Агроэкология негіздері пәні және оның міндеттері
1 Тақырып Агроэкология негіздері пәні және оның міндеттері
Мақсаты: Агроэкология негіздері (аграрлық экология) пәніне түсініктеме беру, оның мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектері, ауыл шаруашылығын экологияландыру қажеттілігі, аграрлық мамандардың экологиялық білгірлік принциптерін қарастыру.
Жоспар:
1.1 Агроэкология негіздері пәні, оның мақсаты мен міндеттері
1.2 Ауыл шаруашылық экологиясына түсініктеме беру, оның зерттеу объектері
1.3 Ауыл шаруашылығын экологияландыру
1.1 Агроэкология (грекше аgros-дала, егістік жер, oikos-үй, отан, logos-ілім, ғылым) - бұл агроэкожүйелер туралы ғылым және қолданбалы экологияның бір бөлімі, ауыл шаруашылығы экологиясы. Қазіргі заман агроэкологиясының негізін жасаған В.Тишлер (1965) болып саналады. Агроэкожүйе деп жасанды экожүйе түсініледі, онда ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мақсатында құрлық учаскесінің биогендік және абиогендік құрауыштар жиынтығы немесе ауыл шаруашылық іс әрекеті пайдалынады. Сонымен қатар көбінесе агроэкожүйе деп бір үлкен шаруашылық масштабында өзара байланысқан (экономикалық, энергетикалық және экологиялық) жүйе түсініледі.
Агроэкожүйенің құрама элементтері болып агрофитоценоз және агробиоценоз (агроценоз) саналады. Агрофитоценоз - бұл жеке егісте, немесе бір учаске шегіндегі ауыспалы егісте дақылдар ротациясынан тұратын мәдени және арамшөптер құрамдастығы. Агробиоценоз (агроценоз) агрофитоценозбен гетеротрофты биотаның (топырақты, өсімдіктерді және осы егісті мекендейтін тірі организмдер жиынтығы) жиынтығы болып саналады.
Агроэкология мен агрофитоценология ұғымдарын теңдестіруге болмайды. Агрофитоценология ұғымы өте тар деңгейде қаралады, ол агроэкологияның құрамдас бөлігі және агрофитоценоз құрамындағы мәдени және арамшөптер арасындағы әрекеттестіктерді зерттейді.
Агроэкология негіздері пәнінің зерттеу заты немесе тақырыбы болып ауыл шаруашылығы өндірісі процесінде адамның қоршаған ортамен әрекеттестігі, ауыл шаруашылығының табиғи комплекстері мен оның құрауыштарына, ондағы заттар алмасуына деген әсері, сонымен қатар техногендік ауыртпалықтар жағдайында агроэкожүйелердің қызмет атқару сипаты саналады.
Агроэкологияның мақсаттары: сапалы биологиялық өнімдер шығаратын өндіріс тұрақтылығын қамтамасыз ету, агроэкожүйелердің табиғи биоэнергетикалық потенциалын максималды пайдалану, аграрлық сектордың табиғи-ресурстарын қорғау және жаңғырту, қоршаған табиғи ортаға деген негативті ықпалдарды алып тастау және минимализациялау.
Агроэкологияның негізгі және түпкі міндеті агроландшафттар мен тоғысқан аумақтарды экологиялық тұрғыдан оңтайландыру. Ол үшін қазіргі агроөндірістік кешендердің барлық жүйешелерінде табиғатты тиімді пайдалану талаптары орындалуы тиіс, олар: ауыл шаруашылығы өндірісіне арналған құралдар өндірісінің сферасы; ауыл шаруашылығын материалды-техникалық жабдықтау сферасы; ауыл шаруашылығының өзіндік өндірісі; ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, сақтау, алғашқы қайта өңдеу және өткізу.
1.2 Мәдени ландшафттарды (экожүйелерді) оқып білу немесе зерттеу, оның ішінде ауыл шаруашылығында пайданылатын аумақтар, ауыл шаруашылық экологиясының тақырыбы-заты болып саналады.
Ауыл шаруашылық экологиясы немесе агроэкология - мәдени экожүйелер ретінде агробиоценоздарды, адамның жануарлар мен өсімдіктер әлеміне әсерін зерттейтін экология бөлімі. Сонымен бірге үй жануарлары мен ауыл шаруашылығы өсімдіктерімен қатар жабайы жануарлар мен сол жерлерге тән табиғи өсімдіктерге деген әсерін зерттейді.
Көп жылдары экологтар адамның ықпалы шамалы болған немесе жалпы болмаған экожүйелерді зерттеумен болды. Олар биік таулар, сулар, батпақтар, жағалық шағылдар (құмдар), шөлдер, далалар, ормандарды зерттеді, ал ауыл шаруашылығы экожүйелерімен жақын арада айналыса бастады.
Сонымен қатар ауыл шаруашылық экологиясының зерттеу объектісі болып түр, популяция немесе экожүйе саналуы мүмкін. Осылардың әр қайсысына деген іс-амалдардың ерекше қолайлы алғы-шарттары болады. Көбінесе кең тараған өсімдіктер мен жануарлар, олардың биологиясы мен тіршілік ету талаптары жайында әртүрлі географиялық аудандардан ақпараттар болуына байлансты сөз қозғалады. Осының негізінде қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларында түрдің физиологиялық потенциалының жүзеге асырылуы туралы қорытынды жасалады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы экожүйелерінде аздаған түрлері бар қарапайым жүйелерден құрауыштарға бай күрделі құрылымдарға дейін ауысуы кездеседі. Мысалы ретінде егін қорғау жолақтары немесе егістікті қорғау екпе ағаштар биоценоздарын қарастыруға болады.
Сонымен бірге ауылшаруашылығы жерлеріндегі адамның әдеттегіше жүргізетін шараларының өзі экологиялық бақылауларға көп мүмкіншілік береді. Ауыл шаруашылық экожүйелерінде жоспарланған далалық тәжірибелер жүргізуге болады, сол арқылы бір факторды өзгертіп немесе шығарып тастап басқа құбылыстарды тұрақтандыруға болады. Осындай байқаулар арқылы тұтас экожүйе реттейтін және орнын толтыратын процестері жайында мәліметтер алуға болады. Бақылай алатын жағдайларда жекеленген түрлерді өсіріп дамыту тәжірибелері - бұл тұтас жүйе бөліктерін оқшаулатумен тең деп санауға болады. Жүйенің бұзылуы зиянкестермен күресу үшін химиялық тәсілдерді қолдану, топырақты өңдеу, шөпті шабу немесе шамадан тыс мал жаю арқылы болуы мүмкін. Сырттан бөтен бөліктерді енгізуге орай жүйенің әрекетін топыраққа көң енгізгенде, жергілікті жерге бұрын өспеген жаңа түрді енгізгенде, немесе зиянкестермен күресуде биологиялық тәсілдерді қолдағанда байқауға болады. Экожүйеде бүкіл белдеулердің ауысуы ауыспалы егістің көршілес танаптарында өсімдік жамылғысының өзгеру нәтижесінде байқалады.
Адамның қажеттіліктерін, экономикалық талаптарын табиғи процестермен қисынды үйлестіру және адамның қатысымен болатын қосымша әсерлерді жеңілдету немесе болдырмау үшін экожүйелердегі сонымен қатар ауыл шаруашылық экожүйелеріндегі күрделі байланыстарды білу керек.
1.3 Ауыл шаруашылығын интенсификациялау дегеніміз жер аумағы бірлігіне дәйекті артқан түрде өндіріс құралдары мен еңбекке қаржы енгізу. Ол материалды-техникалық базасын нығайту, минералдық және органикалық тыңайтқыштар, мелиорантар мен өсімдіктерді химиялық қорғау құралдарын пайдалану көлемін арттыру негізінде жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығын интенсификациялау процестерінің нәтижелеріболып табиғи кешендер мен олардың құрауыштары, қоршаған табиғи ортаның жай-күйіне деген елеулі теріс әсерлері байқалады.
Сондықтан ауыл шаруашылығында ғылыми-техникалық процесті тек материалды-техникалық базасын санды түрде арттыруға бағыттау заңсыз болып саналады. Ең маңыздысы тек әлеуметті-экономикалық талаптарды есептеу емес, сонымен қатар экологиялық талаптарды да ескеру.
Ауыл шаруашылық өндірісін экологияландыру - бұл технократты саясаттан ғылыми-техникалық жетістіктерді табиғатпен санасу принциптерімен білгірлі ұштастыру қажеттілігін білдіреді. Былайша айтқанда интенсификация деген ұғымға міндетті түрде табиғатты құраушыны енгізу керек.
Ауыл шаруашылығы мамандарының салауаттылығынан қоршаған ортаны ластану мен бұзылудан қорғау, аз қалдықты технологиялар жүйелері мен процестерді енгізу, егіншілік пен мал шаруашылығында табиғатпен санасу жүйелерін енгізу, ауыл шаруашылық аудандары ландшафттарын оңтайландыру және экологиялық таза өнімдер өндірісі байланысты-тәуелді болады.
Экологияландыру қазіргі заманның аса маңызды талабы деп есептеледі. Сонымен қатар экологияландыру өңірлік, аймақтық және ғаламдық деңгейде табиғи ортаның сапасын жақсартумен не ең болмаса сақтаумен қатар табиғи ресурстар мен табиғи жағдайлардың пайдаланылу тиімділігін арттыруға себептесетін технологиялық, басқарушылық және басқа да шешімдер жүйелерінің дәйекті түрде енгізу процесі.
Қазіргі уақытта экологтар мен табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану саласындағы аграрлық-мамандардың сауаттылығына ерекше талаптар қойылады. Аграрлық-өнеркәсіптік кешеніндегі экологтар мен мамандар қоғам мен табиғат арасындағы осы заманғы проблемалардың маңызын түсіне білуі керек, сонымен қатар кезкелген технологиялардың теріс әсерлерін, олардың пайда болу себептерін, нақтылы шаруашылық қызметінің сипатын, қоршаған ортаға деген әсерлерінің бағытын және ауыртпалықтарын алдын-ала бағалай білуі керек. Сонымен қатар табиғатты қорғау жұмыстарын жоспарлай және ұйымдастыра білуі керек.
Бақылау сұрақтары:
1 Агроэкология нені зерттейді?
2 Агроэкологияның мақсаты мен міндеттеріне сипаттама беріңіз.
3 Агроэкологияның құраушы элементтеріне сипаттама беріңіз.
4 Ауыл шаруашылығын экологияландыру қажеттілігін қалай түсіндіресіз?
2 тақырып Жел эрозиясының экологиялық проблемалары
Мақсаты: Жел эрозиясының экологиялық проблемалын зерттеу, дефляциялық процестердің механизмін анықтау және топырақтың жел эрозиясына тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерін қарастыру.
Жоспар:
2.1 Жел эрозиясының пайда болуының экологиялық аспектері
2.2 Топырақтың жел эрозиясына тұрақтылығының агроэкологиялық параметрлері
2.1 Далалық аймақта топырақ жамылғысының деградациялануы жел эрозиясының қарқындылығымен ілеседі. Экологиялық тұрғыдан бұл процесті топырақ бөлшектерінің желмен бұзылу, тасымалдану және шөгінділенуін қарастырады. Сонымен қатар дефляция деген ұғымнан айрықшылығын білу керек, ол тек топырақтың желмен тасымалдануын сипаттайды және бұл құбылысқа толық мән бермейді.
Жел эрозиясыньң сырткы көрінісі үш түрлі болып келеді. Бірінші, күнделікті немесе жергілікті эрозия - жаппай етек алмайтын, тек егістіктің жекелеген танаптарында немесе жер телімінің (учаскелерінің) шеңберінен аспайтын жел өтіндегі баурайларда болатын эрозия. Жел эро - зиясының бұл түpi желдің жылдамдығы 12-15 мс кем болғанда кездеседі.
Eкiншici, шаңды дауыл - кең аумақта орын алып (жүздеген, мыңдаған гектар), қысқа мерзімде топырақтың, өңделетін қабатының бәрін немесе 6ip бөлігін ұшырып әкететін эрозия. Бұл - жел эрозия - сының ең кауіпті түpi, кұрқақ аудандарда жел жылдамдығы 12-15 мс-ден недәуір артқанда пайда болып, топырақпен қатар егілген дәнді, өсімдік өскендерінде көтеріп кетуі әбден ықтимал. Үшінші, топырақты кыста ұшыру - күшті желдің әсерінен алқаптағы қар мен топырақтың беткі қабатын ұшырып, екінші 6ip тосқауылды жерде оларды үйіп кетуі.
Эрозия топыракка, алатын өнімге және қоршаған ортаға жанжақты тepic эсерін тигізеді. Атап айтканда, топырақтың беткі, ең кұнарлы қapaшipiктi қабатынан өте көп мөлшерде өсімдіктерге қажет қоректік элементтер жоғалады; топырактьң су-физикалык касиеттері күрт нашарлайды, ылғалдьң шығыны артады; эрозияға шалдыққан топырақта тұнба (0,001 мм кіші бөлшектер) және саз фракциялары азаяды, кepiciншe, механикалык ipi элементтер, әcipece кұмдак фракциялар көбейеді, нәтижесінде топырақтьң құрылымы болмауы және топырақ сусымалы кұмға ай - налуы мүмкін; арамшөптер көбейеді өзендер, каналдар, су коймаларының саяздануы байқалады; пайда болатын сай-жыралар eric алкабыньң пішінін өзгертіп, техниканы тиімді пайдалануга кедергі жасайды; алынатын өнімнің мөлшері мен сапасын төмендетеді және баска зияндар келтіреді.
Жел эрозиясының тууына тікелей эсер ететін негізгі фактор, әрине, жел, оның жылдамдығы. Оны 10 м биіктікте өлшегенде 8 - 12 мс болғанда эрозия процесі басталады, 12 - 15 мс-эрозия біршама күшейеді, 16 - 25 мс - күшті эрозия, ал 30 - 40 мс дауыл басталады. Жел эрози - ясының жүруіне жанама әсер ететін климаттық факторлардың қатарына топырактың ылғалдығы (жауын-шашын мөлшері), жоғары температура мен ауаның төмен ылғалдығын айтуға болады.
