Талдар тұқымдасы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Талдар тұқымдаы - Salixaceae - Семейство Ивовые

Туысы: Тал - Salix L. - Ива

Гүлдерi сырға пiшiндес, тұтас жапырақты болып келетiн, қос үйлiк ағаш немесе бұталар. Тұқымы ұсақ, жәндiктермен, құрт-құмырсқалармен тозаңданады. Сүрегi жеңiл, жұмсақ.

Бiршама жарық сүйгiш өсiмдiк. Суықтан қорықпайды. Талдар көбiнесе өзендер мен су жағаларында, мол ылғалды топырақтарда өседi. Қазақстанның орманды, сол сияқты ормансыз өңiрлерiнде де кездеседi.

Көбеюi: тұқымдармен, қалемшелермен. Сүрегi жұқа тақтай дайындауға жұмсалады, көбiнесе кәрзiңкелер жасау үшiн таптырмайтын шикiзат, сондай-ақ жуандау бұтақтарынан құрсау, қазық, киiз үйдiң бөлшектерi жасалынады.

Талдардың көп түрi құмдарды, өзен, көл және тоғандардың жағаларын бекiтуге пайдаланылады. Қабығында 5-12% таннид бар.

Құрамында глюкоза, салицил сияқты ыстықты басатын заттар бар. Талдың халық шаруашылығында маңызы зор. Сүрек, шыбық, қабық алу үшiн талдың арнайы түрi екпе түрiнде өсiрiледi. Өсемдiк үшiн талдың күмiс жапырақтылары, иiлiп тұратын түрлерi пайдаланылады.

Қазақстанда талдың 63 жабайы өсетiн түрлерi бар. Төменде шаруашылық маңызы бар және кең тараған түрлерi сипатталады.

Түрлерi:

Алатау талы - S. alatavica (Kar. et kir) -

Ива Алатавская

Жуан бұтақтары жерге төселiнiп өсетiн бұта, жапырақтары ұзынша - жұмыртқаға ұқсас немесе эллипс тәрiздi, ұзындығы 6, 5 см, енi 2, 8 см дейiн, сырғаларының ұзындығы 6 см дейiн. Мамыр айында гүлдейдi.

Таралу аймағы: Батыс және Шығыс Сiбiр, Орта Азия. Қазақстанда - Алтай, Солтүстiк Тяньшанның субальпiлiк белдеулерiнде тасты бос топырақтарда және ормандардың жоғары шеттерiнде өседi, шамамен 2500-3000 м биiктiкте таудағы орман мелиорациялық жұмыстар үшiн жарамды.

2. Ешкi тал - S. caprea L. - Ива козья, бредина, ракита

Биiктiгi 6-10 м және диаметрi 75 см болатын ағаш, кейде бұта түрiнде де кездеседi. Қабығы жасыл түстi, тегiс. Өркендерi жас кезiнде түктi. Жапырақтарының ұзындығы 11-18 см, енi 5-8 см. Наурыз - сәуiрде жапырақтары ашылғанға дейiн гүлдейдi. Сүрегi ауада қызылданып тұрады.

Құнарлы топырақты қалайды, қалемшелерi тамырланбайды, сондықтан тұқым арқылы көбейедi.

Таралу аймағы: Еуропа. Қазақстанда - орманды далалық, далалық құрғақ өңiрлерде, сондай-ақ Алтай, Солтүстiк Тяньшань, Жоңғар Алатауы, Сауыр және Тарбағатай тауларында өседi.

Бал аралары гүлдеген кезде шырын жинайды, қабығында 21 %-ға дейiн терi илеуге қолданылатын заттар бар. Қабығынан қара бояу дайындайды. Сүрегi ұсақ әртүрлi заттар жасауға; отынға және қағаз өндiрiсiне жарамды.

Құба шiлiк - S. cinereae L. - Ива пепельная, серая

Жуан бұтақты, биiктiгi 5 м-дей болатын бұта. Жапырақтары ұзынша, ұзындығы 4-12 см, енi 1-3 см, сәуiрде гүлдейдi де, мамырда жемiс бередi. Тұқымымен көбейедi.

Таралу аймағы: Еуропа, Батыс Сiбiр, Орта Азия, Кавказда. Қазақстанда - барлық жазықтарда, тау бөктерлерiнде және өзен жағалары мен жайылымдарында өседi, шоқ ағаш немесе жеке дара ағаш түрiнде де кездеседi.

