан болсын, ақыл жағынан
болсын, сезім жағынан болсын, оларда жетілу, гүлдеу басталады. Дәл осы
жаста көркем туындыға деген олардың көзқарасын да даму айқын көрінеді. Әр
баланың өз сүйетін жанры, тақырыбы айқындалады. Мұғалімнің жетелеуінсіз-ақ,
өз сүйетін тақырыптағы шығармаларды өз беттерімен оқи береді. Төменгң
сыныптардағыдай,бар оқығандарына сенңп, қабылдай бермейді, қиял-ғажайып
оқиғаларды қумайды, өзіндік талғамы, эстетикалық сезімі қалыптасқан
оқырманға айнала бастайды. Оқығандарына сынмен қарайды, көркем туындыны
тұтастай алып қарастырады. Оны өмір түсінудің бір құралы дап қарайды,
сондықтанодан жоғын іздейді. Міне, осындай жастағылармен мұғалім қандай
жұмыс жасауы керек?
1. Әдеби шығармаларды талдауда, ең алдымен, оқушылардың өз пікірін, ойын,
әсерін білу.
2. Сенің пікірің, ойың қате деп, кесіп айтудан сақтану, керсінше,
талдау барысында олардың пікіріне ден қоя отырып, сенімді, дәлелді
түрде, шындыққа жетелеу.
3. Әдеби шығармалар айналасында жиі-жиі таласын жүргізу, тілдерін дамыта
отырып, пікірлерін қорғай білуге де баулу.
4. Бұл жастағы оқушыларға алдындағы бала деп қарамай, оқырман ретінде
қарым-қатынас жасау, тең дәрежеде әңгімелесу, өз пікірін, не оқулық
пікірінтықпаламау. Өздеріне қорытынды жасауға жағдай туғызу. Ол үшін
қосымша материалдардағы жазылған дүниелерді, ғалымдар
пікірін,оқулықтағы мәскелелерді ортаға салу. Осылар арқылы шындықтың,
құбылыстың бетін ашуға еңбектендіру.
5. Өнерге, сөз өнеріне деген оқушылардың шынайы сезіміні, талабын
жетілдіру үшін, әр мұғалімнің өзі жоғары мәдениетті, әдебиетті терең
білетін, әдістемесі шебер, білімі жан-жақты, әр баланың шынайы досы,
пікірлесі болуы керек.

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДЫ ОҚЫП-ҮЙРЕНҮДІҢ
ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ

Көркем мәтінді талдау шығармашылық жұмыстарды талап етеді. Қай
көркем шығарманы оқыса да, оқушылардың ол туралы өзіндік әсері, піірі
туындайды. Біреуге қатты ұнаған шығарма екіншісіне қатты ұнамауы мүмкін.
Оқушы көркем туындыны өз дүниетанымы, сезімі, білім дәрежесіне байлансыты
қабылдайды. Әдеби талдаудың басты мақсаты – оқушылардың өзіндік
қабылдауларын, пікірін - әдебиеттану ғылымының талабына сай ғылыми арнаға
бағыттау болып табылады. Көпшілік ұстаздар талдамас бұрын, оқушылармен сол
туынды жайында арнулы әңгіме, пікірлесу өткізеді, тіпті шағын әдеби айтысқа
да жетелейді. Оның тимділігі сол, мұғалім оқушының көркем туындыны қалай
қабылдағанын аңғарады, талдауда қадай мәселелерге назар аудару керек, соған
бағыт-бағдар алады. Ең басты мәселе, оқушыларды өз беттерімен талдауға
жетелейді, тілін дамытады, көркем шығарманы өабылдай білу, әрі оған пікір
айта білу дағдыларын қалыптастырады. Оқушылармен пікірлеспей, алдына ала
олардың көркем туынды туралы (талданатын) ойлары, сезімдерін білмей,
ескермей талдау жасау балаларды жаттандыққа, мұғалім мен оқулық пікірлерін
қайталап айтушылыққа ұрындырады. Әдебиетші мұғалім алдындағы оқушыға
оқырман деп қарап, оны оқырман ретінде тәрбиелеуі керек. Әр бала – жеке
тұлға. Ол – психологиялық жағынан болсын, дүниетанымы, білім жағынан
болсын, бір-біріне ұқсамайтын жеке адам. Талдау, ең алдымен, міне,сол жеке
адамның жеке пікіріне де сүйене жүргізілуі тиіс. Әдебиеттану ғылымы әдеби
талдауда ең басты мына мәселелерге көңіл аудартады (ғылыми талдаудың
негізгі принциптері мынадай):
а) Көркем туындыдағы авторлық көзқарас.
в) Көркем туындыдағы мазмұн мен форма бірлігі.
б) Суреткердің көркем тәсілі, дүниетанымы, көзқарасы, олрадың
арасндағы байланысты ашу.
Әдеби талдауда осы принциптерді басшылыққа алу оқылып жатқан көркем
туынды туралы, оның авторы туралы үстірт пікірлер мен жалған бағалардан
сақтандырады. Әдеби талдаудың қай дәрежеде болуы мұғалімнің талдау әдіс-
тәсілдерін қалай меңгергеніне де байланысыты. Әрине, сөз жоқ, мұғалімнің
терең әдеби білімі, кең ой-өрісі, көркем туындыны объективті түррде бар
бітім-болмысымен қабылдай білу де талдауға әсер етеді. Талдауда,
композиция, сюжет, жазушы стилі, көркем туынды негізінде жатқан идея, оның
көтерген мәселесі ерекше назарға алынады.

ӘДЕБИ ТАЛДАУДЫҢ НЕГІЗГІ ТӘСІЛДЕРІ МЕН БАҒЫТТАРЫ

1. Көркем туындыдағы жазушы ойы, идеясына көз жүгірту. Тарихи, әлеуметтік
жағдайлар, болған оқиғалардың қоғамдық, саяси сипаттары туралы сипаттары
туралы түсінікберу ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.