Жел эрозиясының пайда болуына негізгі экологиялық себептер:
- топырақты бірнеше рет механикалық тәсілдермен қарқынды өңдеу;
- топырақтың үстіңгі қабатында өсімдік жамылғысын жою;
топырақтың үстіңгі қабатындағы топырақ агрегаттарын тозаңдату;
егістік жерлерде, шабындықтарда және жайылымдарда малды шамадан тыс жаю;
жоғарыда келтірілген факторларда желдің жылдамдылық табалдырығы.
Соңынан жел эрозиясының пайда болуы адамның ұтымсыз іс-әрекетінің нрәтижесі. Жалпы жел эрозиясы ыңғыйына байқалады, тек антропогендік қатысу оны экологиялық апат - шаңды дауылдар дәрежесіне дейін арттырады.
Ауыл шаруашылығындағы жел эрозиясының агроэкологиялық проблемалары мыналарға әкеліп соғады:
жоғарғы гумусты қабатының ұшырылуына байланысты топырақтың құнарлығы кенет төмендейді;
желдіқұмді ағындармен егістер зақымданады және басылып қалады;
- атмосфера және көршілес аумақтар шаң-ауа ағындардың тасымалдануымен ластанады;
- жер үстіндегі су қоймалары топырақ материалдар шөгінділеріне байланысты звтрофикацияланады.
Топырақтың желмен эрозияға шалдығу дәрежесіне байланысты агроэкологиялық диагностикасы гумус қабаты қалыңдығының кемуіне негізделеді. Мысалы, шамалы эрозияланғанда А гумус қабаты 5 см-ге дейін кемиді, орташа болғанда 5-10 см, ал күшті эрозияланғанда - 10 см-ден артады.
Қара топырақтар мен қара қоңыр топырақтарда ұшырылатын топырақ бөлшектірінің рұхсат етілген нормасы 2-3 тга аспауы керек. Бұндай шығындар күнделікті эрозияда байқалады, олар қоршаған ортаны ластамайды және жылдағы топырақтүзілу процесінде толықтырылады.
2.2 Жел эрозиясы байқалуының экологиялық механизмі мынандай: дефляция диаметрі 0,1-05 мм топырақ бөлшектерінің жылжуының басталады, олар ауа ағынының тықсыруынан ауаға көтеріледі. Содан кейін вертикалды импулсын жоя отырып үлкен түйіртпектерге, соңынан ұсақ бөлшектерге бөлініп секіредіде көшкіндерге айналады.
Сонымен бірге диаметрі 0,1 мм-ден кем топырақ бөлшектері желмен ұшырылып алыс жерлерге тасылады, диметрі 0,5-1,0 мм бөлшектер топырақ үстінде домалап жылжиды, ал 1 мм ірі бөлшектердің жылжуына желдің жылдамдылығы 11 мс артық болуы керек, ондай біздің аймақта болмайды десе болады.
Осыған орай 1 мм-ден ірі бөлшектер желге тұрақты деп аталады, ал 1 мм-ден кемдері эрозияға қауіпті делінеді.
Жел эрозиясының басталуына желдің жылдамдылық табалдырығы болу керек. Ол топырақтың гранулометриялық құрамына қарай құбылады, мысалы құмдыларда - 2-3 мс; құмайттарда - 3-4; жеңіл құмбалшықтарда - 4-6; ауыр құмбалшықтарда - 5-7 мс. Олай болса, механикалық құрамы неғұрлым жеңіл болса соғұрлым жел эрозиясына шалдығады.
Топырақтың үстіңгі қабатының жел эрозиясына тұрақтылығын сипаттайтын агроэкологиялық көрсеткіштері мыналар: кесектілігі немесе түйіртпектілігі, шартты аңыз және эрозияға шалдығулығы.
Топырақтың кесектілігі дегеніміз диаметрі 1 мм-ден ірі бөлшіктердің салмағынан пайыз мөлшері. Бұл көрсеткіш бойынша топырақ тұрақтылығының экологиялық градациясы мынандай: кесектілігі 50 % - желге тұрақты табалдырық; 50%-дан төмен топырақ жел эрозиясына тұрақты емес; 50-60 %-ұстамды немесе ынсапты тұрақтылық; 60 % артық жоғары дәрежедегі тұрақтылық.
Топырақты эрозиядан қорғау үшін қажетті шартты аңыз мөлшерін 1 кестедегі мәліметтер арқылы анықтауға болады.
1 Кесте - Топырақ тозаңғанда оның үстіңгі қабатына тұрақтылық табалдырығын қамтамасыз ету үшін қажетті шартты аңыз мөлшері, данам
Аңыздың орналасқан жайы
0-5 см қабатының кесектілігі, %
60
50
40
30
20
жатқан
0
75
100-150
150-200
200 артық
тұрған
0
100
200
250
300 артық
Эрозияға шалдығулығы дегеніміз 5 мин экспозициясында 12,5 мсек жылдамдылықтағы жел ағынымен ұшырылатын топырақтың граммен алынған мөлшері. Эрозияғашалдығулығы 50 г-нан төмен болғанда топырақтың үстіңгі қабатының желге тұрақтылығы күшті, 50-120 г болғанда - желге тұрақтылығы ынсапты немесе ұстамды, ал 120 г-нан артық болғанда желге тұрақсыз деп саналады.
Эрозияға қарсы қолданылатын нeriзri шаралардьң кұрамында агроландшафттык ұйымдастыру-шаруашылық шараларын - жерді эрозияға шалдығу дәрежесіне байла - нысты кластарға, категорияларға (топтарға) бөлу, террасалау, шалғындандыру және ормандандыруға жататын жерлерді анықтау, eric көлемінің кұрылымын анықтау, eric танаптарын, жол мен мал айдайтын алқаптарды белгілеу т.б., агротехникалық шараларын-топырақ қорғау ауыспалы ericтepi, топырақты өңдеу, тыңайтқыштар жүйелepi топырақтың ылғалын арттыру жолдары, тиімді суару жүйесі т.б., орманмелиоративтік шараларын - eric қорғау, су реттегіш алқаптары, каналдардың бойына ағаш отырғызу т.б., гидротехникалық шараларын - бөгеттер, тоғандар және басқа да эрозияга қарсы колданылатын (дюкерлер, науалар т.б.) гидротехникалык кұрылыстарды салуды айтуға болады.
Эрозияга шалдыққан жерлерде то - пырақ корғау шараларын пайдаланған жөн, алдымен то - пырақ өндеу тесілдерін дұрыс пайдалана білу керек (баурайды көлденең өндеу және т.б.).
Баурайдьң бетінде микробедер (жалдар, жүйектер т.б.) жасау арқылы ағын суының жүріп өту жылдамдығын азайтамыз, нәтижесінде судың, топыраққа сіңу мөлшерін арттырамыз. Сайып келгенде, эрозия процесін әлсіретеміз немесе тіпті болдырмауға себепші боламыз. Мұндай тәсіл 2-4° болып келетін баурайларда өзінің оң нәтижесін 6epyi мүмкін, тiктiк бұрышы одан әpi көбейгенде, оның тиімділігі жоғалады.
Эрозияға үлкен әсер ететін факторлардың 6ipi - өсімдік жамылғысы. Оның әсер ету деңгейі жамылғының түріне және өсімдіктің өсу жагдайына байланысты болып келеді. Өсімдік массасы неғұрлым көп және калың болса, тамыры жақсы дамыса, әcipece эрозияга қayinтi кезеңдерде, соғұрлым өсімдік жамылғысының маңызы күшейе береді. Ce6e6i өсімдік жауын суының ежептеуір бөлігін өзіне ұстап калады, тамшының соққысын өзше кабылдап, топырак бетіндегі түйіршіктерді бұзылудан сактайды, кар 6ip калыпты жатады, топырақтың тоңдануы төмендейді, желдің және ағынның жылдамдығын азайтады, тамыр жүйесі топырақты байланыстырып, арматура сиякты қызмет аткарады, топырақ бетінен судың булану шығынын азайтады, топыракта микрофлора, мезофауна жақ - сы өcin дамиды.
Топырақты эрозиядан корғау қабілетіне сәйкес өсімдіктер кауымдастығын мына ретпен орналастыруга болады: 6ipiнmi орында ағаш- бұта тектес өсімдіктер, одан кейін табиғи шөптесін өсімдіктер, келесі орында қатараралығы шымдалған жеміс ағаштары (бауы), соңғы орында екпе өсімдіктер (дакылдар). Су және жел эрозиясынан топырақты сенімді түрде корғайтын мәдени дақылдардың ішінде 6ipiнuii орында көп жылдық екпе шөптер, келесі орында күздік дақылдар, одан кейін жаппай себілетін жаздық дақылдар, соңғы орында отамалы дақылдар болады. Эрозия процестері өсімдік жамылғысы жоқ баурайларда және таза пар танабында өте күшті орын алады.
Өсімдік жамылғысының аталған ерекшеліктері эрозиямен күресудің нақтылы шараларын жүзеге асырғанда міндетті түрде еске алынады.
Жоғарыда аталған эрозия дамуының табиғи факторлары бұл процестің жүруіне бастапқы жағдайларды жасауы мүмкін, ал оның әpi қарай дамуы адамның өндірістік ic-әрекеттеріне байланысты болады. Атап айтканда, орман алкаптарының көлемін кеміту, топырақ өндеудің тиімсіз тәсілдерін қолдану, топырақ қорғау ауыспалы егістерінің мүмкіншілігін толық пайдаланбау, аумақта шамадан тыс мал жаю, жергілікті топырақ ерекшеліктеріне сай келмейтін техниканы пайдалану, жол желісін жүйесіз жүргізу, газ, мұнай өткізетін құбырларды қалай болса солай салу т.б. Эрозия тудыратын факторлардың өзіндік epeкшeлiктepi болғанымен, олар бірлескен түрде әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан оларды жүйелі түрде қарастырып, күресу шараларын кешенді түрде жүзеге асыру міндет. Су және жел эрозиясыньң даму барысында топырақ өзінің алгашқы касиеттерін жоғалтады, оның кұнарлығы төмендеп, алатын өнімнің мөлшері азаяды. Топырақтың эрозияга шалдығу дәрежесін оның карашірінді қабатының жұкаруы, карашіріндінің және коректік заттардың шығын мөлшері деңгейі анықтайды. Шайылу және дефляцияға шалдығу деңгейіне байланысты топырактар эрозияга аз ғана шалдыққан, орташа, күшті және өте күшті шалдыққан болып бөлінеді.
Топырақтың 0-30 немесе 0-50 см қабатында карашіріндінің азаюына сәйкес су эрозиясы кезінде эрозия деңгейін төмендегіше беруге болады (М.Н.Заславский): аз ғана шайылған деп қарашірінді мөлшері 10-20% төмендегенде, орташа шайылған - 20 - 50%, күшті шайылған - 50% артық, өте күшті шайылған - 75% артық төмендегенде. Ал дефляция кезінде гумус қабатының азаюына байланысты топырақты жоғарыдағыдай төрт топқа бөледі. Гумус қабаты 20% азайса аздап дефляцияга ұшыраған, 20-40% арасында болғанда орташа, 40 - 60% - күшті, 60% артык, болганда дефляцияга өте күшті ұшыраған деп есептелінеді (А.Ф.Родомакин).
Топырақтың эрозияға шалдығу дәрежесін анықтағанда эталон ретінде су және жел эрозиясына ұшырамаган топырақтың, осы түрінің толық кескінін алады.
Бақылау сұрақтары:
Жел эрозиясының пайда болу себептерін атаңыз.
Жел эрозиясынан болатын экологиялық проблемаларды сипаттаңыз.
Эрозияға шалдығатын топырақтардың агроэкологиялық диагностикасын келтіріңіз.
Топырақты ұшырып әкетудің экологиялық шектеулі нормасын түсіндіріңіз.
Жел эрозиясының пайда болуының экологиялық механизмін түсіндіріңіз.
Механикалық құрамы әртүрлі топырақтарға қарасты желдің табалдырық жылдамдылығын келтіріңіз.
Кесектіліктің экологиялық көрсеткіштерін және шартты аңызды сипаттаңыз.
Топырақтың эрозияға шалдығулығын сипаттайтын экологиялық көрсеткіштерін атаңыз.
3 Тақырып. Минералдық тыңайтқыштарды пайдаланудағы экологиялық проблемалар
Мақсаты: Минералдық тыңайтқыштардың қоршаған ортаға деген әсерін оқып білу, тыңайтқыштардың химиялық құрамы және оның кемшіліктері, тыңайтқыштардың агроландшафтқа деген теріс әсерлерін жою шараларын белгілеу.
Жоспары:
3.1 Тыңайтқыштар ластағыш көзі ретінде
3.2 Тыңайтқыштардың ауыр металлдармен ластануы
3.3 Тыңайтқыштардың экологиялық қауіптілігін төмендетуге арналған шаралар
3.1 Ауыл шаруашылығында тыңайтқыштарды пайдалану топырақтағы өсімдіктерге қажетті қоректік заттар мөлшерін және олардың өнімділігін арттыруға бағытталаған. Бірақ тыңайтқыштарды көбінесе ауыл шаруашылық дақылдарының қажеттілігімен теңестірілмеген шамада енгізеді, соңынан олар топырақтың, ауыл шаруашылық өнімдерінің, топырақ астындағы сулардың , сонымен қатар табиғи су қоймаларын, өзендерді, атмосфераны немесе қоршаған ортаны ластағыш көзі болып қалады.
Минералдық тыңайтқыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бөлінбес құрамды бөлігі. Ғалымдардың есептеулері бойынша минералдық тыңайтқыштарды қолданудың пайдалы әсері болуы үшін олардың дүниежүзілік пайдалау мөлшері шамамен бір адамға шаққанда жылына 90 кг болуы керек. Бұл үшін тыңайтқыштардың өндірісі жылына 450-500 млн.т. немесе адам басына шаққанда жылына 35-40-ы құрайды.