Қабықтарында 12-14 % таннид болғандықтан, терi илейтiн негiзгi шикiзат алынады. Жас шыбықтары шарбақ тоқуға, шыбық - баулар жасауға пайдаланылады. Су қоймалары маңайына, отын үшiн, тоған бойларына отырғызу үшiн ыңғайлы.

4. Сушiлiк - S. Sibirica Pall. - Ива cибирская

Биiктiгi 0, 5 - 2 м дейiн болатын қара-қоңыр немесе сарғыш өркендерi бар бұта. Бүршiктерi түктi. Жапырақтары эллипс тәрiздi, ұзындығы 3, 5 - 6 см, енi 1-1, 5 см. Сырғалары цилиндр тәрiздес, ұзындығы 1, 5 - 2 см, сабақты жапырақтарымен бiр мезгiлде жетiледi. Мамыр айында гүлдейдi, маусымда жемiс бередi.

Таралу аймағы: Батыс және Шығыс Сiбiр, Орта Азия, Моңғолия. Қазақстанда - орманды далалық, далалы және құрғақ өңiрлерде, өзен жағалауларында, сондай-ақ Алматы, Жамбыл және Оңтүстiк Қазақстан облыстарының тауларында кездеседi.

Шыбық тал - S. viminalis L. - Ива прутовидная, корзиночная

Биiктiгi 5-6 м бұта, кейде биiктiгi 8-10 м болатын ұзын, жiңiшке бұтақты кiшкене ағаш. Жапырақтары сызықты, ұзындығы 20 см-ге дейiн. Наурыз - сәуiр - мамырда гүлдейдi, сәуiр - маусым аралығында жемiс бередi. Қалемшелерi жеңiл тамырланады.

Өркендері қалың сұр шаш тәрізді түктермен көмкерілген. Жапырақтағы бүршіктерінің ұшы иілген, сұр түкті, ұзынша сопақша.

Әсемдік қасиеттерiне байланысты көгалдандыруда кеңiнен қолданылады.

Бiр - екi жылдық жоғары сапалы шыбықтары тоқитын заттар жасау үшiн пайдаланылады. Қабығында 6-14 % таннидтер бар, олар талшық үшiн де жарамды. Таралу аймағы: ТМД-ның барлық жерлерiнде, Еуропаның оңтүстiгiнен басқа, Қытай, Индияда, Қазақстанда - өзендердiң жағалары мен алқаптарында талдың басқа да басқа түрлерiмен бiрге тоғайды құрайды.

Сарытал - S. purpurea L. - Ива пурпурная

Әсем, жiңiшке бұтақты бұта. Қабығының iшкi жағы сап - сары түстi, сыртында көкшiл сұр тозаңы бар. Жапырақтары керi сызықты, ұзындығы 13 см, енi 1, 5 см-ге дейiн, көкшiл сұр түстi, сырғалары қысқа сабақты, цилиндр тәрiздес, ұзындығы 2, 8 см. Гүлдеуi наурыз - сәуiрде, мамыр - маусымда жемiс бередi. 30 жылға дейiн жасайды.

Құмды топырақтарда жақсы өседi. Зиянкестерге төзiмдi, жапырақтарының ащылығынан мал - жануарлар көп жемейдi. Қалемшелермен жеңiл көбейедi.

Таралу аймағы: ТМД-ның жазықтары, Сiбiрдiң Солтүстiгi мен Шығысынан басқа, Моңғолия, Қытай, Солтүстiк Африка. Қазақстанда - өзендер мен су қоймаларының жағаларында, орманды далалық, далалық және құрғақ далалық аймақтардың ылғалды шалғындарында, Алтай және Солтүстiк Тяньшань тауларында кездеседi. Алқаптарда жиi өсiрiледi. Тамаша ақ солқылдақ шыбықтары тоқуға ыңғайлы. Қабықтары медицина саласында қолданылады, одан адамның ыстығын басатын дәрi салицин алынады (0, 6-1, 5 %) .

Сайларда, жыраларда, су қоймалары маңында орман түрiнде өсiруге жарамды.

7. Каспийлiк тал - S. caspica Pall. - Ива каспийская

Диаметрi 3-4 см болатын сұр қабықты бұта. Сарыталға ұқсас, одан ұзын жапырақтарының енсiздiгiнен өзгеше көрiнедi. Мамырда гүлдейдi, маусымда жемiс бередi. Өте жарық сүйгiш.

Таралу аймағы: төменгi Дон мен Едiл бойынан Енисей өзенiне дейiн, Орта Азия, Моңғолия, Иран. Қазақстанда - жазық жерлерде жаппай өзен жағаларында, құмды және сортаң топырақты алаңқайларда өседi.

Шыбықтары жақсы солқылдақ, құмдарды бекiтуге және көгалдандыруға пайдаланылады.

Түзу, ұзын қызылдау - қоңыр түсті, немесе сарғыш - сұр өркендi ағаш немесе биiк бұта. Жапырақтары сызықты, ұшына қарай жiңiшкерген, ұзындығы 3 - 5 - 7 см. Жұқа, цилиндр тәрiздi сырғалары имек боп келедi. Мамырда гүлдейдi де, шiлдеде жемiс бередi.

Таралу аймағы: Кавказ, Алтай, Орта Азия. Қазақстанда - Сарыарқа, Алтай, Жоңғар Алатауы, Солтүстiк Тяньшань төңірегіндегі өзендердiң жағаларында жеке дара түрде өседi.

Екпе түрiнде құрғақ далалар мен шөлейттерде отырғызған тиiмдi.

8. Құбатал - S. Wilhelmsiana - Ива Вильгельмса

Өркендерi бар, биiктiгi 6-7 м ағаш, немесе сұр - қоңыр түсті бұта. Жапырақтарының ұзындығы 2-3 см, пiшiнi цилиндр тәрiздес. Мамырда гүлдейдi де, маусым айында жемiс бередi.

Таралу аймағы: Волганың арғы бетiнiң оңтүстiк - батысы, Кавказ, Оңтүстiк - батыс Азия, Иран, Тибет, Жоңғар - Қашқария, Индия. Қазақстанда - Ақмола, Қарағанды, Қызыл - Орда обылыстары, Балқаш - Алакөл өңiрi, Солтүстiк және Батыс Тяньшань, Жоңғар Алатауы өзендерiнiң жағалары мен жайылма алаңқайларында.

Сәндi ағаш боп саналады. Гүлдерiнен бал аралары шырын жинайды. Шыбығы нәзiк, әсем болғандықтан тоқитын заттар жасау үшiн пайдаланылады.

9. Қызылтал - S. acutifolia (willd) - Ива остролистная,

верба красная, шелюга красная, краснотал

Биiктiгi 10-12 м, диаметрi 10-12 см жiңiшке шыбықты бұта немесе ағаш. Жапырақтары сызықты, ұзындығы 7-15 см, енi 0, 7-1, 2 см, үстiңгi бетi қою - жасыл, астыңғы бетi жасылдау немесе көкшiл - сұр түстi. Сырғалары қысқа сабақты, ұзындығы 2, 5 -3, 5 см.

Наурыз - сәуiрде гүлдейдi де, сәуiр - мамырда жемiс салады. Құмда ойдағыдай өседi. Суыққа, құрғақшылыққа төзiмдi, шөлдiң қатты ыстығына төзімдi. Қалемшелермен жақсы көбейедi.

Таралу аймағы: ТМД - ның Еуропалық бөлiгi, Кавказдың алдыңғы жағы, Сiбiр, Орта Азия. Қазақстанда - орманды далалық, далалық және құрғақ далалық өңiрлерде, Сарыарқада, Солтүстiк Тяньшанда, өзен жағаларында, сирек өскен орман алаңқайларында, кейде сортаң далаларда кездеседi. Құмдарды бекiтетiн керемет өсiмдiк. Су қоймаларын жағалата отырғызған тиімді. Сәндi, әсем өсiмдiк. Шыбықтары тоқуға пайдаланылады.

10. Көктал - S. triandra L. - Ива трехтычинковая, белотал

Биiктiгi 8-10 м, диаметрi 20 см дейiн болатын ағаш немесе бұта, сұр, жұқа сыдырылғыш қабықты. Бұтақтары жiңiшке, алхоры түстi-қоңырлау немесе сарғыш - жасыл. Жапырақтары сызықты, ұзындығы 4-15 см, енi 0, 5-3, 5 см.