Минералдық тыңайтқыштарды қолданудың экологиялық мәселелері мына көзқарастар тұрғысынан қарастырылуы қажет:
1 тыңайтқыштар енгізілітін жерлердегі тыңайтқыштардың жергілікті экожүйелер мен топыраққа әсері;
2 пайдалану шекарасынан тыс жатқан экожүйелер мен оның звеноларына әсрі,ең алдымен су ортасы және атмосфераға;
3 тыңайтылған топырақтан алынған өнімнің сапасы және оның адам денсаулығына әсері.
Экожүйеде тыңайтқыштарды енгізуден іс жүзінде өнімнің артуы болмайтын, ал тыңайтқыштар мөлшерініен одан әрі артуы өнімнің төмендеуіне әкелетін жағдай қалыптасуы мүмкін. Бұл жағдайда максималды шамасы бойынша шектеуші факторлар ережесінің орындалуы көрінеді.
Топырақ жүйесінде оның құнарлылығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер жүреді: қышқылдығының артуы, топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады, заттардың зат алмасуы, құрылымы бұзылады және бвсқа да қасиеттері нашарлайды.
Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл азот тыңайтқыштары әсерінен топырақтың қышқылдығының артуы одан кальций мен магнийдің шайылын кетуіне әкеледі. Бұл процесті нейтралдау үшін топыраққа осы элеметтерді енгізу қажет.
Фосфорлық тыңайтқыштардың азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық қышқылдандырушы эффектісі болмайды. Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеуіне және алынған өнімде стронцийдің жиналуына әсер етеді.
Көптеген тыңайтқыштарда қоспа заттар болады. Олар радиоактивті фонның, ауыр металлдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін.
Аталған теріс құбылыстарды болдырмау жолы-тыңайтқыштардың ғылыми негізделген мөлшерін қолдануоптималды дозасы, зиянды қопалардың минималды мөлшері, органикалық тыңайтқыштармен кезектестіріп отыру және т.б..
Тыңайтқыштардың атмосфералық ауаға, суға әсері ең алдымен азоттық тыңайтқыштармен байланысты. Азоттық минералды тыңайтқыштар ауаға бос күйіндеденитрификация нәтижесінде нмесе ұшқыш қосылыстармысалыN2 Oтүрінде түседі.
Қазір газ түрінде азотты жоғалту мөлшері себілген азоттық тыңайтқыштардың 10-50 процентін құрайды. Азоттың газ тәріздес түрдегі шығынын кемітудің ең басты құралы-оларды ғылыми негізделген мөлшерде қолдануөсімдік жылдам сіңіру үшін тамыр маңына енгізу, газ тәрізді шығынды тежейтін заттарды, мысалы нитрапирин пайдалану.
Азоттық тыңайтқыштар су көздеріне де айтарлықтай әсер етеді. Су қоймаларының тазалығы осы заттарға байланысты. Азот пен фосфор экожүйенің автотрофты звеносы өсімдік үшін шектеуші фактор болып табылады. Суда азот пен фосфордың көп мөлшерде болуы су қоймасында балдырлардың шектен тыс көбеюіне, әсіресе көк жасыл балдырлардың көбеюі арқылы теріс эффект орын алады.
Фосфордың судың құрамында аз болуы және улы әсерінің төмен болуына байланысты, ауыз суға тікелей тері әсер етпейді. Бірақ азот туралы мұны айта алмаймыз. Оның судағы концентрациясы көбінесе рұқсат етілітін шамадан жоғары болады.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережелері бойынша ВОЗ нитраттыңқ азоттың зияны жоқ жоғары концентрациясы ЗЖЖК 45мгл болып табылады.
Су мен су жануарларына хлорлы тыңайтқыштар NH4 Cl, KCl, және олардың басқа тыңайтқыштармен қоспалары зиянды әсер етеді. Бұл әсіресе фосфорлық тыңайтқыштарға тән. Олардың құрамында фтор, ауыр металлдар мен радиоактивті элементтер болады.
Минералдық тыңайтқыштар тек беттік суларды ғана емес, грунт суларын да ластайды. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану олардың су көздеріне түсуін минимумға дейін кемітеді. Тыңайтқыыштарды қар қабатына, ұшатын аппараттармен су қоймаларына жақын жерлерге шашуға , ащық жерде сақтауға және т.б. болмайды.
Минералдық тыңайтқыштар өсімдіктерге, өсімдік текті өнімнің сапасына, олармен қоректенетін ағзаларға зиянды әсер етеді. Мысалы: азоттық т.-нитраттар түрінде жиналып, өсімдіктердің ауруларға қарсы тұру қабілетін, әсіресе саңырауқұлақты төмендетеді; хлорлы аммоний хлордың жиналуына әкеледі; фосфорлық- көп мөлшерде өсімдіктердің улануына әкеледі, ауыр металлдаркадмий, мышьяк,селен, радиоактивті элементтер мен фтор арқылы зиянды әсер етеді; калий- негізіне хлорлы калийді хлордың жиналуы.
Көптеген тыңайтқыштар, әсіресе құрамында хлор барлары адам мен жануарларды уландырады.
Сонымен қатар қоршаған ортаны тыңайтқыштар дұрыс тасымалдамау, сақтау және енгізу кезінде ластайды. Тыңайтқыштарға шаруашылықтардың дұрыс қарамауынан көбінесе минералдық тыңайтқыштар нысаналы пайдалынбайды, өзендер, ойлар мен сайларға төгіліп тасталады.
Жалпы минералдық тыңайтқыштарды шамадан тыс немесе теңестірілмей пайдалану салдарынан агроценоздарда келесідей зардаптар болуы мүмкін.
Тыңайтқыштарды ұзақ мерзімде пайдалану топырақтың өзінің қасиеттерін өзгертеді. Мысалы физиологиялық тұрғыдан қышқыл тыңайтқыштарды пайдалану ондағы гумус мөлшерін азайтады және топырақтың қышқылдылығын арттырады.
Азот пен фосфордың көп мөлшері жер үстіндегі және топырақ ішіндегі ағынмен топырақтың үстіңгі қабатынан шайылады да гидрографиялық торларға түседі, су қоймаларын эвтрофикациялайды және суларды нитраттармен ластайды.
Азоттың нитрат түрінде және басқа да макроэлементтердің шамадан тыс мөлшерлері ауыл шаруашылық өнімдеріне түседі, соңынан қоректік тізбек бойынша жылжуы адамдар мен жануарлардың улануына қауіп төндіреді.
Минералдық тыңайтқыштар топырақты және ауыл шаруашылық өнімдерін ауыр металлдармен басқа да улы элементермен ластаушы көзі болып саналады.
Тыңайтқыштар топырақтағы ауыр металлдардың жылжуын өзгертеді, осыған орай олардың өсімдіктерге түсуі де арттады, сонымен қатар олардың гидрографиялық торға жылжуын күшейтеді.
3.2 Минералдық тыңайтқыштардың ғылыми негізде ұсынылған дозаларының өзі қоршаған ортаны ластағыш көзі бола алады. Үйткені олар ұзақ мерзімде пайдалынады және олардың құрамында ауыр металлдар бар ( кестеде).
Минералдық тыңатқыштардағы 0,1 н НС1 шығарылатын ауыр металлдар мөлшері, мгкг (М.А. Глазовская бойынша)
Тыңайтқыш
Fe
Мn
Сu
Ni
Сг
РЬ
Zn
Cd
Апатит
710
49,5
11,3
3,5
1,75
89,8
7,5
0
Нитрофоска
360
67,5
11,3
6,0
3,3
14,8
9,0
0,03
Жай суперфосфат
643
113,5
32,0
6,0
3,3
15,3
17,5
0,25
Қос суперфосфат
1467
455,0
1,0
15,0
6,8
31,8
17,3
0,48
Нитроаммофос
272
181,0
8,5
0,8
8,8
9,8
0,38
20,0
Минералдық тыңайтқыштардағы металл мөлшері бастапқы шикізат пен оны қайта өңдеу әдісіне байланысты болады.
Ауыр металлдармен ең көп ластанған фосфорлық тыңайтқыштар, сонымен қатар олардың құрамында басқа да улы элементтер бар - фтор, күшала (мышьяк). Мысалы фосфориттер мен апатиттер құрамында 3 % жақын фтор бар. Топыраққа нитратты және сульфатты тыңайтқыштармен, сонымен қатар несепнәрмен (мочевина) 1 гектарға 1-ден 10 г-ға дейін күшала түседі, ал қос суперфосфатпен осы элементтің - 30-300 г-ға дейіні түседі.
Фосфорлық тыңайтқыштар топырақты табиғи радионуклидтер - торий, уран, радиймен ластағыш көзі болып саналады. ТМД елдеріндегі фосфорлы тыңайтқыштар шикізаттарында уран мөлшері 0,11-ден 35-ке, ал торий 8-ден 32 мгкг-ге дейін құбылады. Топырақтың орташа радиоактивтілігі 30 Бккг болғанда Новомосковский химия комбинатының нитрофоскасы 30 Бккг, Фосфорит комбинатының нитроаммофосы - шамамен 600, Каратау апатиті - шамамен 30 Бккг радиоактивті элементтер береді.
3.3 Топырақтар мен ландшафттарды тыңайтқыш ензізу барысында әртүрлі элементтермен ластанудан қорғау үшін агротехникалық, агроорманмелиоративтік және гидротехникалық шаралар комплексін қолдану керек. Сонымен қатар тазартудың табиғи механизмдерін интенсификациялау немесе агробиоценоздарды нысаналы бағытта теңестірілген экокомплекстерге түрлендіру.
Мұндай тәсілдерге мыналарды жатқызуға болады: жасанды және табиғи құрылым құраушыларды пайдаланатын топырақты қорғау агротехникасы; құрамында көп жылдық шөптер бар топырақты қорғау ауыспалы егістері; тыңайтқыштардың түрлерін жетілдіру (еруді тежейтіндерді, капсулдардағы заттарды пайдалану); тыңайтқыштарды аз және микро мөлшерде тұқымдармен енгізу; тыңайтқыштарды енгізу мерзімін, дозасын оңтайландыру және агроорманмелиоративтік жүйелерін құрау. Сонымен бірге минералдық тыңайтқыштардың химиялық құрамындағы ауыр металлдар мен улы элементтер мөлшерлерін қадағалау керек.
Бақылау сұрақтары:
Тыңайтқыштардың теріс әсерлерінің негізгі жолдарын көрсетіңіз.
Тыңайтқыштарды ауыр металлдармен ластануына қарай сипаттаңыз.
Агроценоздардағы азоттың қимылына сипаттама беріңіз.
Агроценоздардағы фосфордың қимылына сипаттама беріңіз.
Тыңайтқыштарды пайдаланудың экологиялық тұрғыдан қауіпсіз жолдарын көрсетіңіз.
Топырақтың ластануын төмендетуде көп жылдық шөптердің рөлі қандай?
Агроценоздардағы калийдің қимылына сипаттама беріңіз.
Аймақтық ауыспалы егістердегі тыңайтқыштарды қолдану жүйелеріне экологиялық баға беріңіз.
4 тақырып Өсімдіктерді қорғау барысында химиялық құралдарды пайдаланудың экологиялық проблемалары
Мақсаты: Пестицидтерді пайдаланудың экологиялық проблемаларын оқып білу; табиғи экожүйелер объектілерінде пестицидтердің қимылы; өсімдіктерді оңтайлы қорғауды экологиялық тұрғыдан негіздеу.
Жоспар: 4.1 Пестицидтерді пайдаланудың экологиялық проблемалары
4.2 Өсімдіктерді қорғауды экологиялық тұрғыдан оңтайлау
4.1 Адам үшін қажетсіз ағзаларды жоюға не санын кемітуде қолданылатын заттарды пестицидтер деп атайды. Бұл заттардың барлығы ксенобиотиктер, яғни тірі ағзалар мен тұтас алғандағы биосфера үшін бөгде заттар болып табылады.
Пестицидтерге мына препараттар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданылатын-гербицидтер, бунақ денелілер-инсектицидтер, саңылауқұлақтар- фунгицидтер, кенелерге акацидтер, балдырларға альгицидтер, т.б.
Пестицидтерге сонымен қатар, ағзаладың физиологиялық функцияларын өзгертетін немесе оның жекеленген мүшелеріне әсер ететін заттар жатады. Дефолианттар-өсімдіктердің жапырағын түсіретін, фумиганттар-дезинфекция мақсатында ауыл шаруашылық танаптары немесе ғимараттарды түтіндіру үшін қолданылады.
Пестицидтерді мәдени шаруашылықтың нәтижесі деп қарастыру керек. Оларды адам қолдан жасаған жасанды жүйелерде агроценоз немесе өздігінен реттелу механизмдері гомеостаз бұзылған табиғи экожүйелерде қолданылады. Кейде пестицидтерді тұрақты табиғи экожүйелерде табиғи даму кезіндегі жекеленген ағзарадың шектен тыс көбейіп кетуін басу үшін де пайдалынады. Бұл құбылыс әсіресе орман экожүйелерінде жиі байқалады.
Ғалымдадың болжамы бойынша пестицидтердің көмегімен адамның және үй жануарларының шамамен 30 ауруының алдын алуға 25 млн. адамның өмірін сақтауға және 1 млрд-қа жуық ауруларды болдырмауға қол жеткізілді.
ФАО мәліметтері бойынша дүние жүзінде өсімдік аурулары, арамшөптер мен зиянкестерден жыл сайын шамамен өнімнің 35 проценті шығын болады.
Есептеулер қоршаған ортаға енгізілген улардың тек 1 проценті ғана, олар қарсы пайданылатын ағзалармен тікелей жанасатынын көрсетті. Ал қалған массасы қоршаған ортаның әр түрлі звеноларына түседі.
Пестицидтердің экологиялық зияндылығы негізінен олардың улылығына, өмір сүру уақытына, жеке ағзаларға таңдамалы түрде әсер етуіне және ортада өзгеруіне байланысты болады.
Белгілі препараты ультракүлгін сәулелердің әсерінен басқа тұрақты және улы көмірсутек-полихлорлы бифенилге айналады. Бұл заттың өмір сүру уақыты үлкен, қоректік тізбек буындарында жиналады және көбею мүшелерін зақымдайды.