Сырғалары жапырақтарынан соң ашылады. Сәуiр - мамырда гүлдейдi, шiлдеде жемiс бередi. Күз айлары кейде жылы болғанда екiншi рет гүлдеуi мүмкiн.

Таралу аймағы: қазiргi ТМД аумағында, Иран, Моңғолия, Қытай, Жапония. Қазақстанда - өзендер жағалауы мен алқаптарында, республиканың жазық бөлiктерiнде, сондай-ақ Алтайда, Солтүстiк, Батыс Тяньшанда және Жоңғар Алатауында кездеседі.

Қабығында салицин қышқылы (14-15 %), таннидтер (10-12 %) бар, маталарды сары түске бояуға болады. Су қоймалары, су ағызатын арналар жағаларына және арна құмдарына отырғызуға жарамды. Бiр жылдық жоғары сапалы шыбықтары тоқуға пайдаланылады.

11. Ақтал - S. alba L. - Ива белая, ветла

Биiктiгi 20-25 м, диаметрi 1, 5 м дейiн болатын сұр түстi, қабықты ағаш. Жапырақтары сызықты - қияқты, үшкiрленген, ұзындығы 5-15 см, енi 1-3 см. Сәуiр - мамырда жапырақтарының ашылуымен бiрге бiр мезгiлде гүлдейдi, мамыр - маусымда жемiс салады. Сүрегi қою-қызғылт өзектi және жiңiшке ақ шел қабықты болады.

Тез өседi, суыққа сезiмтал, құрт - құмырсқалар әсерiнен тез бүлiнедi. 100 жылға дейiн жасайды. Қалемшелермен көбейедi.

Таралу аймағы: Еуропа, Батыс Сiбiр, Орта Азия, Кiшi Азия, Иран, Үнді, Қытай. Қазақстанда жаппай өзен

жайылмаларында кездеседi. Сәндiк ағаш ретiнде көгалдандыруда қолданылады. Сүрегi доға, құрсау, тағы басқа ұсақ - түйек заттар жасауға кетедi. Қабығында салицин бар, 5 %-ға дейiн таннидтер болады. Мұның қайнатындысы жiбек, жүн, былғарыны қызғылт - қоңыр түске бояуға жарайды. Қабық талшықтарынан жiп және арқан есiледi.

Шыбықтары - шыбық баулары мен қашаларға пайдаланылады. Орманы аз аудандарда сүрек үшiн өсiрiледi.

12. Иiлгiш, вавилондық тал - S. babylonica L. -

Ива вавилонская, плакучая

Биiктiгi 10-12 м, жалаңаш, жылтыр, жерге дейiн иiлiп, салбырап тұратын өте әсем ағаш. Жапырақтары қияқты, төменгi жағы көкшiл - сұр - жасыл, ұзындығы 9-15 см. Сырғалары жiңiшке - цилиндр тәрiздес, ұзындығы 5 см - ге дейiн жетедi.

Наурыз - сәуiрде гүлдейдi де, сәуiр - мамырда жемiс бередi. Отаны - Иран. Дүние жүзiнiң барлық

елдерiнде мәдени өсiмдiктер қатарына енгiзiлген. Қазақстанда оңтүстiк және оңтүстiк-шығыс аймақтарда жерсiндiрiлген.

Сыңғақтал - S. fraqilis L. - Ива ломкая

Биiктiгi 20 м, диаметрi 1 м дейiн жететін ағаш. Жасыл желегi шар тәрiздi. Қабығы терең жарықты. Жапырақтары қияқты, жылтыр. Мамырда гүлдейдi, маусымда жемiс бередi. 75 жылға дейiн өмiр сүредi. Қалемшелер және қазықшалармен көбейедi.

Таралу аймағы: Еуропа, Кавказ, Сiбiр, Қиыр Шығыс, Кiшi Азия, Иран. Қазақстанда - Орал - Каспий өңiрiнде, Сарыарқаның батыс бөлiгiнде, Алматы және Қызылорда облыстарында кездеседi, мұнда өзен жағалары мен ылғалды жерлерде өсiп-өнедi.

Сүрегi ақталдыкi сияқты пайдаланылады. Қабығында салицин қышқылы және улы заттар бар (10%-дай) ; халық емшiлiгiнде тырыстыратын зат ретiнде қолданады. Өте әсем, сәндi ағаш.

14. Жіңішке жоңғар талы - S. Sonqarica (Anderss) - Ива джунгарская

Қою, дөңгеленген шар тәрiздi жасыл желектi, биiктiгi 8-10 м, диаметрi 35-40 см-лiк ағаш, жапырақтары енсiз қияқты, жалаң, жылтыр, ұзындығы 3-7 см; сырғасының ұзындығы 5-7 см.

Мамырда гүлдейдi, маусымда жемiс салады. 75 жасқа дейiн өмiр сүредi. Сондай-ақ, жылдам өсуiмен ерекшеленедi.

Таралу аймағы: Орта Азия, Жоңғар - Қашқария. Қазақстанда - оңтүстiк - батыс облыстарда өседi.

Сүрегi отынға жұмсалады, ал шыбықтары iрi тоқуға пайдаланылады. Қабығынан терi илейтiн заттар алынады.

Туысы: Терек - Populus L. - Тополь

Биiктiгi 40-45 м дейiн жететiн, диаметрi 1 м асатын қосүйлi ағаш. Жапырақтары кезекпен орналасқан. Гүлдерi салбыраған сырғаларда болады, олар жапырақтар ашылғанға дейiн немесе сол мезетте шығады.

Тұқымы ұсақ, түктi, өнгiштiгiн тез жоғалтады. Терек жылдам өседi, түбiрiнен өскiндері мен атпа бұтақтары көп шығады. Көбiнесе қалемшелермен көбейедi.

Жарық сүйгiш. Топыраққа талғампаз. Табиғатында теректiң барлық түрлерi, көктеректен басқасы, өзен жайылмаларында өседi. Екпе түрлерi әртүрлi топырақтарда жақсы өседi. Бастапқы жылдарда, яғни 40 жасқа дейiн тез өседi, онан соң өсуi төмендейдi. Теректiң кейбiр түрлерi 120-150 жасқа дейiн жасайды, бiрақ әдетте шiрiкпен тез зақымданады. Сүрегi ақ, жеңiл, жұмсақ, қағаз және сiрiңке өндiрiсiнде, құрылыста пайдаланылады: жұқа тақтай, ыдыстар, үй шаруасына қажеттi заттар жасалады.

Түтiнге төзiмдi. Бүршiктерi мен жас жапырақтарының хош иiсi, жапырағының кеш түсуi, дiңiнiң түзулiгi және басқа да сәндiк қасиеттерi көгалдандыру iсiнде бағаланады. Бұл мақсаттарға тек аталық түрлерi пайдаланылады, өйткенi аналықтары ауаны, көшелердi терек мамықтарымен ластайды. Ол көптеген адамдардың аллергиялық ауруларын қоздырады.

Профессор П. П. Бессчетновтың будандастыру арқылы алған «Қазақстан», «Қайрат», «Қызыл - таң», № 62001, № 62003 теректерінен мамық ұшпайды, себебі олар аталық түрлерге жатады. Бұл будан теректердің тез өсетіні соншалықты, 10 жылда биіктігі 15 - 16 м, диаметрі 120 см - ге дейін жетеді. Сондай - ақ, тұзды топырақтарда да жақсы өсуімен ерекшеленеді, сондықтан еліміздің шөлейтті аудандарында қалемше арқылы көбейту ұсынылады.

Жалпы Қазақстанда теректiң 15 түрiнiң өкiлдерi жабайы өсiп-өнедi және 10-нан астам түрi жерсiндiрiлген. Олардың негiзгi өкiлдерi төменде сипатталады.

Түрлерi:

1. Ақ терек - P. alba L. - Тополь белый

Биiктiгi 30-35 м, диаметрi 2 м дейiнгi ағаш. Қабығы ақшыл, кәрi ағаштың дiңдерiнiң төменгi жағы сұр түстi, тiлiмделген болып келедi. Жас өркендерi, бүршiктерi және жапырағының төменгi жағы ақ үлпiлдектi. ұзын өркендерiндегi саусақ-салалы жапырақтар саны 3-5 данадан, жәй, кезектесiп орналасқан.