Пестицидтер тірі ағзаларға таңдамалы түрде әсер еткенімен, бұл таңдамалылық салыстырмалы болып табылады. Пестицидтердің ішінде тек бір ағзаларды ғана жоятындары жоқ.. Олар әсіресе жүйелік жағынан жақын ағзаларды жояды. Оның үстіне пестицидтердің қоректік тізбектегі концентрациясы артады.
Эколгиялық жағынан, әсіресе, жылдан-жылға пестицидтерді пайдалану көлемінің артуы қауіп тудырып отыр. Бұл тек өңделетін жерлердің артуымен ғана емес, ағзалардың пестицидтерге үйренуімен де байланысты. Уақыт өзтуіне қарай бірдей нәтиже алу үшін пестицидтерді көп қолдану қажет.
Адам қоректену тізбегінің жоғары деңгейінен қоректік заттар алады. Сондықтан, пестицидтер мен олардың туындылыры адам ағзасына жоғары концентрленген түрде түседі. Дүние жүзінде жыл сайын шамамен 500 мың адам пестицидтерден зардап шегеді.
Пестицидтерді қолданудың белгілі бір сатысында адам өзі зиянкестердің көбеюін туғызады. Бұған жылдам бейімделуден басқа, оладың бәсекелестері немесе жыртқыштарын жою әсер етеді.
Химиялық әдіспен өсімдіктерді қорғау мақсатынды жасалған барлық препатарттарға бір ғана талап қойылады, ол биосфераға және онда тіршілік ететін адамдар мен жануарларға зиянсыз болуы тиіс.
Жаңа препаратты өндіске жіберудің соңғы сатысы, оның қоршаған ортаға таралуын және әсерін сынау.
Топырақтың химиялық заттармен ластану деңгейі пестицидтерді пайдалану мен сақтауға тығыз байланысты.
Ауыл шаруашылығын мамандандыруды күшейту және егіншілікті интенсификациялау пестицидтердің рөлін арттырады. Өнімнен орасан зор шығындар пайда болғанда химиялық тәсілдерді пайдаланудың маңыздылығы артады. Тіпті шамалы интенсивті егіншіліктің өзінде кейбір химиялық препараттардан бас тарту, мысалы тұқымдар мен отырғызатын материалдарды дәрілемеу, өнімнің үлкен шығындарына және өсімдіктердің қауіпті аурулармен зақымдануынан олардың өнім сапасының төмендеуіне әкеліп соғады. Пестицидтерді қолданбай қауіпті карантинді арам шөптер мен зиянкестерден айрылуға болмайды.
Сондықтан пестицидтерден бас тарту немесе оларды казіргі егіншілікте пайдалануды кенет шектеу тыңайтқыштар, мелиоративтік және басқа да шаралардың қайтарылуын елеулі кемітеді, сонымен қатар ауыл шаруашылығы дақылдарының осы заманғы технологияларын қолдануға шектеу қояды. Осыған орай келешекте пестицидсіз егіншіліктен бас тартып барлық күшті өсімдікті қорғау қызметіне бағыттау керек және оның ішінде химиялық препараттарды экологиялық тұрғыдан бағалауға.
Пестицидтерді ауыл шаруашылығында пайдалану бір қатар теріс ерекшеліктерге ие болады:
- зиянды химиялық заттар ретінде олардың толық ыдырағанша биосферадағы циркуляциясы, ең сақталмалылары қоршаған ортаның кейбір объектілерінде жиналады да қатерлі нұқсан келтіреді;
- препараттардың биоллогиялық белсенділігі табиғат пен адамға потенциальды қатер төндіреді;
- олардың қорғау шараларының жоғары тиімділігін қамтамасыз ету үшін дозаларын азайтуға болмайтындылығы;
- пестицидтердің көптеген адамдармен түйісуі, олардың сыртқы ортадағы белсенді циркуляциясы және азық-түліктік өнімдерде қалдықтардың болуы;
- табиғи жағдайларда және қоректік тізбек бойында препараттардың беріктілігі;
- пестицидтердің тірі организмдерде биологиялық белсенді деңгейге дейін кумулятивті жиналуы.
Пестицидтердің қоршаған ортаға деген әсерін дұрыс түсіну үшін олардың жекеленген экожүйелердегі әрекеттерін қарастыру керек.
Ауадағы әрекеті. Пестицидтердің ауа ортасына түсуінің негізгі көзі - ауыл шаруашылық дақылдарын жер үстінде және авиация арқылы бүрку. Бүйірден жел соққанда пестицидтер өңделетін аумақтан тыс жерге түсуі байқалады.
Судағы әрекеті. Қоршаған ортада пестицидтердің негізгі тасымалдану құралы су болып саналады. Жер үстіндегі және грунттық ағындармен ащық су қоймалары, жер асты сулары ластанады және қоректік тізбекке түседі.
Топырақтағы әрекеті. Топыраққа пестицидтерді ондағы мекендейтін зиянкестерді жою үшін енгізеді, сонымен қатар олар топыраққа өсімдіктердің жер үстіндегі органдарын өңдегеннен кейін де түседі. Сонымен қатар топырақтағы биота жойылады, топырақтың микробиологиялық белсенділігі төмендейді және мобилизациялық поцестер тежеледі. Пестицидтер топырақпен сіңіріледі және өсімдіктерге түсуі де мүмкін.
Пестицидтерді жүйелі пайдалану биоценоздарға тура әсер етеді. Жәндіктер-фитофагтарды жою энтомофагтар санын да азайтады, сонымен қатар жыртқыштар мен паразиттердің зооценозын бұзу соңынан зиянды жәндіктердің тез дамуын қалыптастырады.
4.2 Дәнді дақылдардың ресурсжинақтау технологиясында пестицидтердің қоршаған ортаға деген теріс әсерлерін болдырмау үшін өсімдіктердің интеграрлық қорғау жүйесі негіз болып саналады. Ұтымды химиялық күрестің басты принципі ауыл шаруашылық алқаптарындағы экологиялық жағдайларды толық есепке алу, зиянкестер түрлерінің санын және критерийлерін, сонымен қатар зиянкестердің дамуын тежейтін пайдалы организмдер санын білу.
Өсімдіктерді химиялық тәсілмен қорғау қауіпсіздігін арттырудың төрт негізгі бағыты бар.
1 Адамдар мен пайдалы жануарларға деген улылығын азайту мақсатында препараттардың ассортиментерін жетілдіру, сақталмалығын төмендету және талғаулы әсерін арттыру.
2 Пестицидтерді прайдаланудың оптималды тәсілдерін қолдану, олар мыналар: бақта ерте көктемдегі және күздегі, ленталы немесе жолақты өңдеулердің орнына тұқымдарды себу алдында өңдеу, түйірленген препараттарды пайдалану.
3 Пестицидтердің пайдалануын экономикалық тұрғыдан оңтайландыру, былайша айтқанда популяцияларын басу үшін қолдану қажеттілігін және ұтымдылығын дәлелдеу.
4 Ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда пестицидтерді пайлануда олардың санитарлы-гигиеналық сипаттамаларын және жұмыста қауіпсіздігігін жаң-жақты зерттеп қатаң түрде регламентациялау.
Улылығы жоғары және табиғатта берік қосылыстар улылығы және беріктілігі шамалылармен алмастырылады. Пайдалы жәндіктерді сақтау үшін химиялық өңдеуге талғаулығы жоғары препараттарды қолдану керек, ал улыларды тек белгілі зиянды объектерде және зиянкестердің табиғи жауларына қауіптілігі шамалы жағдайда қолданады.
Пайдалы жәндіктерге фунгицидтер қауіпті емес. Пестицидті зияндылықтың экономикалық табалдырығын зиянкестердің әр түріне немесе арам шөпке қарай есептей отырып пайдалану химиялық өңдеу аумағын немесе химиялық өңдеудің санын азайтады.
Инсектицидтерді пайдалануда ең қауіпсізі жүйелі препараттарды қолдану, әсіресе тұқымдарды өңдеуде немесе топыраққа түйірленген (гранулированные) препараттарды себу кезінде және себуден кейін енгізу. Жүйелі инсектицидтің маңызды артықшылығы өсімдікті ең әлсіз кезеңінде ұзақ уақыт қорғау.
Себу кезінде топыраққа тыңайтқыштарды пестицидтермен бірге енгізу екі операцияны қоса атқарып қана қоймайды және өнімнің артуын қамтамасыз етеді. Шамалы көлемді немесе ультрашамалы көлемді бүрку өнімді және өңдеуді тез арада бітіруге болады, былайша айтқанда зиянкестер көп зақым келтіре алмайды.
Көптеген көрсеткіштер бойынша болашағы мол кешкі және әсіресе түнгі бүрку, үйткені күндізгі жел пестицидті бүйірлеп әкетеді.
Экологиялық жағынан ең маңыздысы пестицидтерді ішінара немесе сұрыптап зиянкестердің сандары арта бастаған оңашаланған учаскелерде пайдалану. Зиянкестердің көктемде бір учаскеден екінші учаскеге көшу кезенде ұтымдысы танаптардың ернеулерін өңдеу. Кейбір пестицидтерге беріктілігі қалыптасқан арам шөптерге және зиянкестерге қарсы препараттардың әртүрлі класстарын әртүрлі әсер ету механизмділерін алмастырудың болашағы бар.
Топырақтарды пестицидтердің қалдықтарымен ластанудан қорғау үшін топыраққа берікті формаларын енгізуді шектеу керек, ал қажетті жағдайларда тез ыдырайтын препараттарды қатарларға, ұяларға енгізу керек, сонда олардың шығын нормасы азаяды. Берік препараттарды көп танапты ауыспалы егістерде пайдалану керек, сонда дақылдардың алмасуымен қатар әртүрлі пестицидтер де алмасады және топырақта олардың жиналуына жол берілмейді.
1 Пестицидтерді пайдалану барысында қандай проблемалар туындалады?
2 Табиғи экожүйе объектілеріндегі пестицидтердің әрекеті қандай?
3 Пестицидтердің биоценозға деген әсерін сипаттаңыз.
4 Агроценоздағы тиімді химиялық күрестің принципін сипаттаңыз.
5 Химиялық тәсілдің қауіпсіздігін арттыратын бағытты атаңыз.
6 Өсімдіктерді қорғауды оңтайландырудың экологиялық ерекшеліктерін атаңыз.
5 Тақырып Агроэкологиялық мониторинг
Мақсаты: Агроэкологиялық мониторингтің мақсаты, міндеттері және принциптерін оқып білу; агроэкожүйелердің негізгі құрауыштарының мониторингін жүргізу әдістемесімен танысу
Жоспар:
5.1 Қарқынды егіншіліктегі агроэкологиялық мониторинг
5.2 Агроэкологиялық мониторингтің құрауыштары
5.1 Агроэкологиялық мониторинг экологиялық мониторингтің жалпы жүйесінің маңызды құрауышысы болады және қарқынды ауыл шаруашылық іс-әрекетінде агроэкожүйелер жай-күйін және ластану деңгейін жалпы мемлекеттік қадағалау және бақылау жүйесі болып саналады.
Оның негізгі мақсаты - ұтымдылығы жоғары, табиғи-ресурс потенциалын тиімді пайдалану және кеңінен жаңарту, химиялық құралдарды дұрыс пайдалану негізінде экологиялық жағынан теңдестірілген агроценоздар құру.
Агроэкологиялық мониторингтің міндететері:
- агроэкожүйелердің жай-күйін бақылауды ұйымдастыру;
- агроэкожүйелердің негізгі құрауыштарының жай-күйін және қызмет етуін сипаттайтын жарияланған міндетті көрсеткіштер жиынтығы бойынша жүйелі объективті және жедел ақпараттарды алу;
- алынған ақпараттарды экологиялық тұрғыдан бағалау;
- ең таяуда немесе алыстағы болашақта осы агроценоз немесе жүйенің өзгеру мүмкіндігін экологиялық тұрғыдан болжау;
- шешімдер мен ұсыныстарды дайындау; төтенше жағдайлардың пайда болуын алдын ала ескерту және олардан шығу жолдарын негіздеу; агроэкожүйелердің тиімділігін басқару.
Агроэкологиялық мониторингтің негізгі принциптері:
- кешенділігі, былайша айтқанда агроэкожүйелердің өзгергіштілігінің ең елеулі ерекшеліктерін бейнелейтін көрсеткіштерінің үш тобын қатар бақылау (өзгерудің ерте диагностикасының көрсеткіштері; маусымдық және қысқа мерзімдік өзгерулерін сипаттайтын көрсеткіштер; ұзақ мерзімді өзеру көрсеткіштері);
- агроэкожүйелерді әр көрсеткіштерінің мүмкінді екпінділігі мен қарқындылығын есепке алатын қатаң жүйелі бақылау мерзімділігі;
- әртүрлі мамандармен келістірілген бір ғылыми-әдістемелік басқару негізінде жүргізілетін, мақсаты мен міндеттері бірлескен зерттеулер;
- зерттеулердің жүйелігі, былайша айтқанда агроэкожүйе құрауыштары блоктарын: атмосфера-су-топырақ-өсімдік-жануар бір уақытта немесе қатар зерттеу;
- зерттеулердің анықтығы, олардың анықтығы кеңістікте құбылуынан асып түсуі керек, өзгерулер анықтылық бағамен сүйемелделуі тиіс;
- әртүрлі табиғи аймақта орналасқан объектілер жүйесіндегі бақылаулардың бір уақыттылығы (қосарлану, тоғысу).
Агроэкологиялық мониторингтің полигоны ретінде географиялық тордың (б. ССРО бойынша) ұзақ тәжірибелері қолданылады. Олар топырақ және экожүйенің басқа да құрауыштарына ең көп тараған техногендік факторлар - тыңайтқыштар мен гербицидтер әсерін бейнелейді. Бұл тәжірибелер бірыңғай әдістемелер талаптары бойынша аймақтық егіншілік жүйесіне сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мақсаты: Агроэкология негіздері (аграрлық экология) пәніне түсініктеме беру, оның мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектері, ауыл шаруашылығын экологияландыру қажеттілігі, аграрлық мамандардың экологиялық білгірлік принциптерін қарастыру.
Жоспар:
1.1 Агроэкология негіздері пәні, оның мақсаты мен міндеттері
1.2 Ауыл шаруашылық экологиясына түсініктеме беру, оның зерттеу объектері
1.3 Ауыл шаруашылығын экологияландыру
1.1 Агроэкология (грекше аgros-дала, егістік жер, oikos-үй, отан, logos-ілім, ғылым) - бұл агроэкожүйелер туралы ғылым және қолданбалы экологияның бір бөлімі, ауыл шаруашылығы экологиясы. Қазіргі заман агроэкологиясының негізін жасаған В.Тишлер (1965) болып саналады. Агроэкожүйе деп жасанды экожүйе түсініледі, онда ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мақсатында құрлық учаскесінің биогендік және абиогендік құрауыштар жиынтығы немесе ауыл шаруашылық іс әрекеті пайдалынады. Сонымен қатар көбінесе агроэкожүйе деп бір үлкен шаруашылық масштабында өзара байланысқан (экономикалық, энергетикалық және экологиялық) жүйе түсініледі.
Агроэкожүйенің құрама элементтері болып агрофитоценоз және агробиоценоз (агроценоз) саналады. Агрофитоценоз - бұл жеке егісте, немесе бір учаске шегіндегі ауыспалы егісте дақылдар ротациясынан тұратын мәдени және арамшөптер құрамдастығы. Агробиоценоз (агроценоз) агрофитоценозбен гетеротрофты биотаның (топырақты, өсімдіктерді және осы егісті мекендейтін тірі организмдер жиынтығы) жиынтығы болып саналады.
Агроэкология мен агрофитоценология ұғымдарын теңдестіруге болмайды. Агрофитоценология ұғымы өте тар деңгейде қаралады, ол агроэкологияның құрамдас бөлігі және агрофитоценоз құрамындағы мәдени және арамшөптер арасындағы әрекеттестіктерді зерттейді.
Агроэкология негіздері пәнінің зерттеу заты немесе тақырыбы болып ауыл шаруашылығы өндірісі процесінде адамның қоршаған ортамен әрекеттестігі, ауыл шаруашылығының табиғи комплекстері мен оның құрауыштарына, ондағы заттар алмасуына деген әсері, сонымен қатар техногендік ауыртпалықтар жағдайында агроэкожүйелердің қызмет атқару сипаты саналады.
Агроэкологияның мақсаттары: сапалы биологиялық өнімдер шығаратын өндіріс тұрақтылығын қамтамасыз ету, агроэкожүйелердің табиғи биоэнергетикалық потенциалын максималды пайдалану, аграрлық сектордың табиғи-ресурстарын қорғау және жаңғырту, қоршаған табиғи ортаға деген негативті ықпалдарды алып тастау және минимализациялау.
Агроэкологияның негізгі және түпкі міндеті агроландшафттар мен тоғысқан аумақтарды экологиялық тұрғыдан оңтайландыру. Ол үшін қазіргі агроөндірістік кешендердің барлық жүйешелерінде табиғатты тиімді пайдалану талаптары орындалуы тиіс, олар: ауыл шаруашылығы өндірісіне арналған құралдар өндірісінің сферасы; ауыл шаруашылығын материалды-техникалық жабдықтау сферасы; ауыл шаруашылығының өзіндік өндірісі; ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, сақтау, алғашқы қайта өңдеу және өткізу.
1.2 Мәдени ландшафттарды (экожүйелерді) оқып білу немесе зерттеу, оның ішінде ауыл шаруашылығында пайданылатын аумақтар, ауыл шаруашылық экологиясының тақырыбы-заты болып саналады.
Ауыл шаруашылық экологиясы немесе агроэкология - мәдени экожүйелер ретінде агробиоценоздарды, адамның жануарлар мен өсімдіктер әлеміне әсерін зерттейтін экология бөлімі. Сонымен бірге үй жануарлары мен ауыл шаруашылығы өсімдіктерімен қатар жабайы жануарлар мен сол жерлерге тән табиғи өсімдіктерге деген әсерін зерттейді.
Көп жылдары экологтар адамның ықпалы шамалы болған немесе жалпы болмаған экожүйелерді зерттеумен болды. Олар биік таулар, сулар, батпақтар, жағалық шағылдар (құмдар), шөлдер, далалар, ормандарды зерттеді, ал ауыл шаруашылығы экожүйелерімен жақын арада айналыса бастады.
Сонымен қатар ауыл шаруашылық экологиясының зерттеу объектісі болып түр, популяция немесе экожүйе саналуы мүмкін. Осылардың әр қайсысына деген іс-амалдардың ерекше қолайлы алғы-шарттары болады. Көбінесе кең тараған өсімдіктер мен жануарлар, олардың биологиясы мен тіршілік ету талаптары жайында әртүрлі географиялық аудандардан ақпараттар болуына байлансты сөз қозғалады. Осының негізінде қоршаған ортаның әртүрлі жағдайларында түрдің физиологиялық потенциалының жүзеге асырылуы туралы қорытынды жасалады. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы экожүйелерінде аздаған түрлері бар қарапайым жүйелерден құрауыштарға бай күрделі құрылымдарға дейін ауысуы кездеседі. Мысалы ретінде егін қорғау жолақтары немесе егістікті қорғау екпе ағаштар биоценоздарын қарастыруға болады.
Сонымен бірге ауылшаруашылығы жерлеріндегі адамның әдеттегіше жүргізетін шараларының өзі экологиялық бақылауларға көп мүмкіншілік береді. Ауыл шаруашылық экожүйелерінде жоспарланған далалық тәжірибелер жүргізуге болады, сол арқылы бір факторды өзгертіп немесе шығарып тастап басқа құбылыстарды тұрақтандыруға болады. Осындай байқаулар арқылы тұтас экожүйе реттейтін және орнын толтыратын процестері жайында мәліметтер алуға болады. Бақылай алатын жағдайларда жекеленген түрлерді өсіріп дамыту тәжірибелері - бұл тұтас жүйе бөліктерін оқшаулатумен тең деп санауға болады. Жүйенің бұзылуы зиянкестермен күресу үшін химиялық тәсілдерді қолдану, топырақты өңдеу, шөпті шабу немесе шамадан тыс мал жаю арқылы болуы мүмкін. Сырттан бөтен бөліктерді енгізуге орай жүйенің әрекетін топыраққа көң енгізгенде, жергілікті жерге бұрын өспеген жаңа түрді енгізгенде, немесе зиянкестермен күресуде биологиялық тәсілдерді қолдағанда байқауға болады. Экожүйеде бүкіл белдеулердің ауысуы ауыспалы егістің көршілес танаптарында өсімдік жамылғысының өзгеру нәтижесінде байқалады.
Адамның қажеттіліктерін, экономикалық талаптарын табиғи процестермен қисынды үйлестіру және адамның қатысымен болатын қосымша әсерлерді жеңілдету немесе болдырмау үшін экожүйелердегі сонымен қатар ауыл шаруашылық экожүйелеріндегі күрделі байланыстарды білу керек.
1.3 Ауыл шаруашылығын интенсификациялау дегеніміз жер аумағы бірлігіне дәйекті артқан түрде өндіріс құралдары мен еңбекке қаржы енгізу. Ол материалды-техникалық базасын нығайту, минералдық және органикалық тыңайтқыштар, мелиорантар мен өсімдіктерді химиялық қорғау құралдарын пайдалану көлемін арттыру негізінде жүзеге асырылады. Ауыл шаруашылығын интенсификациялау процестерінің нәтижелеріболып табиғи кешендер мен олардың құрауыштары, қоршаған табиғи ортаның жай-күйіне деген елеулі теріс әсерлері байқалады.
Сондықтан ауыл шаруашылығында ғылыми-техникалық процесті тек материалды-техникалық базасын санды түрде арттыруға бағыттау заңсыз болып саналады. Ең маңыздысы тек әлеуметті-экономикалық талаптарды есептеу емес, сонымен қатар экологиялық талаптарды да ескеру.
Ауыл шаруашылық өндірісін экологияландыру - бұл технократты саясаттан ғылыми-техникалық жетістіктерді табиғатпен санасу принциптерімен білгірлі ұштастыру қажеттілігін білдіреді. Былайша айтқанда интенсификация деген ұғымға міндетті түрде табиғатты құраушыны енгізу керек.
Ауыл шаруашылығы мамандарының салауаттылығынан қоршаған ортаны ластану мен бұзылудан қорғау, аз қалдықты технологиялар жүйелері мен процестерді енгізу, егіншілік пен мал шаруашылығында табиғатпен санасу жүйелерін енгізу, ауыл шаруашылық аудандары ландшафттарын оңтайландыру және экологиялық таза өнімдер өндірісі байланысты-тәуелді болады.
Экологияландыру қазіргі заманның аса маңызды талабы деп есептеледі. Сонымен қатар экологияландыру өңірлік, аймақтық және ғаламдық деңгейде табиғи ортаның сапасын жақсартумен не ең болмаса сақтаумен қатар табиғи ресурстар мен табиғи жағдайлардың пайдаланылу тиімділігін арттыруға себептесетін технологиялық, басқарушылық және басқа да шешімдер жүйелерінің дәйекті түрде енгізу процесі.
Қазіргі уақытта экологтар мен табиғатты қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану саласындағы аграрлық-мамандардың сауаттылығына ерекше талаптар қойылады. Аграрлық-өнеркәсіптік кешеніндегі экологтар мен мамандар қоғам мен табиғат арасындағы осы заманғы проблемалардың маңызын түсіне білуі керек, сонымен қатар кезкелген технологиялардың теріс әсерлерін, олардың пайда болу себептерін, нақтылы шаруашылық қызметінің сипатын, қоршаған ортаға деген әсерлерінің бағытын және ауыртпалықтарын алдын-ала бағалай білуі керек. Сонымен қатар табиғатты қорғау жұмыстарын жоспарлай және ұйымдастыра білуі керек.
Бақылау сұрақтары:
1 Агроэкология нені зерттейді?
2 Агроэкологияның мақсаты мен міндеттеріне сипаттама беріңіз.
3 Агроэкологияның құраушы элементтеріне сипаттама беріңіз.
4 Ауыл шаруашылығын экологияландыру қажеттілігін қалай түсіндіресіз?
2 тақырып Жел эрозиясының экологиялық проблемалары
Мақсаты: Жел эрозиясының экологиялық проблемалын зерттеу, дефляциялық процестердің механизмін анықтау және топырақтың жел эрозиясына тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерін қарастыру.
Жоспар:
2.1 Жел эрозиясының пайда болуының экологиялық аспектері
2.2 Топырақтың жел эрозиясына тұрақтылығының агроэкологиялық параметрлері
2.1 Далалық аймақта топырақ жамылғысының деградациялануы жел эрозиясының қарқындылығымен ілеседі. Экологиялық тұрғыдан бұл процесті топырақ бөлшектерінің желмен бұзылу, тасымалдану және шөгінділенуін қарастырады. Сонымен қатар дефляция деген ұғымнан айрықшылығын білу керек, ол тек топырақтың желмен тасымалдануын сипаттайды және бұл құбылысқа толық мән бермейді.
Жел эрозиясыньң сырткы көрінісі үш түрлі болып келеді. Бірінші, күнделікті немесе жергілікті эрозия - жаппай етек алмайтын, тек егістіктің жекелеген танаптарында немесе жер телімінің (учаскелерінің) шеңберінен аспайтын жел өтіндегі баурайларда болатын эрозия. Жел эро - зиясының бұл түpi желдің жылдамдығы 12-15 мс кем болғанда кездеседі.
Eкiншici, шаңды дауыл - кең аумақта орын алып (жүздеген, мыңдаған гектар), қысқа мерзімде топырақтың, өңделетін қабатының бәрін немесе 6ip бөлігін ұшырып әкететін эрозия. Бұл - жел эрозия - сының ең кауіпті түpi, кұрқақ аудандарда жел жылдамдығы 12-15 мс-ден недәуір артқанда пайда болып, топырақпен қатар егілген дәнді, өсімдік өскендерінде көтеріп кетуі әбден ықтимал. Үшінші, топырақты кыста ұшыру - күшті желдің әсерінен алқаптағы қар мен топырақтың беткі қабатын ұшырып, екінші 6ip тосқауылды жерде оларды үйіп кетуі.
Эрозия топыракка, алатын өнімге және қоршаған ортаға жанжақты тepic эсерін тигізеді. Атап айтканда, топырақтың беткі, ең кұнарлы қapaшipiктi қабатынан өте көп мөлшерде өсімдіктерге қажет қоректік элементтер жоғалады; топырактьң су-физикалык касиеттері күрт нашарлайды, ылғалдьң шығыны артады; эрозияға шалдыққан топырақта тұнба (0,001 мм кіші бөлшектер) және саз фракциялары азаяды, кepiciншe, механикалык ipi элементтер, әcipece кұмдак фракциялар көбейеді, нәтижесінде топырақтьң құрылымы болмауы және топырақ сусымалы кұмға ай - налуы мүмкін; арамшөптер көбейеді өзендер, каналдар, су коймаларының саяздануы байқалады; пайда болатын сай-жыралар eric алкабыньң пішінін өзгертіп, техниканы тиімді пайдалануга кедергі жасайды; алынатын өнімнің мөлшері мен сапасын төмендетеді және баска зияндар келтіреді.
Жел эрозиясының тууына тікелей эсер ететін негізгі фактор, әрине, жел, оның жылдамдығы. Оны 10 м биіктікте өлшегенде 8 - 12 мс болғанда эрозия процесі басталады, 12 - 15 мс-эрозия біршама күшейеді, 16 - 25 мс - күшті эрозия, ал 30 - 40 мс дауыл басталады. Жел эрози - ясының жүруіне жанама әсер ететін климаттық факторлардың қатарына топырактың ылғалдығы (жауын-шашын мөлшері), жоғары температура мен ауаның төмен ылғалдығын айтуға болады.