Сырғаларының ұзындығы 10-12см. Наурыз-сәуiрде жапырақтары ашылысымен гүлдейдi. 1000 тұқымының салмағы 0, 41 г. Ақ шел қабықты, өзегi сарғыш келген сүрегi жұмсақ, әрi жеңiл, тез жарылады. Жылдам өсiп, үлкен өзендер жайылмаларында орманға айналады. ұзақ

уақыт жайылып жатқан суды жақсы көтередi, топырақтың кейбiр тұздануына төзiмдi.

Тұқымымен немесе атпа тамыр арқылы көбейедi; қалемшелерiнiң тамырлануы жоғары емес (10-20 %) .

15 жылдың өзiнде 1 гектардан 200 м ³ -ге жуық сүрек бередi.

Таралу аймағы: Еуропа, Кавказ, Батыс Сiбiр, Орта Азия, Моңғолия, Қытай, Солтүстiк Америка. Қазақстанда - Орал, Каспий өңiрi алқабынан бастап Алтай мен Зайсанға дейiн кездеседi.

Сүрегi құрылыста, ағаш ұсталығы iсiнде, целлюлоза - қағаз өнеркәсiбiнде пайдаланылады. Қабығында терi илеуге пайдаланылатын заттар болады.

Өзен жағалауын, бүкiл республика аумағы бойынша жер асты суы терең орналаспаған құмды жерлердi бекiтуге жарамды. Сәндi ағаш болғандықтан саябақтарда жиi өсiрiледi. Атпа тамыр бұтақтары көп өсетiндiктен, көше бойына отырғызылмайды.

2. Көктерек - P. tremula L. - Тополь дрожащий, осина

Дiңi бағана тәрiздес, биiктiгi 35 м, диаметрi 1 м болатын ағаш. Жоғарғы бөлiгiнiң қабықтары жасылдау сұр да, астыңғы жағында қара сұр (ақ қабықты түрлерi де бар) . ұзын майысқақ сабақта орналасқан жапрырақтары сұр түстi, пiшiнi дөңгеленген, қатты, әрi түксiз болып келедi, баяу соққан самалдың өзiнде жапырақтары желбiреп тұрады.

Сәуiр - мамырда гүлдейдi де, мамыр - шiлдеде жемiс бередi. Тұқымы сары-сұр, 1000 данасының салмағы 0, 13 г, 1-3 айдан соң өнгiштiгiн жоғалтады. Сүрегi өзексiз, ақ түстi, жеңiл, жұмсақ, құрғақ қалпында қатты және берiк. Екі үйлі өсімдік, аталық сырға гүлдері бір ағашта, ал аналық сырға гүлдері басқа ағашта ерте көктемде жапырақ жарғанға дейін гүлдейді, гүлдері көп және ұсақ. Адамның назарын өзіне еріксіз аударатын аталық сырға гүлі - үлпілдек, жұмсақ, сұр, майысқақ, қызыл түсті тозаңдары бар. Жел арқылы тозаңданады. Аралар гүлдің тозаңдарымен бірге әлі де ашылмаған бүршіктерден жабысқақ зат жинайды.

Өте жарық сүйгiш ағаш. Суықтан зақымданбайды. Топыраққа бiршама талғампаз. Қарашiрiктi, құнарлы топырақта 50 жастағы теректiң 1 гектарынан 400 м ³ -ден аса сүрек алынады.

Жас кезiнде саңырауқұлақ ауруынан, кемiргiш зиянкестерден және қар басып қалудан (бұтақтары омырылғыш) зардап шегедi де, кейiн тамыр және атпа сабақтарының жаңаруы арқасында қалпына келедi.

Тұқымымен, қалемшелермен, атпа тамыр, қазықтармен де көбейе бередi.

Кесілген немесе өртенген ормандардың орнына қаулай өседі, нәтижесінде ұзақ жылғы тіршілігімен салыстырғанда, өзінен жоғары бағаланатын ағаштардың өсуіне жағдай жасап, ығысып шыға береді. Республикада кең тараған таза және аралас алқаағаштарды құрайды. Сайларды ормандандыру үшiн құнды.

Таралу аймағы: Тундрадан басқа Еуропа, Азия, Солтүстiк Моңғолия және Корей, Манчжурияда кездеседi. Ал Қазақстанда - жаппай, орталық шөлдi аудандардан басқа жерлердiң бәрiнде өседi.