Жел эрозиясының пайда болуына негізгі экологиялық себептер:
- топырақты бірнеше рет механикалық тәсілдермен қарқынды өңдеу;
- топырақтың үстіңгі қабатында өсімдік жамылғысын жою;
топырақтың үстіңгі қабатындағы топырақ агрегаттарын тозаңдату;
егістік жерлерде, шабындықтарда және жайылымдарда малды шамадан тыс жаю;
жоғарыда келтірілген факторларда желдің жылдамдылық табалдырығы.
Соңынан жел эрозиясының пайда болуы адамның ұтымсыз іс-әрекетінің нрәтижесі. Жалпы жел эрозиясы ыңғыйына байқалады, тек антропогендік қатысу оны экологиялық апат - шаңды дауылдар дәрежесіне дейін арттырады.
Ауыл шаруашылығындағы жел эрозиясының агроэкологиялық проблемалары мыналарға әкеліп соғады:
жоғарғы гумусты қабатының ұшырылуына байланысты топырақтың құнарлығы кенет төмендейді;
желдіқұмді ағындармен егістер зақымданады және басылып қалады;
- атмосфера және көршілес аумақтар шаң-ауа ағындардың тасымалдануымен ластанады;
- жер үстіндегі су қоймалары топырақ материалдар шөгінділеріне байланысты звтрофикацияланады.
Топырақтың желмен эрозияға шалдығу дәрежесіне байланысты агроэкологиялық диагностикасы гумус қабаты қалыңдығының кемуіне негізделеді. Мысалы, шамалы эрозияланғанда А гумус қабаты 5 см-ге дейін кемиді, орташа болғанда 5-10 см, ал күшті эрозияланғанда - 10 см-ден артады.
Қара топырақтар мен қара қоңыр топырақтарда ұшырылатын топырақ бөлшектірінің рұхсат етілген нормасы 2-3 тга аспауы керек. Бұндай шығындар күнделікті эрозияда байқалады, олар қоршаған ортаны ластамайды және жылдағы топырақтүзілу процесінде толықтырылады.
2.2 Жел эрозиясы байқалуының экологиялық механизмі мынандай: дефляция диаметрі 0,1-05 мм топырақ бөлшектерінің жылжуының басталады, олар ауа ағынының тықсыруынан ауаға көтеріледі. Содан кейін вертикалды импулсын жоя отырып үлкен түйіртпектерге, соңынан ұсақ бөлшектерге бөлініп секіредіде көшкіндерге айналады.
Сонымен бірге диаметрі 0,1 мм-ден кем топырақ бөлшектері желмен ұшырылып алыс жерлерге тасылады, диметрі 0,5-1,0 мм бөлшектер топырақ үстінде домалап жылжиды, ал 1 мм ірі бөлшектердің жылжуына желдің жылдамдылығы 11 мс артық болуы керек, ондай біздің аймақта болмайды десе болады.
Осыған орай 1 мм-ден ірі бөлшектер желге тұрақты деп аталады, ал 1 мм-ден кемдері эрозияға қауіпті делінеді.
Жел эрозиясының басталуына желдің жылдамдылық табалдырығы болу керек. Ол топырақтың гранулометриялық құрамына қарай құбылады, мысалы құмдыларда - 2-3 мс; құмайттарда - 3-4; жеңіл құмбалшықтарда - 4-6; ауыр құмбалшықтарда - 5-7 мс. Олай болса, механикалық құрамы неғұрлым жеңіл болса соғұрлым жел эрозиясына шалдығады.
Топырақтың үстіңгі қабатының жел эрозиясына тұрақтылығын сипаттайтын агроэкологиялық көрсеткіштері мыналар: кесектілігі немесе түйіртпектілігі, шартты аңыз және эрозияға шалдығулығы.
Топырақтың кесектілігі дегеніміз диаметрі 1 мм-ден ірі бөлшіктердің салмағынан пайыз мөлшері. Бұл көрсеткіш бойынша топырақ тұрақтылығының экологиялық градациясы мынандай: кесектілігі 50 % - желге тұрақты табалдырық; 50%-дан төмен топырақ жел эрозиясына тұрақты емес; 50-60 %-ұстамды немесе ынсапты тұрақтылық; 60 % артық жоғары дәрежедегі тұрақтылық.
Топырақты эрозиядан қорғау үшін қажетті шартты аңыз мөлшерін 1 кестедегі мәліметтер арқылы анықтауға болады.
1 Кесте - Топырақ тозаңғанда оның үстіңгі қабатына тұрақтылық табалдырығын қамтамасыз ету үшін қажетті шартты аңыз мөлшері, данам
Аңыздың орналасқан жайы
0-5 см қабатының кесектілігі, %
60
50
40
30
20
жатқан
0
75
100-150
150-200
200 артық
тұрған
0
100
200
250
300 артық
Эрозияға шалдығулығы дегеніміз 5 мин экспозициясында 12,5 мсек жылдамдылықтағы жел ағынымен ұшырылатын топырақтың граммен алынған мөлшері. Эрозияғашалдығулығы 50 г-нан төмен болғанда топырақтың үстіңгі қабатының желге тұрақтылығы күшті, 50-120 г болғанда - желге тұрақтылығы ынсапты немесе ұстамды, ал 120 г-нан артық болғанда желге тұрақсыз деп саналады.
Эрозияға қарсы қолданылатын нeriзri шаралардьң кұрамында агроландшафттык ұйымдастыру-шаруашылық шараларын - жерді эрозияға шалдығу дәрежесіне байла - нысты кластарға, категорияларға (топтарға) бөлу, террасалау, шалғындандыру және ормандандыруға жататын жерлерді анықтау, eric көлемінің кұрылымын анықтау, eric танаптарын, жол мен мал айдайтын алқаптарды белгілеу т.б., агротехникалық шараларын-топырақ қорғау ауыспалы ericтepi, топырақты өңдеу, тыңайтқыштар жүйелepi топырақтың ылғалын арттыру жолдары, тиімді суару жүйесі т.б., орманмелиоративтік шараларын - eric қорғау, су реттегіш алқаптары, каналдардың бойына ағаш отырғызу т.б., гидротехникалық шараларын - бөгеттер, тоғандар және басқа да эрозияга қарсы колданылатын (дюкерлер, науалар т.б.) гидротехникалык кұрылыстарды салуды айтуға болады.
Эрозияга шалдыққан жерлерде то - пырақ корғау шараларын пайдаланған жөн, алдымен то - пырақ өндеу тесілдерін дұрыс пайдалана білу керек (баурайды көлденең өндеу және т.б.).
Баурайдьң бетінде микробедер (жалдар, жүйектер т.б.) жасау арқылы ағын суының жүріп өту жылдамдығын азайтамыз, нәтижесінде судың, топыраққа сіңу мөлшерін арттырамыз. Сайып келгенде, эрозия процесін әлсіретеміз немесе тіпті болдырмауға себепші боламыз. Мұндай тәсіл 2-4° болып келетін баурайларда өзінің оң нәтижесін 6epyi мүмкін, тiктiк бұрышы одан әpi көбейгенде, оның тиімділігі жоғалады.
Эрозияға үлкен әсер ететін факторлардың 6ipi - өсімдік жамылғысы. Оның әсер ету деңгейі жамылғының түріне және өсімдіктің өсу жагдайына байланысты болып келеді. Өсімдік массасы неғұрлым көп және калың болса, тамыры жақсы дамыса, әcipece эрозияга қayinтi кезеңдерде, соғұрлым өсімдік жамылғысының маңызы күшейе береді. Ce6e6i өсімдік жауын суының ежептеуір бөлігін өзіне ұстап калады, тамшының соққысын өзше кабылдап, топырак бетіндегі түйіршіктерді бұзылудан сактайды, кар 6ip калыпты жатады, топырақтың тоңдануы төмендейді, желдің және ағынның жылдамдығын азайтады, тамыр жүйесі топырақты байланыстырып, арматура сиякты қызмет аткарады, топырақ бетінен судың булану шығынын азайтады, топыракта микрофлора, мезофауна жақ - сы өcin дамиды.
Топырақты эрозиядан корғау қабілетіне сәйкес өсімдіктер кауымдастығын мына ретпен орналастыруга болады: 6ipiнmi орында ағаш- бұта тектес өсімдіктер, одан кейін табиғи шөптесін өсімдіктер, келесі орында қатараралығы шымдалған жеміс ағаштары (бауы), соңғы орында екпе өсімдіктер (дакылдар). Су және жел эрозиясынан топырақты сенімді түрде корғайтын мәдени дақылдардың ішінде 6ipiнuii орында көп жылдық екпе шөптер, келесі орында күздік дақылдар, одан кейін жаппай себілетін жаздық дақылдар, соңғы орында отамалы дақылдар болады. Эрозия процестері өсімдік жамылғысы жоқ баурайларда және таза пар танабында өте күшті орын алады.
Өсімдік жамылғысының аталған ерекшеліктері эрозиямен күресудің нақтылы шараларын жүзеге асырғанда міндетті түрде еске алынады.
Жоғарыда аталған эрозия дамуының табиғи факторлары бұл процестің жүруіне бастапқы жағдайларды жасауы мүмкін, ал оның әpi қарай дамуы адамның өндірістік ic-әрекеттеріне байланысты болады. Атап айтканда, орман алкаптарының көлемін кеміту, топырақ өндеудің тиімсіз тәсілдерін қолдану, топырақ қорғау ауыспалы егістерінің мүмкіншілігін толық пайдаланбау, аумақта шамадан тыс мал жаю, жергілікті топырақ ерекшеліктеріне сай келмейтін техниканы пайдалану, жол желісін жүйесіз жүргізу, газ, мұнай өткізетін құбырларды қалай болса солай салу т.б. Эрозия тудыратын факторлардың өзіндік epeкшeлiктepi болғанымен, олар бірлескен түрде әсер ететіні сөзсіз. Сондықтан оларды жүйелі түрде қарастырып, күресу шараларын кешенді түрде жүзеге асыру міндет. Су және жел эрозиясыньң даму барысында топырақ өзінің алгашқы касиеттерін жоғалтады, оның кұнарлығы төмендеп, алатын өнімнің мөлшері азаяды. Топырақтың эрозияга шалдығу дәрежесін оның карашірінді қабатының жұкаруы, карашіріндінің және коректік заттардың шығын мөлшері деңгейі анықтайды. Шайылу және дефляцияға шалдығу деңгейіне байланысты топырактар эрозияга аз ғана шалдыққан, орташа, күшті және өте күшті шалдыққан болып бөлінеді.
Топырақтың 0-30 немесе 0-50 см қабатында карашіріндінің азаюына сәйкес су эрозиясы кезінде эрозия деңгейін төмендегіше беруге болады (М.Н.Заславский): аз ғана шайылған деп қарашірінді мөлшері 10-20% төмендегенде, орташа шайылған - 20 - 50%, күшті шайылған - 50% артық, өте күшті шайылған - 75% артық төмендегенде. Ал дефляция кезінде гумус қабатының азаюына байланысты топырақты жоғарыдағыдай төрт топқа бөледі. Гумус қабаты 20% азайса аздап дефляцияга ұшыраған, 20-40% арасында болғанда орташа, 40 - 60% - күшті, 60% артык, болганда дефляцияга өте күшті ұшыраған деп есептелінеді (А.Ф.Родомакин).
Топырақтың эрозияға шалдығу дәрежесін анықтағанда эталон ретінде су және жел эрозиясына ұшырамаган топырақтың, осы түрінің толық кескінін алады.
Бақылау сұрақтары:
Жел эрозиясының пайда болу себептерін атаңыз.
Жел эрозиясынан болатын экологиялық проблемаларды сипаттаңыз.
Эрозияға шалдығатын топырақтардың агроэкологиялық диагностикасын келтіріңіз.
Топырақты ұшырып әкетудің экологиялық шектеулі нормасын түсіндіріңіз.
Жел эрозиясының пайда болуының экологиялық механизмін түсіндіріңіз.
Механикалық құрамы әртүрлі топырақтарға қарасты желдің табалдырық жылдамдылығын келтіріңіз.
Кесектіліктің экологиялық көрсеткіштерін және шартты аңызды сипаттаңыз.
Топырақтың эрозияға шалдығулығын сипаттайтын экологиялық көрсеткіштерін атаңыз.
3 Тақырып. Минералдық тыңайтқыштарды пайдаланудағы экологиялық проблемалар
Мақсаты: Минералдық тыңайтқыштардың қоршаған ортаға деген әсерін оқып білу, тыңайтқыштардың химиялық құрамы және оның кемшіліктері, тыңайтқыштардың агроландшафтқа деген теріс әсерлерін жою шараларын белгілеу.
Жоспары:
3.1 Тыңайтқыштар ластағыш көзі ретінде
3.2 Тыңайтқыштардың ауыр металлдармен ластануы
3.3 Тыңайтқыштардың экологиялық қауіптілігін төмендетуге арналған шаралар
3.1 Ауыл шаруашылығында тыңайтқыштарды пайдалану топырақтағы өсімдіктерге қажетті қоректік заттар мөлшерін және олардың өнімділігін арттыруға бағытталаған. Бірақ тыңайтқыштарды көбінесе ауыл шаруашылық дақылдарының қажеттілігімен теңестірілмеген шамада енгізеді, соңынан олар топырақтың, ауыл шаруашылық өнімдерінің, топырақ астындағы сулардың , сонымен қатар табиғи су қоймаларын, өзендерді, атмосфераны немесе қоршаған ортаны ластағыш көзі болып қалады.
Минералдық тыңайтқыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бөлінбес құрамды бөлігі. Ғалымдардың есептеулері бойынша минералдық тыңайтқыштарды қолданудың пайдалы әсері болуы үшін олардың дүниежүзілік пайдалау мөлшері шамамен бір адамға шаққанда жылына 90 кг болуы керек. Бұл үшін тыңайтқыштардың өндірісі жылына 450-500 млн.т. немесе адам басына шаққанда жылына 35-40-ы құрайды.
Минералдық тыңайтқыштарды қолданудың экологиялық мәселелері мына көзқарастар тұрғысынан қарастырылуы қажет:
1 тыңайтқыштар енгізілітін жерлердегі тыңайтқыштардың жергілікті экожүйелер мен топыраққа әсері;
2 пайдалану шекарасынан тыс жатқан экожүйелер мен оның звеноларына әсрі,ең алдымен су ортасы және атмосфераға;
3 тыңайтылған топырақтан алынған өнімнің сапасы және оның адам денсаулығына әсері.
Экожүйеде тыңайтқыштарды енгізуден іс жүзінде өнімнің артуы болмайтын, ал тыңайтқыштар мөлшерініен одан әрі артуы өнімнің төмендеуіне әкелетін жағдай қалыптасуы мүмкін. Бұл жағдайда максималды шамасы бойынша шектеуші факторлар ережесінің орындалуы көрінеді.
Топырақ жүйесінде оның құнарлылығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер жүреді: қышқылдығының артуы, топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады, заттардың зат алмасуы, құрылымы бұзылады және бвсқа да қасиеттері нашарлайды.
Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл азот тыңайтқыштары әсерінен топырақтың қышқылдығының артуы одан кальций мен магнийдің шайылын кетуіне әкеледі. Бұл процесті нейтралдау үшін топыраққа осы элеметтерді енгізу қажет.
Фосфорлық тыңайтқыштардың азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық қышқылдандырушы эффектісі болмайды. Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеуіне және алынған өнімде стронцийдің жиналуына әсер етеді.
Көптеген тыңайтқыштарда қоспа заттар болады. Олар радиоактивті фонның, ауыр металлдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін.
Аталған теріс құбылыстарды болдырмау жолы-тыңайтқыштардың ғылыми негізделген мөлшерін қолдануоптималды дозасы, зиянды қопалардың минималды мөлшері, органикалық тыңайтқыштармен кезектестіріп отыру және т.б..
Тыңайтқыштардың атмосфералық ауаға, суға әсері ең алдымен азоттық тыңайтқыштармен байланысты. Азоттық минералды тыңайтқыштар ауаға бос күйіндеденитрификация нәтижесінде нмесе ұшқыш қосылыстармысалыN2 Oтүрінде түседі.
Қазір газ түрінде азотты жоғалту мөлшері себілген азоттық тыңайтқыштардың 10-50 процентін құрайды. Азоттың газ тәріздес түрдегі шығынын кемітудің ең басты құралы-оларды ғылыми негізделген мөлшерде қолдануөсімдік жылдам сіңіру үшін тамыр маңына енгізу, газ тәрізді шығынды тежейтін заттарды, мысалы нитрапирин пайдалану.
Азоттық тыңайтқыштар су көздеріне де айтарлықтай әсер етеді. Су қоймаларының тазалығы осы заттарға байланысты. Азот пен фосфор экожүйенің автотрофты звеносы өсімдік үшін шектеуші фактор болып табылады. Суда азот пен фосфордың көп мөлшерде болуы су қоймасында балдырлардың шектен тыс көбеюіне, әсіресе көк жасыл балдырлардың көбеюі арқылы теріс эффект орын алады.
Фосфордың судың құрамында аз болуы және улы әсерінің төмен болуына байланысты, ауыз суға тікелей тері әсер етпейді. Бірақ азот туралы мұны айта алмаймыз. Оның судағы концентрациясы көбінесе рұқсат етілітін шамадан жоғары болады.Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ережелері бойынша ВОЗ нитраттыңқ азоттың зияны жоқ жоғары концентрациясы ЗЖЖК 45мгл болып табылады.
Су мен су жануарларына хлорлы тыңайтқыштар NH4 Cl, KCl, және олардың басқа тыңайтқыштармен қоспалары зиянды әсер етеді. Бұл әсіресе фосфорлық тыңайтқыштарға тән. Олардың құрамында фтор, ауыр металлдар мен радиоактивті элементтер болады.
Минералдық тыңайтқыштар тек беттік суларды ғана емес, грунт суларын да ластайды. Тыңайтқыштарды дұрыс пайдалану олардың су көздеріне түсуін минимумға дейін кемітеді. Тыңайтқыыштарды қар қабатына, ұшатын аппараттармен су қоймаларына жақын жерлерге шашуға , ащық жерде сақтауға және т.б. болмайды.
Минералдық тыңайтқыштар өсімдіктерге, өсімдік текті өнімнің сапасына, олармен қоректенетін ағзаларға зиянды әсер етеді. Мысалы: азоттық т.-нитраттар түрінде жиналып, өсімдіктердің ауруларға қарсы тұру қабілетін, әсіресе саңырауқұлақты төмендетеді; хлорлы аммоний хлордың жиналуына әкеледі; фосфорлық- көп мөлшерде өсімдіктердің улануына әкеледі, ауыр металлдаркадмий, мышьяк,селен, радиоактивті элементтер мен фтор арқылы зиянды әсер етеді; калий- негізіне хлорлы калийді хлордың жиналуы.
Көптеген тыңайтқыштар, әсіресе құрамында хлор барлары адам мен жануарларды уландырады.
Сонымен қатар қоршаған ортаны тыңайтқыштар дұрыс тасымалдамау, сақтау және енгізу кезінде ластайды. Тыңайтқыштарға шаруашылықтардың дұрыс қарамауынан көбінесе минералдық тыңайтқыштар нысаналы пайдалынбайды, өзендер, ойлар мен сайларға төгіліп тасталады.
Жалпы минералдық тыңайтқыштарды шамадан тыс немесе теңестірілмей пайдалану салдарынан агроценоздарда келесідей зардаптар болуы мүмкін.
Тыңайтқыштарды ұзақ мерзімде пайдалану топырақтың өзінің қасиеттерін өзгертеді. Мысалы физиологиялық тұрғыдан қышқыл тыңайтқыштарды пайдалану ондағы гумус мөлшерін азайтады және топырақтың қышқылдылығын арттырады.
Азот пен фосфордың көп мөлшері жер үстіндегі және топырақ ішіндегі ағынмен топырақтың үстіңгі қабатынан шайылады да гидрографиялық торларға түседі, су қоймаларын эвтрофикациялайды және суларды нитраттармен ластайды.
Азоттың нитрат түрінде және басқа да макроэлементтердің шамадан тыс мөлшерлері ауыл шаруашылық өнімдеріне түседі, соңынан қоректік тізбек бойынша жылжуы адамдар мен жануарлардың улануына қауіп төндіреді.
Минералдық тыңайтқыштар топырақты және ауыл шаруашылық өнімдерін ауыр металлдармен басқа да улы элементермен ластаушы көзі болып саналады.
Тыңайтқыштар топырақтағы ауыр металлдардың жылжуын өзгертеді, осыған орай олардың өсімдіктерге түсуі де арттады, сонымен қатар олардың гидрографиялық торға жылжуын күшейтеді.
3.2 Минералдық тыңайтқыштардың ғылыми негізде ұсынылған дозаларының өзі қоршаған ортаны ластағыш көзі бола алады. Үйткені олар ұзақ мерзімде пайдалынады және олардың құрамында ауыр металлдар бар ( кестеде).
Минералдық тыңатқыштардағы 0,1 н НС1 шығарылатын ауыр металлдар мөлшері, мгкг (М.А. Глазовская бойынша)
Тыңайтқыш
Fe
Мn
Сu
Ni
Сг
РЬ
Zn
Cd
Апатит
710
49,5
11,3
3,5
1,75
89,8
7,5
0
Нитрофоска
360
67,5
11,3
6,0
3,3
14,8
9,0
0,03
Жай суперфосфат
643
113,5
32,0
6,0
3,3
15,3
17,5
0,25
Қос суперфосфат
1467
455,0
1,0
15,0
6,8
31,8
17,3
0,48
Нитроаммофос
272
181,0
8,5
0,8
8,8
9,8
0,38
20,0
Минералдық тыңайтқыштардағы металл мөлшері бастапқы шикізат пен оны қайта өңдеу әдісіне байланысты болады.
Ауыр металлдармен ең көп ластанған фосфорлық тыңайтқыштар, сонымен қатар олардың құрамында басқа да улы элементтер бар - фтор, күшала (мышьяк). Мысалы фосфориттер мен апатиттер құрамында 3 % жақын фтор бар. Топыраққа нитратты және сульфатты тыңайтқыштармен, сонымен қатар несепнәрмен (мочевина) 1 гектарға 1-ден 10 г-ға дейін күшала түседі, ал қос суперфосфатпен осы элементтің - 30-300 г-ға дейіні түседі.
Фосфорлық тыңайтқыштар топырақты табиғи радионуклидтер - торий, уран, радиймен ластағыш көзі болып саналады. ТМД елдеріндегі фосфорлы тыңайтқыштар шикізаттарында уран мөлшері 0,11-ден 35-ке, ал торий 8-ден 32 мгкг-ге дейін құбылады. Топырақтың орташа радиоактивтілігі 30 Бккг болғанда Новомосковский химия комбинатының нитрофоскасы 30 Бккг, Фосфорит комбинатының нитроаммофосы - шамамен 600, Каратау апатиті - шамамен 30 Бккг радиоактивті элементтер береді.
3.3 Топырақтар мен ландшафттарды тыңайтқыш ензізу барысында әртүрлі элементтермен ластанудан қорғау үшін агротехникалық, агроорманмелиоративтік және гидротехникалық шаралар комплексін қолдану керек. Сонымен қатар тазартудың табиғи механизмдерін интенсификациялау немесе агробиоценоздарды нысаналы бағытта теңестірілген экокомплекстерге түрлендіру.
Мұндай тәсілдерге мыналарды жатқызуға болады: жасанды және табиғи құрылым құраушыларды пайдаланатын топырақты қорғау агротехникасы; құрамында көп жылдық шөптер бар топырақты қорғау ауыспалы егістері; тыңайтқыштардың түрлерін жетілдіру (еруді тежейтіндерді, капсулдардағы заттарды пайдалану); тыңайтқыштарды аз және микро мөлшерде тұқымдармен енгізу; тыңайтқыштарды енгізу мерзімін, дозасын оңтайландыру және агроорманмелиоративтік жүйелерін құрау. Сонымен бірге минералдық тыңайтқыштардың химиялық құрамындағы ауыр металлдар мен улы элементтер мөлшерлерін қадағалау керек.
Бақылау сұрақтары:
Тыңайтқыштардың теріс әсерлерінің негізгі жолдарын көрсетіңіз.
Тыңайтқыштарды ауыр металлдармен ластануына қарай сипаттаңыз.
Агроценоздардағы азоттың қимылына сипаттама беріңіз.
Агроценоздардағы фосфордың қимылына сипаттама беріңіз.
Тыңайтқыштарды пайдаланудың экологиялық тұрғыдан қауіпсіз жолдарын көрсетіңіз.
Топырақтың ластануын төмендетуде көп жылдық шөптердің рөлі қандай?
Агроценоздардағы калийдің қимылына сипаттама беріңіз.
Аймақтық ауыспалы егістердегі тыңайтқыштарды қолдану жүйелеріне экологиялық баға беріңіз.
4 тақырып Өсімдіктерді қорғау барысында химиялық құралдарды пайдаланудың экологиялық проблемалары
Мақсаты: Пестицидтерді пайдаланудың экологиялық проблемаларын оқып білу; табиғи экожүйелер объектілерінде пестицидтердің қимылы; өсімдіктерді оңтайлы қорғауды экологиялық тұрғыдан негіздеу.
Жоспар: 4.1 Пестицидтерді пайдаланудың экологиялық проблемалары
4.2 Өсімдіктерді қорғауды экологиялық тұрғыдан оңтайлау
4.1 Адам үшін қажетсіз ағзаларды жоюға не санын кемітуде қолданылатын заттарды пестицидтер деп атайды. Бұл заттардың барлығы ксенобиотиктер, яғни тірі ағзалар мен тұтас алғандағы биосфера үшін бөгде заттар болып табылады.
Пестицидтерге мына препараттар жатады: өсімдіктерді жою үшін қолданылатын-гербицидтер, бунақ денелілер-инсектицидтер, саңылауқұлақтар- фунгицидтер, кенелерге акацидтер, балдырларға альгицидтер, т.б.
Пестицидтерге сонымен қатар, ағзаладың физиологиялық функцияларын өзгертетін немесе оның жекеленген мүшелеріне әсер ететін заттар жатады. Дефолианттар-өсімдіктердің жапырағын түсіретін, фумиганттар-дезинфекция мақсатында ауыл шаруашылық танаптары немесе ғимараттарды түтіндіру үшін қолданылады.
Пестицидтерді мәдени шаруашылықтың нәтижесі деп қарастыру керек. Оларды адам қолдан жасаған жасанды жүйелерде агроценоз немесе өздігінен реттелу механизмдері гомеостаз бұзылған табиғи экожүйелерде қолданылады. Кейде пестицидтерді тұрақты табиғи экожүйелерде табиғи даму кезіндегі жекеленген ағзарадың шектен тыс көбейіп кетуін басу үшін де пайдалынады. Бұл құбылыс әсіресе орман экожүйелерінде жиі байқалады.
Ғалымдадың болжамы бойынша пестицидтердің көмегімен адамның және үй жануарларының шамамен 30 ауруының алдын алуға 25 млн. адамның өмірін сақтауға және 1 млрд-қа жуық ауруларды болдырмауға қол жеткізілді.
ФАО мәліметтері бойынша дүние жүзінде өсімдік аурулары, арамшөптер мен зиянкестерден жыл сайын шамамен өнімнің 35 проценті шығын болады.
Есептеулер қоршаған ортаға енгізілген улардың тек 1 проценті ғана, олар қарсы пайданылатын ағзалармен тікелей жанасатынын көрсетті. Ал қалған массасы қоршаған ортаның әр түрлі звеноларына түседі.
Пестицидтердің экологиялық зияндылығы негізінен олардың улылығына, өмір сүру уақытына, жеке ағзаларға таңдамалы түрде әсер етуіне және ортада өзгеруіне байланысты болады.
Белгілі препараты ультракүлгін сәулелердің әсерінен басқа тұрақты және улы көмірсутек-полихлорлы бифенилге айналады. Бұл заттың өмір сүру уақыты үлкен, қоректік тізбек буындарында жиналады және көбею мүшелерін зақымдайды.