Сүрегi сiрiңке жасауда, целлюлоза, жәшiк тақтайлары, жылытылмайтын құрылыстарда, цемент және балыққа арналған бөшкелердi, әртүрлi үй-iшi заттарын жасауға қолданылады. Қабығы тері илеуге, маталарды сары түске бояуға қолданылады. Бүршігі мен жапырағы ағзаға тез әсер ететін заттар түзеді, халықтық медицинада өкпе, безгек, уланған немесе жылан шағып алған жағдайда кеңінен пайдаланылады.

Жапырағының күзгi бояуларымен сәндi көрiнедi.

Солтүстiк Тяньшанда көктеректiң таулы түрi - жалған көктерек өседi, ол аласа бойлылығымен, жапырақтарының кең ашылатынымен, қабығының тым ақшылдығымен ерекшеленедi.

Қара терек - P. niqra L. - Тополь черный, осокорь

Қалың, тiлiмделген қабықтары қара түстi болып келетiн, бұтақтары жуан, биiктiгi 30 м-ге дейiн жететiн ағаш. Жапырақтарының пiшiнi үшбұрышты немесе ромб тәрiздi. Сырғалары жапырақтарынан бұрын ашылады.

Сәуiр-мамырда гүлдейдi, маусым-шiлдеде жемiс салады. әдетте үлкен өзендердiң, ескi арналардың, көлдердiң жағаларында өседi, екпе түрiнде құрғақ жерлерде және құнарсыз топырақтарда да жақсы өсе бередi.

Ауа райының құрғақ-шылығын көтере алады. Құм басып қалғанда дiңнен қосымша тамыр жүйесiн бередi. Тұқымымен, қазықтар және жеңiл тамырланатын теректердiң қалемшелерiне ұластыру арқылы көбейедi.

Таралу аймағы: Ресейдiң Тула, Ярославль, Төменгi Новгород, Пермьнен - оңтүстiкте Қырым және Кавказға дейiн; Батыс және Шығыс Сiбiрге дейiн; Батыс Еуропа, Кiшi Азия, Солтүстiк Иран. Қазақстанда орталық және оңтүстiк

шөлдi аймақтардан басқа жерлерде, сондай-ақ Жоңғар Алатауында көптеп кездеседi. Өзен және бұлақ жайылмаларына жақын өседi; Ертiс, Шарын (Алматы облысы) өзендерiнiң жайылмаларында көптеп кездеседi.

Сүрегi құрылысқа, дайын шикiзаттар даярлауға, жәшiк, бөшкелер жасауға пайдаланылады. Жағаларды ормандандыруға, қорғаныш орман алқаптарын құруға жарамды. әсiресе үлкен саябақтарда отырғызылған бұл теректер өте сәндi көрiнедi.

Мырзатерек, бәйтерек - P. pyramidalis (Rozier) -

Тополь пирамидальный

Түзу дiңдi, табанынан бастап өте жиi бұтақтанған, биiктiгi 30 м, диаметрi 1 м болатын ағаш. Бұтақтары көкке тiк немесе қиғаштай бағытталған, сондықтан ағаштың бас жағы пирамидаға ұқсап тұрады. Жапырақтары ромб тәрiздес. Наурыз-сәуiрде гүлдейдi де, мамырда жемiс бередi. Жылдам өседi және қалыпты жағдайда 25 жыл iшiнде биiктiгiнiң шегiне жетедi. 14-15 жылдан соң құрылыс шикiзатына жарамды.

Жайылған тамыр жүйесiнiң әсерiнен желге құламайды. Ауаның құрғауына және топырақтың аздап тұздануына төзедi.

Суықтан зардап шегедi. Ауруға тез шалдығып, ерте қартаяды. Тамыр және қысқы қалемшелермен жеңiл көбейедi, бiрақ тұқымнан өскен ағаштар ұзақ жасайды.

Таралу аймағы: Ауғанстан, Еуропа, Азияда өседі. Қазақстанда - Алматы, Жамбыл, Қызылорда, Атырау және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында жерсiндiрiлген.

Көгалдандыруға кең пайдаланылады. Орман отырғызуға және қорғаныш орман алқаптарын жасауда болашағы зор.