Пестицидтер тірі ағзаларға таңдамалы түрде әсер еткенімен, бұл таңдамалылық салыстырмалы болып табылады. Пестицидтердің ішінде тек бір ағзаларды ғана жоятындары жоқ.. Олар әсіресе жүйелік жағынан жақын ағзаларды жояды. Оның үстіне пестицидтердің қоректік тізбектегі концентрациясы артады.
Эколгиялық жағынан, әсіресе, жылдан-жылға пестицидтерді пайдалану көлемінің артуы қауіп тудырып отыр. Бұл тек өңделетін жерлердің артуымен ғана емес, ағзалардың пестицидтерге үйренуімен де байланысты. Уақыт өзтуіне қарай бірдей нәтиже алу үшін пестицидтерді көп қолдану қажет.
Адам қоректену тізбегінің жоғары деңгейінен қоректік заттар алады. Сондықтан, пестицидтер мен олардың туындылыры адам ағзасына жоғары концентрленген түрде түседі. Дүние жүзінде жыл сайын шамамен 500 мың адам пестицидтерден зардап шегеді.
Пестицидтерді қолданудың белгілі бір сатысында адам өзі зиянкестердің көбеюін туғызады. Бұған жылдам бейімделуден басқа, оладың бәсекелестері немесе жыртқыштарын жою әсер етеді.
Химиялық әдіспен өсімдіктерді қорғау мақсатынды жасалған барлық препатарттарға бір ғана талап қойылады, ол биосфераға және онда тіршілік ететін адамдар мен жануарларға зиянсыз болуы тиіс.
Жаңа препаратты өндіске жіберудің соңғы сатысы, оның қоршаған ортаға таралуын және әсерін сынау.
Топырақтың химиялық заттармен ластану деңгейі пестицидтерді пайдалану мен сақтауға тығыз байланысты.
Ауыл шаруашылығын мамандандыруды күшейту және егіншілікті интенсификациялау пестицидтердің рөлін арттырады. Өнімнен орасан зор шығындар пайда болғанда химиялық тәсілдерді пайдаланудың маңыздылығы артады. Тіпті шамалы интенсивті егіншіліктің өзінде кейбір химиялық препараттардан бас тарту, мысалы тұқымдар мен отырғызатын материалдарды дәрілемеу, өнімнің үлкен шығындарына және өсімдіктердің қауіпті аурулармен зақымдануынан олардың өнім сапасының төмендеуіне әкеліп соғады. Пестицидтерді қолданбай қауіпті карантинді арам шөптер мен зиянкестерден айрылуға болмайды.
Сондықтан пестицидтерден бас тарту немесе оларды казіргі егіншілікте пайдалануды кенет шектеу тыңайтқыштар, мелиоративтік және басқа да шаралардың қайтарылуын елеулі кемітеді, сонымен қатар ауыл шаруашылығы дақылдарының осы заманғы технологияларын қолдануға шектеу қояды. Осыған орай келешекте пестицидсіз егіншіліктен бас тартып барлық күшті өсімдікті қорғау қызметіне бағыттау керек және оның ішінде химиялық препараттарды экологиялық тұрғыдан бағалауға.
Пестицидтерді ауыл шаруашылығында пайдалану бір қатар теріс ерекшеліктерге ие болады:
- зиянды химиялық заттар ретінде олардың толық ыдырағанша биосферадағы циркуляциясы, ең сақталмалылары қоршаған ортаның кейбір объектілерінде жиналады да қатерлі нұқсан келтіреді;
- препараттардың биоллогиялық белсенділігі табиғат пен адамға потенциальды қатер төндіреді;
- олардың қорғау шараларының жоғары тиімділігін қамтамасыз ету үшін дозаларын азайтуға болмайтындылығы;
- пестицидтердің көптеген адамдармен түйісуі, олардың сыртқы ортадағы белсенді циркуляциясы және азық-түліктік өнімдерде қалдықтардың болуы;
- табиғи жағдайларда және қоректік тізбек бойында препараттардың беріктілігі;
- пестицидтердің тірі организмдерде биологиялық белсенді деңгейге дейін кумулятивті жиналуы.
Пестицидтердің қоршаған ортаға деген әсерін дұрыс түсіну үшін олардың жекеленген экожүйелердегі әрекеттерін қарастыру керек.
Ауадағы әрекеті. Пестицидтердің ауа ортасына түсуінің негізгі көзі - ауыл шаруашылық дақылдарын жер үстінде және авиация арқылы бүрку. Бүйірден жел соққанда пестицидтер өңделетін аумақтан тыс жерге түсуі байқалады.
Судағы әрекеті. Қоршаған ортада пестицидтердің негізгі тасымалдану құралы су болып саналады. Жер үстіндегі және грунттық ағындармен ащық су қоймалары, жер асты сулары ластанады және қоректік тізбекке түседі.
Топырақтағы әрекеті. Топыраққа пестицидтерді ондағы мекендейтін зиянкестерді жою үшін енгізеді, сонымен қатар олар топыраққа өсімдіктердің жер үстіндегі органдарын өңдегеннен кейін де түседі. Сонымен қатар топырақтағы биота жойылады, топырақтың микробиологиялық белсенділігі төмендейді және мобилизациялық поцестер тежеледі. Пестицидтер топырақпен сіңіріледі және өсімдіктерге түсуі де мүмкін.
Пестицидтерді жүйелі пайдалану биоценоздарға тура әсер етеді. Жәндіктер-фитофагтарды жою энтомофагтар санын да азайтады, сонымен қатар жыртқыштар мен паразиттердің зооценозын бұзу соңынан зиянды жәндіктердің тез дамуын қалыптастырады.
4.2 Дәнді дақылдардың ресурсжинақтау технологиясында пестицидтердің қоршаған ортаға деген теріс әсерлерін болдырмау үшін өсімдіктердің интеграрлық қорғау жүйесі негіз болып саналады. Ұтымды химиялық күрестің басты принципі ауыл шаруашылық алқаптарындағы экологиялық жағдайларды толық есепке алу, зиянкестер түрлерінің санын және критерийлерін, сонымен қатар зиянкестердің дамуын тежейтін пайдалы организмдер санын білу.
Өсімдіктерді химиялық тәсілмен қорғау қауіпсіздігін арттырудың төрт негізгі бағыты бар.
1 Адамдар мен пайдалы жануарларға деген улылығын азайту мақсатында препараттардың ассортиментерін жетілдіру, сақталмалығын төмендету және талғаулы әсерін арттыру.
2 Пестицидтерді прайдаланудың оптималды тәсілдерін қолдану, олар мыналар: бақта ерте көктемдегі және күздегі, ленталы немесе жолақты өңдеулердің орнына тұқымдарды себу алдында өңдеу, түйірленген препараттарды пайдалану.
3 Пестицидтердің пайдалануын экономикалық тұрғыдан оңтайландыру, былайша айтқанда популяцияларын басу үшін қолдану қажеттілігін және ұтымдылығын дәлелдеу.
4 Ауыл шаруашылығында және басқа да салаларда пестицидтерді пайлануда олардың санитарлы-гигиеналық сипаттамаларын және жұмыста қауіпсіздігігін жаң-жақты зерттеп қатаң түрде регламентациялау.
Улылығы жоғары және табиғатта берік қосылыстар улылығы және беріктілігі шамалылармен алмастырылады. Пайдалы жәндіктерді сақтау үшін химиялық өңдеуге талғаулығы жоғары препараттарды қолдану керек, ал улыларды тек белгілі зиянды объектерде және зиянкестердің табиғи жауларына қауіптілігі шамалы жағдайда қолданады.
Пайдалы жәндіктерге фунгицидтер қауіпті емес. Пестицидті зияндылықтың экономикалық табалдырығын зиянкестердің әр түріне немесе арам шөпке қарай есептей отырып пайдалану химиялық өңдеу аумағын немесе химиялық өңдеудің санын азайтады.
Инсектицидтерді пайдалануда ең қауіпсізі жүйелі препараттарды қолдану, әсіресе тұқымдарды өңдеуде немесе топыраққа түйірленген (гранулированные) препараттарды себу кезінде және себуден кейін енгізу. Жүйелі инсектицидтің маңызды артықшылығы өсімдікті ең әлсіз кезеңінде ұзақ уақыт қорғау.
Себу кезінде топыраққа тыңайтқыштарды пестицидтермен бірге енгізу екі операцияны қоса атқарып қана қоймайды және өнімнің артуын қамтамасыз етеді. Шамалы көлемді немесе ультрашамалы көлемді бүрку өнімді және өңдеуді тез арада бітіруге болады, былайша айтқанда зиянкестер көп зақым келтіре алмайды.
Көптеген көрсеткіштер бойынша болашағы мол кешкі және әсіресе түнгі бүрку, үйткені күндізгі жел пестицидті бүйірлеп әкетеді.
Экологиялық жағынан ең маңыздысы пестицидтерді ішінара немесе сұрыптап зиянкестердің сандары арта бастаған оңашаланған учаскелерде пайдалану. Зиянкестердің көктемде бір учаскеден екінші учаскеге көшу кезенде ұтымдысы танаптардың ернеулерін өңдеу. Кейбір пестицидтерге беріктілігі қалыптасқан арам шөптерге және зиянкестерге қарсы препараттардың әртүрлі класстарын әртүрлі әсер ету механизмділерін алмастырудың болашағы бар.
Топырақтарды пестицидтердің қалдықтарымен ластанудан қорғау үшін топыраққа берікті формаларын енгізуді шектеу керек, ал қажетті жағдайларда тез ыдырайтын препараттарды қатарларға, ұяларға енгізу керек, сонда олардың шығын нормасы азаяды. Берік препараттарды көп танапты ауыспалы егістерде пайдалану керек, сонда дақылдардың алмасуымен қатар әртүрлі пестицидтер де алмасады және топырақта олардың жиналуына жол берілмейді.
1 Пестицидтерді пайдалану барысында қандай проблемалар туындалады?
2 Табиғи экожүйе объектілеріндегі пестицидтердің әрекеті қандай?
3 Пестицидтердің биоценозға деген әсерін сипаттаңыз.
4 Агроценоздағы тиімді химиялық күрестің принципін сипаттаңыз.
5 Химиялық тәсілдің қауіпсіздігін арттыратын бағытты атаңыз.
6 Өсімдіктерді қорғауды оңтайландырудың экологиялық ерекшеліктерін атаңыз.
5 Тақырып Агроэкологиялық мониторинг
Мақсаты: Агроэкологиялық мониторингтің мақсаты, міндеттері және принциптерін оқып білу; агроэкожүйелердің негізгі құрауыштарының мониторингін жүргізу әдістемесімен танысу
Жоспар:
5.1 Қарқынды егіншіліктегі агроэкологиялық мониторинг
5.2 Агроэкологиялық мониторингтің құрауыштары
5.1 Агроэкологиялық мониторинг экологиялық мониторингтің жалпы жүйесінің маңызды құрауышысы болады және қарқынды ауыл шаруашылық іс-әрекетінде агроэкожүйелер жай-күйін және ластану деңгейін жалпы мемлекеттік қадағалау және бақылау жүйесі болып саналады.
Оның негізгі мақсаты - ұтымдылығы жоғары, табиғи-ресурс потенциалын тиімді пайдалану және кеңінен жаңарту, химиялық құралдарды дұрыс пайдалану негізінде экологиялық жағынан теңдестірілген агроценоздар құру.
Агроэкологиялық мониторингтің міндететері:
- агроэкожүйелердің жай-күйін бақылауды ұйымдастыру;
- агроэкожүйелердің негізгі құрауыштарының жай-күйін және қызмет етуін сипаттайтын жарияланған міндетті көрсеткіштер жиынтығы бойынша жүйелі объективті және жедел ақпараттарды алу;
- алынған ақпараттарды экологиялық тұрғыдан бағалау;
- ең таяуда немесе алыстағы болашақта осы агроценоз немесе жүйенің өзгеру мүмкіндігін экологиялық тұрғыдан болжау;
- шешімдер мен ұсыныстарды дайындау; төтенше жағдайлардың пайда болуын алдын ала ескерту және олардан шығу жолдарын негіздеу; агроэкожүйелердің тиімділігін басқару.
Агроэкологиялық мониторингтің негізгі принциптері:
- кешенділігі, былайша айтқанда агроэкожүйелердің өзгергіштілігінің ең елеулі ерекшеліктерін бейнелейтін көрсеткіштерінің үш тобын қатар бақылау (өзгерудің ерте диагностикасының көрсеткіштері; маусымдық және қысқа мерзімдік өзгерулерін сипаттайтын көрсеткіштер; ұзақ мерзімді өзеру көрсеткіштері);
- агроэкожүйелерді әр көрсеткіштерінің мүмкінді екпінділігі мен қарқындылығын есепке алатын қатаң жүйелі бақылау мерзімділігі;
- әртүрлі мамандармен келістірілген бір ғылыми-әдістемелік басқару негізінде жүргізілетін, мақсаты мен міндеттері бірлескен зерттеулер;
- зерттеулердің жүйелігі, былайша айтқанда агроэкожүйе құрауыштары блоктарын: атмосфера-су-топырақ-өсімдік-жануар бір уақытта немесе қатар зерттеу;
- зерттеулердің анықтығы, олардың анықтығы кеңістікте құбылуынан асып түсуі керек, өзгерулер анықтылық бағамен сүйемелделуі тиіс;
- әртүрлі табиғи аймақта орналасқан объектілер жүйесіндегі бақылаулардың бір уақыттылығы (қосарлану, тоғысу).
Агроэкологиялық мониторингтің полигоны ретінде географиялық тордың (б. ССРО бойынша) ұзақ тәжірибелері қолданылады. Олар топырақ және экожүйенің басқа да құрауыштарына ең көп тараған техногендік факторлар - тыңайтқыштар мен гербицидтер әсерін бейнелейді. Бұл тәжірибелер бірыңғай әдістемелер талаптары бойынша аймақтық егіншілік жүйесіне сай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz